Sareko iturriak

X izpiak gure gorputzaren barnealdera “argazkiak” ateratzeko erabiltzen diren tresna ikusgarriak dira, baina horien atzean dagoen mekanismoa ez da magia, zientzia da! Uhin elektromagnetiko mota bereziak dira, argiaren antzekoak baina uhin-luzera askoz txikiagoarekin, eta horri esker gure azaletik eta muskuluetatik igarotzeko gai dira, baina hezurretan gehiago gelditzen dira. Horrela, gorputzaren egitura barruko irudiak lor daitezke modu seguruan eta eraginkorrean.

Bideo honetan azaltzen da nola sortzen diren X izpiak, nola bidaiatzen duten gorputzaren zehar eta zergatik ikus daitezkeen hezurrak hain garbi irudietan. Medikuntzan funtsezko tresna bihurtu dira: hausturak detektatzeko, azterketa diagnostikoak egiteko edo gure osasunaren egoera hobeto ulertzeko.

“Zergatik gertatzen dira gauzak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren berrikuste zientifikoarekin.

The post Nola funtzionatzen dute X izpiek? appeared first on Zientzia Kaiera.

Imagina capturar en una fotografía un momento efímero: el movimiento de un electrón durante una reacción química. Desde los albores de la química moderna, la idea de «ver» cómo se desplazan estas partículas subatómicas parecía un sueño imposible, o en todo caso, el capricho de un novelista de ciencia ficción poco riguroso. Sin embargo, un equipo dirigido por Ian Gabalski, de la Universidad de Stanford, ha logrado un avance decisivo para convertirlo en realidad. Su estudio demuestra por primera vez que es posible observar directamente la dinámica de los electrones de valencia —aquellos que participan activamente en las reacciones químicas— en tiempo real.

Fuente: I. Gabalski / Stanford University / SLAC National Accelerator Laboratory¿Por qué es tan complicado observar los electrones de valencia?

Las reacciones químicas se inician cuando los electrones más externos de los átomos, conocidos como electrones de valencia, se reorganizan: rompen enlaces existentes y forman nuevos. Estos electrones determinan cómo comienza una reacción y qué productos finales se obtienen. El desafío radica en que, en experimentos con rayos X, los electrones internos —los más cercanos al núcleo atómico y no involucrados en las reacciones— dominan la señal detectada, eclipsando las sutiles variaciones producidas por los electrones de valencia.

¿Cómo lo han logrado?

El secreto reside en el uso de pulsos de rayos X ultracortos, cada uno de aproximadamente 30 femtosegundos (30 × 10⁻¹⁵ segundos), generados por el Linac Coherent Light Source (LCLS) en el Laboratorio Nacional de Aceleradores SLAC, en California.

El experimento comienza con un pulso de luz ultravioleta que excita una molécula de amoníaco (NH₃)*, alterando su geometría: de una estructura piramidal pasa a una planar. Esta transformación facilita que uno de los tres átomos de hidrógeno se desprenda, llevándose consigo un electrón de valencia que formaba parte del enlace. Dado que el hidrógeno no posee electrones internos (su único electrón es de valencia), este proceso deja expuesta la dinámica de los electrones de valencia sin la interferencia de señales de electrones centrales.

Inmediatamente después, el pulso de rayos X incide sobre la molécula. Los fotones de rayos X se dispersan en ángulos que dependen de la distribución espacial de los electrones (la densidad electrónica). Al capturar estos fotones dispersados en un detector bidimensional, los investigadores reconstruyen una «instantánea» de la densidad electrónica en ese momento preciso.

Dos caminos distintos

Gracias a esta técnica, el equipo identificó dos vías diferentes por las que el átomo de hidrógeno puede separarse de la molécula. En cada vía, la densidad de los electrones de valencia —es decir, la «forma» probabilística de su distribución en el espacio— era única. Estas diferencias se mantuvieron durante más de 200 femtosegundos. Al comparar los resultados experimentales con simulaciones cuánticas detalladas, los científicos confirmaron que estaban capturando con precisión la evolución de los electrones de valencia a lo largo de la reacción.

Resultado experimental (a) y los de las dos simulaciones realizadas (b,c). Fuente: Ian Gabalski et al (2025) Phys. Rev. Lett. doi: 10.1103/53h3-vyklComparación con otras técnicas

Una alternativa para generar «películas moleculares» es la difracción electrónica ultrarrápida, que emplea electrones de alta energía en lugar de rayos X como sonda. Este método permite visualizar estructuras atómicas en movimiento, pero su resolución temporal es inferior: típicamente superior a 50 femtosegundos. En contraste, la dispersión de rayos X ultrarrápida ofrece una vista más nítida y veloz de la dinámica electrónica, acercándose incluso a resoluciones por debajo de 10 femtosegundos.

¿Qué implicaciones tiene este avance?

Este logro permite visualizar directamente cómo la dinámica de los electrones de valencia influye en el desarrollo de una reacción química. Hasta ahora, solo podíamos inferir estos movimientos mediante modelos teóricos —como una película imaginaria en nuestra mente—, pero ahora estamos empezando a obtener imágenes reales que la materializan.

Mediante esta combinación innovadora de pulsos láser ópticos y rayos X ultrarrápidos, estamos penetrando en el mundo microscópico para observar cómo los electrones actúan en tiempo real durante una reacción. Es como fotografiar el delicado ritmo de un enlace químico en transformación: lo que antes era invisible, ahora emerge y se deja capturar. Estos conocimientos podrían revolucionar el diseño de procesos industriales más eficientes y sostenibles, medicamentos más precisos o materiales con propiedades inéditas.

Los retos futuros

El próximo objetivo es alcanzar resoluciones temporales en la escala de attosegundos (10⁻¹⁸ segundos) para estudiar fenómenos aún más fugaces, como la migración de cargas o el movimiento correlacionado de electrones. Esto parece factible gracias al desarrollo de fuentes de rayos X de attosegundos en instalaciones como el LCLS-II en Estados Unidos o el European X-Ray Free-Electron Laser en Alemania. Otro desafío es extender estas técnicas a moléculas más complejas, donde los electrones internos podrían seguir ocultando señales, posiblemente mediante detectores que discriminen energías para aislar las contribuciones de los electrones de valencia.

(*) Nota: Siendo estrictos, amoniaco deuterado, esto es, amoniaco en el que los tres hidrógenos son deuterios.

Referencia:

Ian Gabalski et al (2025) Imaging Valence Electron Rearrangement in a Chemical Reaction Using Hard X-Ray Scattering Phys. Rev. Lett. doi: 10.1103/53h3-vykl

Sobre el autor: César Tomé López es divulgador científico y editor de Mapping Ignorance

El artículo Viendo a los electrones moldear las reacciones químicas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ziortza Guezuraga

Grisa, baina ez grisa kolore bezala, kontzeptu moduan baizik, gero eta gehiago ari da nagusitzen txorien munduan. Eta, sinetsi ala ez, klima-aldaketa dago horren atzean. Bitxia dirudi lehen entzutean: zer lotura izan dezake txorien kolorearekin klima-aldaketak? Bada, gehiago uste baino handiagoa.

Artikulu hau klima-aldaketari buruzkoa da. Eta koloreen ingurukoa. Izan ere, harremana topatu dute koloreen eta klima-aldaketaren artean. Harreman gatazkatsua, zehazki. Koloreek galtzen ari diren gatazka.

Izan ere, EHUko ikerketa batek aurkitu du txori espezie baten lumen koloreek distira galdu dutela azken 15 urteetan. Amilotx urdinaren inguruan ari gara, eta aurkitu dutena da dituen koloreak ez direla lehen ziren bezain koloretsuak.

1. irudia: (Argazkia: Francis Franklin – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Eta nola neurtu dute hau? Lehenengo eta behin, bi subespezie aukeratu dituzte eta jarraitu dituzte: Frantziako Mediterraneo kontinenteko Cyanistes caeruleus caeruleus eta Korsikako Cyanistes caeruleus ogliastrae .

Irudian ikus dezakezuen bezala, buruan koroa urdina eta papar horia dute hegazti txiki hauek. Eta horiek dira, hain justu, aztertutakoak: koroaren kolore urdina eta bularreko adabakiaren kolore horia.

Adi, baina! Kontua hemen ez baita bi kolore ezberdin aztertu dituztela. Bi motatako kolorazioa da aztertu dena. Batetik, buruko koroa, urdin kolorekoa eta egiturazko kolorazioa duena; hau da, argiaren errefrakzioa baliatzen duena kolorea “sortzeko”. Bestetik, paparreko kolore horia, pigmentuetan  —karotenoideetan, zehazki—  oinarritzen dena kolorea “egiteko”.

2005ean hasi eta 2019ra arte egin dituzte behaketak (5 800 baino gehiago) eta ikusi dute lumen kolorea goibeldu egin dela urterik urte, 2019an lumen koloreak ez direla 2005ean bezain koloretsuak.

Aldaketa honen oinarriaren bila, aldagai genetikoa aztertu dute ikerketan. Eta analisiek erakutsi dute amilotx urdinen kasuan ez dela aldaketa genetikoa izan, plastikoa baizik. Aldaketa plastikoa izateak esan nahi duena da ingurunera moldatzeko aldaketa dela.

Eta zeri egotzi diote ikertzaileek kolore-bizitasunaren galera hori? Klima-aldaketari. Lumen kolorearen aldaketa tenperaturaren igoeraren eta prezipitazioen murrizketaren konbinazioaren emaitza izan daitekeela uste dute. Izan ere, animalien osasunean eragina du klima-aldaketak, eta lumajeen koloreak txorien osasun-egoerarekin du harremana.

Laburbilduz, txorien lumen kolorea gandutzearen eragilea da klima-aldaketa.

Existitzen ez da, baina

Pentsatzen jarrita, benetan bitxia eta merezimendu handikoa da txorien moldaketa hau. Izan ere, existitzen ez den zerbait moldatzea ez da huskeria. Bai, irakurri duzuen bezala.

Ez dut burua galdu (momentuz eta ofizialki, behintzat). Argi eta garbi esango dut: koloreak ez dira existitzen. Bat bera ere ez. Ez urdina, ez horia ez gustukoen duzuen hori.

Baina nola ez dira existituko koloreak? Ba, ez. Ez dira existitzen. Zer da, orduan, ikusten duguna? Argia, noski. Argi eta garbi (je) esan dudana. Gure begiek ikusten dutena argia da, koloreak gure garunak asmatuak dira.

Begietatik sartzen den argiaren luzera ezberdinek gure zelula fotohartzaileak estimulatzen dituzte, eta garunak erabakitzen du uhin-luzera horietako bakoitza zein koloretakoa den. Koloreak, berez, ez dira existitzen, argia da gakoa.

Eta nola pentsamendu kritikodun irakurleak zareten eta ez duzuen bere horretan sinetsi behar esaten dudan guztia, frogak ditut. Erreparatu ondo amilotx urdinaren bigarren argazkiari. Begiratu ondo eta arretaz. Garbitu betaurrekoak. Hurbildu zaitezte argazkira. Ikusten dituzu kolore ezberdinetako saretxoak?

Berez, zuri-beltzean dago argazkiko txoria. Benetan. Begiratu ondo. Gainetik koloredun sarea baino ez zaio ezarri. Eta zuen garunak eman dio kolorea argazkiari. Hor ez dagoen zerbait asmatu du zure garunak eta kolorea ikusi duzu. Ilusio optiko hori Color Assimilation deitzen da eta frogatzen du zure garunak pista gutxi behar dituela kolorearen informazioa “betetzeko”.

Horra, frogatuta. Eta aurrekoari helduta, broma gutxi klima-aldaketarekin. Existitzen ez direnak ere apaltzeko gaitasuna baitu.

Iturriak:

Amilotx urdinaren lumen distira moteldu da. (2022ko uztailaren 12an). Zientzia Kaiera.

Kuromusha [@chrome-cgi]. Color Assimilation Grid Illusion. Copeden

Conchi Lillo [@ConchiLillo]. (2024ko maiatzaren 24a). Rellenas con rojo porque hay cian alrededor, que es el color complementario. Este efecto se llama ‘color assimilation. X. https://x.com/ConchiLillo/status/1793988004148846837

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer.bsky.social‬) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2024ko irailean, 264. zenbakian.

The post Koloreen aurkako gerra appeared first on Zientzia Kaiera.

La llegada de la sonda Dawn a Ceres en el año 2015 demostró que el cinturón de asteroides era un lugar mucho más diverso e interesante de lo que podríamos haber soñado. Ya en ese momento, Ceres había dejado de ser un asteroide cualquiera: en 2006 pasó a ser un “planeta enano” según la nueva nomenclatura de la IAU ya que no cumplía uno de los tres requisitos para ser planeta, el de haber limpiado su vecindario orbital.

Pero bajo -y bueno, sobre- su superficie escondía muchos más secretos. Cuando buscamos vida más allá de la Tierra, una parte de esta búsqueda se centra en lo que llamamos mundos “océano” u “oceánicos”, cuerpos que albergan o albergaron océanos de agua líquida bajo su superficie en algún momento de su existencia.

En nuestro sistema solar existen satélites como Europa o Encélado que son magníficos ejemplos de este tipo de cuerpos en los que, si bien es cierto que no hemos podido acceder a sus aguas -ya no es solo una cuestión de distancia a ello, sino de dificultad tecnológica- sabemos que albergan océanos por las distintas pruebas que estos dejan, entre otros lugares, en su superficie, pero también por pruebas indirectas como los datos gravimétricos o magnéticos.

Ceres tal y como lo veríamos con nuestros ojos. En esta imagen tomada por la sonda Dawn, desde fuera, parece un cuerpo aburrido, cubierto de cráteres. Pero son solo las apariencias, y esconde una historia fascinante. Fuente: NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA.

Es cierto que es muy difícil que, a día de hoy, Ceres todavía tenga un importante océano de agua líquida bajo su superficie. Pero sí podría ser un buen ejemplo de una clase de objetos existentes en nuestro Sistema Solar que sean el reflejo de mundos que pudieron ser habitables, ya no por la propia energía del Sol o por la que generan las mareas, sino por el calor que podría haber ido liberando poco a poco su núcleo rocoso, pero no de la manera que esperaríamos en lugares como nuestro planeta. Más tarde entraremos en eso.

Ya sabemos que Ceres fue probablemente un mundo océano en parte gracias a distintos detalles que se han ido descubriendo en las últimas décadas: una baja densidad que hace ver que no es un cuerpo puramente rocoso, una mineralogía de su superficie rica en carbonatos y arcillas, evidencias de criovulcanismo…

Y es que, si realmente fue un mundo océano, también es de lógica pensar que contenía una gran parte de los ingredientes necesarios para la formación de la vida. Pero, sin embargo, quedaba por solucionar un problema: ¿de dónde saldría la energía para que esa vida pudiese florecer?

Me explico: para que la vida pueda surgir y mantenerse en un océano oscuro al que no llega la luz del Sol -imaginemos que sobre este océano habría una capa de hielo de varios kilómetros que actuaría como una capa totalmente opaca- se necesita una fuente de energía química que sea duradera en el tiempo. Y es aquí donde un nuevo estudio publicado por Courville et al. (2025) parece haber encontrado una respuesta que permitiría a Ceres mantener un ambiente habitable durante más de mil millones de años… el metamorfismo.

Para quienes no sean familiares con el término, el metamorfismo es un proceso geológico -o más bien una serie de procesos- por el cual las rocas sufren una transformación a nivel mineral, de textura y de la propia estructura de la roca cuando sufren un aumento en las condiciones de presión, temperatura y por la presencia de fluidos capaces de reaccionar con la propia roca. Esta alteración ocurre con la roca en estado sólido, al menos en su mayor parte, sin fundirse. En esta nueva situación los minerales se ven obligados a adquirir estructuras más estables bajo las nuevas condiciones, dando como resultado una nueva roca.

Volviendo al estudio, los autores detallan un nuevo modelo de evolución térmica y química de Ceres desde su nacimiento hasta hoy, presentándolo como un cuerpo formado por un 90% de roca y un 10% de hielo de agua, una composición similar a las condritas de tipo CI, unos meteoritos primitivos -y raros, en el sentido de poco abundantes- pero que han sufrido la alteración por el agua cuando formaban parte de un cuerpo más grande.

En esta imagen en la que podemos apreciar el horizonte de Ceres. Si se fijan bien, verán una especie de “verruga” cerca de la zona central del horizonte… es Ahuna Mons, uno de los relieves que hay en el planeta enano y que podrían estar relacionados directamente con fenómenos criovolcánicos. Fuente: ASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA.

Durante los primeros momentos de su existencia, el principal motor del cambio en el planeta enano fueron los isótopos radioactivos de vida corta, especialmente el aluminio-26. Este potente, pero efímero, isótopo servía como una fuente de calor extraordinaria para fundir el hielo acumulado en los primeros millones de años de su historia, provocando uno de los eventos geológicos más importantes de su infancia: la diferenciación. En este proceso, los materiales más densos y rocosos se hundieron por efecto de su propia densidad hacia el núcleo de Ceres, mientras que el agua líquida subió para formar un gran océano oculto bajo una capa de hielo que comenzaría a crecer.

Este océano “primordial” probablemente era más cálido y alcalino que el que podría existir hoy día. Y, a pesar de que podría satisfacer las necesidades básicas para la aparición de la vida, en este estudio se sugiere que el periodo más prometedor para que fuese habitable vendría mucho después. Cuando los isótopos de corta vida acabasen su trabajo, el núcleo continuaría calentándose por la desintegración de otros isótopos como los del potasio, uranio y torio. A lo largo de cientos de millones de años, este lento proceso de calentamiento aumentaría la temperatura del núcleo hasta un umbral crítico, llegando a aproximadamente unos 280ºC, cuando comenzaría una nueva y profunda transformación.

En ese momento comenzarían a producirse procesos metamórficos en el núcleo. Los silicatos hidratados que componían el núcleo y que se habían formado por la interacción entre el agua y la roca, se volvieron inestables por el aumento de la temperatura y la presión. Entonces, comenzaron a deshidratarse, liberando las moléculas de agua que estaban atrapadas en el interior de su estructura cristalina.

Imagen del cráter Occator de Ceres donde se aprecian unas manchas de un color blanco muy llamativo. En estas se ha encontrado carbonato de sodio, arcillas y sulfato de magnesio y, probablemente, se formaron a causa de la actividad hidrotermal que llegaba hasta la superficie a través de sistemas de fracturas. Fuente:  NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA.

No se trataba simplemente de “echar” el agua de los minerales, sino de la generación de fluidos hidrotermales. Estos fluidos eran diferentes a nivel químico si los comparamos con el agua del océano que había por encima: estaba sobrecargado de compuestos disueltos, favoreciendo un desequilibrio químico que la vida podría aprovechar.

Precisamente, el modelo que presentan en este artículo se centra en una de las rutas metabólicas más antiguas y básicas que se conocen en nuestro planeta: la metanogénesis. Los fluidos que se liberaban fruto del metamorfismo eran probablemente ricos en hidrógeno disuelto y dióxido de carbono. A medida que estos migraban hacia arriba a través de poros y fisuras hacia el fondo del océano -mucho más frío- el desequilibrio químico también se iba desplazando. Para visualizar este ambiente, tenemos que imaginar algo similar a las chimeneas hidrotermales que existen en el fondo de nuestros océanos.

La reacción que permite formar el metano se volvió energéticamente favorable, ofreciendo una fuente de alimento “gratuita” para cualquier organismo quimiótrofo que pudiese existir y pudiese catalizar estas moléculas. El factor limitante de esta ruta metabólica era la abundancia de hidrógeno, lo que transformaba al suministro de estos fluidos metamórficos en un control fundamental de la habitabilidad dentro del océano.

La ventana de habitabilidad no fue algo fugaz ni efímero. El modelo también indica que el periodo en el que ocurría el metamorfismo en el núcleo y, por lo tanto, la liberación de los fluidos hacia el océano habría durado entre 500 y 2000 millones de años tras la formación de Ceres.

Los autores calculan que la tasa de liberación de fluidos por deshidratación sería de más de 300 kilogramos por segundo y, suponiendo unos requisitos energéticos similares a los de los microbios anaerobios de nuestro planeta, podría haber sostenido una biomasa total de unas 10^17 células. Es decir, que si se distribuyera por todo el océano, habría unas 1000 células por kilo de agua.

Las apariencias engañan. Bajo un aspecto casi lunar y quizás anodino, Ceres esconde una historia realmente fascinante. Fuente: de NASA/JPL-Caltech/UCLA/MPS/DLR/IDA.

Aunque nos pueda parecer una densidad muy poca si la comparamos con las comunidades microbianas de la Tierra -que pueden alcanzar cifras de mil millones de células por kilo- no es para nada insignificante y nos sugiere que podría haber sido posible, con estas condiciones, una biosfera a escala planetaria.

Sin embargo, este escenario está basado en un equilibrio muy complicado: la migración de fluidos ascendente es fundamental para suministrar energía, pero una fuerte circulación hidrotermal también habría sido perjudicial, ya que un sistema muy activo habría transportado el calor fuera del núcleo muy rápido, enfriándolo de una manera prematura y apagando este motor metamórfico.

Pero, eventualmente, este motor interno tuvo que detenerse. A medida que los radioisótopos iban desintegrándose y disminuyendo la producción de calor, el núcleo de Ceres comenzó a enfriarse. El metamorfismo se detuvo y se interrumpió el suministro de energía química necesaria para la vida. Desde la superficie el océano siguió congelándose, sus aguas se enfriaron progresivamente y se concentraron más en sales con poder anticongelante como el amoniaco, y transformándose en una salmuera que quizás sea inhóspita para la vida.

A mi juicio, si me lo permiten, las implicaciones de este estudio van mucho más allá de Ceres. El modelo presentado podría servir para otros cuerpos helados de tamaño medio en el Sistema Solar, como algunos satélites de los planetas exteriores y quizás otros planetas enanos -para aquellos descubiertos y otros no-. Los objetos de un diámetro entre 500 y 1000 km podrían haber sufrido procesos similares y el metamorfismo del núcleo podría ser una etapa común en el desarrollo de estos cuerpos y quizás también de las condiciones habitables.

Y, de nuevo, observamos como las condiciones de habitabilidad no son una constante, sino algo que puede ir cambiando a lo largo de la historia de los sistemas planetarios y que, incluso temporalmente, las ventanas de habitabilidad no tienen por que coincidir… ¿qué nuevas sorpresas nos traerán esos cuerpos de nuestro Sistema Solar que todavía solo son un punto de luz en nuestros telescopios?

 

Referencias:

Courville, S. W., Castillo-Rogez, J. C., Daswani, M. M., Robare, J., & O’Rourke, J. G. (2025). Core metamorphism controls the dynamic habitability of mid-sized ocean worlds—The case of Ceres Science Advances doi: 10.1126/sciadv.adt3283

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo El metamorfismo como fuente de habitabilidad se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Nature Metabolism aldizkarian argitaratutako ikerketa baten arabera, maratoiko korrikalariek aldaketa itzulgarriak izaten dituzte garuneko mielina-mailan. Aurkikuntza horiek adierazten dute mielinak (neuronak inguratzen dituen substantzia bat) orain arte ezezaguna zen portaera bat duela, eta, beste energia-iturri batzuk eskas direnean, garunaren metabolismo energetikoari laguntzen diola. Lasterkarien mielinaren berreskuratze bizkorra nola gertatzen den ulertzeak zenbait gako eskain ditzake gaixotasun desmielinizatzaileetarako tratamenduak garatzeko, hala nola esklerosi anizkoitzerako.

Iraupen luzeko ariketak energia-erreserbetara jotzera behartzen du giza gorputza. Maratoi bat egiten denean, adibidez, gorputzak nagusiki karbohidratoak kontsumitzen ditu energia-iturri gisa, hala nola glukogenoa, baina, giharretan glukogenoa agortzen denean, gantzetara jotzen du. Garunean, mielinak neuronak inguratzen ditu eta isolatzaile elektriko gisa jarduten du. Lipidoz osatuta dago batez ere, eta karraskarietan lehendik eginda dauden ikerketa batzuek iradokitzen dute lipido horiek erreserba energetiko gisa joka dezaketela muturreko baldintza metabolikoetan.

Irudia: ikerketa baten arabera, maratoiko korrikalariek aldaketa itzulgarriak izaten dituzte garuneko mielina-mailan. (Argazkia: RUN 4 FFWPU – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Carlos Matute EHUko Anatomia eta Giza Enbriologiako katedradun eta Biobizkaia OIIko ikertzaileak eta Pedro Ramos Cabrer CIC biomaGUNEko Ikerbasqueko irakasleak, Alberto Cabrera Zubizarreta HT Médica-ko erradiologoarekin batera, erresonantzia magnetikoa erabili dute maratoiko hamar korrikalariren garuneko irudiak lortzeko (zortzi gizon eta bi emakumerenak), 42 kilometroko lasterketaren aurretik eta 48 ordu ondoren. Era berean, jarraipen gisa, ikertzaileek korrikalarietako biren garunen irudiak hartu dituzte lasterketa egin eta bi astera, eta sei korrikalarirenak lasterketa egin eta bi hilabetera.

Garunean mielina-uraren —mielina-kantitatearen zeharkako adierazle bat— frakzioa neurtzean, ikertzaileek ikusi dute mielina-edukia murriztu egin zela garunaren materia zuriko 12 gunetan, zeinek lotura baitute mugimenduen koordinazioarekin eta integrazio sentsorial eta emozionalarekin”, azaldu du Carlos Matutek. Bi asteren buruan, “mielina-kontzentrazioek nabarmen egin zuten gora, baina oraindik ez ziren iritsi lasterketaren aurreko mailara”, gaineratu du Pedro Ramosek. Ikertzaileek ikusi dute mielina-edukia maratoia egin eta bi hilabetera berreskuratu zela guztiz.

Mielina, garunaren erregai

Ikertzaileek ondorioztatu dutenez, “badirudi mielinak energia-iturri gisa jokatzen duela erresistentzia-ariketa egitean garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean, eta ikertzen jarraitu behar da muturreko ariketa garuneko mielina-kantitatearekin nola erlazionatzen den zehazteko. Kohorte handiago batean egin behar dira probak”, adierazi du Ramos-Cabrer-ek.

Ikerketak erakutsi du garuneko metabolismo energetikoa uste zen baino konplexuagoa dela. Mielinak garunaren erregai gisa duen funtzioak garunaren energia-premiei buruzko ikuspegi berri bat ireki du. Gainera, egileen arabera, ikerketa gehiago behar dira aldaketa horiek gune horiei lotutako funtzio neurofisiologiko eta kognitiboetan ondoriorik eragiten ote duten ebaluatzeko, baina adierazi dute garuneko mielina gehienean ez dagoela horrelakorik.

Lan horren emaitzek horizonte berriak ireki dituzte mielinak —osasuntsu, zahartu eta gaixo dagoelarik— garunean duen paper energetikoari buruz. “Lasterkarien mielinaren berreskuratze bizkorra nola gertatzen den ulertzeak zenbait gako eskain ditzake gaixotasun desmielinizatzaileetarako tratamenduak garatzeko, hala nola esklerosi anizkoitzerako. Gaixotasun horietan, mielina desagertzean, eta, beraz, baita haren energia-ekarpena ere, kalte estrukturala eta endekapena errazten dira”, dio Matutek. Era berean, ikertzaileek azpimarratu nahi dute maratoiak korritzea ez dela kaltegarria garunarentzat; “aitzitik, onuragarria da mielina energia-erreserba gisa erabiltzea eta berreskuratzea, horrela garuneko makineria metabolikoa erabiltzen baita”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Garunak mielina erabiltzen du garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ramos-Cabrer, Pedro; Cabrera-Zubizarreta, Alberto; Padró, Daniel; Matute-González, Mario; Rodríguez-Antigüedad, Alfredo; Matute; Carlos (2025). Reversible reduction in brain myelin content upon marathon running. Nature Metabolism, 7, pages 697–703. DOI: 10.1038/s42255-025-01244-7

The post Garunak mielina erabiltzen du garuneko beste mantenugai batzuk agortzen direnean appeared first on Zientzia Kaiera.

TikTok concentra una parte relevante de la conversación sobre salud mental. La evidencia muestra dos cosas: (a) abundan contenidos inexactos; (b) intervenciones simples orientadas a influencers pueden aumentar el contenido basado en evidencia.

Imagen: David Farfan / Pixabay

Se estima que TikTok tiene 1.590 Millones de usuarios activos [1]. El 65.5% de los usuarios buscan en TikTok consejos de salud [2]. Cuando se trata de buscar tratamiento para una enfermedad, uno de cada cinco prefiere abrir la app, antes que acudir al médico [3]. El resultado: un torrente de información que se siente cercana, humana, incluso urgente… pero que en más de la mitad de los casos es imprecisa. [4]

 Lo que dice la evidencia

The Guardian buscó los 100 vídeos más populares publicados bajo el hashtag #mentalhealthtips en TikTok y los compartió con psicólogos, psiquiatras y expertos académicos, quienes evaluaron si los contenidos contenían desinformación.

Los expertos determinaron que 52 de los 100 vídeos que ofrecían consejos para afrontar el trauma, la neurodivergencia, la ansiedad, la depresión y las enfermedades mentales graves contenían algún tipo de desinformación, y que muchos otros eran vagos o poco útiles.

En ciertos temas, la precisión es una rareza. En los vídeos sobre autismo, por ejemplo, solo el 27% se ajusta al consenso científico. [5]

Por qué ocurre esto

El problema es que, en TikTok, la verdad compite en desventaja. El algoritmo no discrimina entre la evidencia y el mito; solo mide el tiempo que pasas mirando.

Existe un desajuste de incentivos: los algoritmos de recomendación optimizan señales de rendimiento inmediato porque son medibles y predicen retención.

En la economía de la atención, los mensajes breves, simples y de alta activación emocional suelen obtener mejores métricas que las explicaciones matizadas. El resultado no implica mala fe: el sistema amplifica lo que retiene, no necesariamente lo que es cierto.

Consecuencias de consumir información errónea sobre salud mental

Resumiendo la desinformación te hace menos capaz de regularte, más vulnerable al error y más dependiente de atajos que no funcionan, veamos por qué.

Imagina una joven llamada Laura.

Laura empezó a sentir una presión constante en el pecho. No era insoportable, así que se dijo a sí misma que “no era para tanto”. Semanas después, navegando por TikTok, encontró un vídeo que hablaba de “ataques de ansiedad” y decidió que eso era lo que tenía. Se tranquilizó: ya sabía el nombre. Lo que no sabía era que esa certeza retrasaría meses el diagnóstico correcto: angina de pecho.

Ahora imagina a un joven llamado Pablo

Pablo vio un anuncio que aseguraba que su falta de motivación se debía a que tenía TDAH. Lo que comenzó como una hipótesis se convierte en identidad: “tengo TDAH”. Esa frase le ayudó a sentirse mejor porque ya “sabía lo que tenía” pero le dejó sin poder hacer nada para mejorar.

Estas historias son ficticias, pero en terapia veo todas las semanas jóvenes que traen consigo un guion aprendido en las redes: la promesa de una cura rápida. Cuando la realidad no sigue el ritmo de las historias virales, la frustración crece y la salida fácil es abandonar el tratamiento porque “no funciona”.

En este ciclo, los consejos de “cortar por lo sano” o evitar el malestar se convierten en atajos que parecen proteger, pero en realidad desgastan nuestra capacidad para regularnos.

Herramientas prácticas para identificar y evitar la desinformación

La buena noticia: hay maneras concretas de romperlo. No requieren un máster en psicología ni conocimientos técnicos; solo práctica deliberada.

Sospecha de lo que te atrape demasiado rápido: Si un vídeo te provoca una reacción intensa (miedo, esperanza, indignación), pausa antes de creerlo. Los títulos sensacionalistas y las promesas de soluciones milagrosas son red flags clásicas

Pregúntate quién está hablando y por qué: ¿El creador es un profesional acreditado? ¿O alguien que relata su experiencia personal como si fuera una verdad universal? Verifica su historial y su formación

Contrasta con fuentes externas: Antes de compartir o aplicar un consejo, búscalo en webs de organizaciones reconocidas en salud mental. Si no aparece, o la versión que encuentras es distinta, probablemente no sea fiable

Evita autoevaluaciones rápidas: Que un vídeo describa algo que te ha pasado no significa que tengas un trastorno.

Conclusión

Cuando yo tenía 16 años no existía TikTok, pero las historias impactantes se extendían con la misma viralidad de ahora, aunque no fuesen verdad. Todos oímos el rumor de que las gominolas están hechas de petróleo o la anécdota de Ricky Martin, Sorpresa Sorpresa, el armario y la mermelada.

 

El problema es que ahora es nuestra salud la que está en juego.

 

Pero no todo es malo, el mismo megáfono que se utiliza para enviar información engañosa puede utilizarse para propagar información basada en evidencia.

 

En marzo de 2023, un grupo de investigadores de Harvard envió a 105 creadores de TikTok un archivo PDF [6]. No era un contrato, ni un guion para un anuncio. Eran consejos prácticos para hablar de salud mental… pero con respaldo científico. No había promesas de dinero ni contratos publicitarios. Solo instrucciones claras y, sobre todo, verificadas.

Lo curioso es que funcionó. Los creadores que recibieron ese material empezaron a producir más vídeos con contenido basado en evidencia, y sus publicaciones atrajeron millones de visualizaciones adicionales.

La lección es doble. Como usuarios tenemos que asumir nuestra responsabilidad en el consumo de desinformación, al mismo tiempo debemos recordar a los influencers que tienen que pagar un precio por su alcance masivo, ese precio la responsabilidad de divulgar con sentido.

Esto, en el terreno de la salud mental, puede significar la diferencia entre un mito viral… y un consejo que salve vidas.

 

 

Referencias

 

[1] Singh, S. (2025, 31 de julio). How Many People Use TikTok (Users Statistics 2025). DemandSage. Recuperado el 25 de agosto de 2025, de https://www.demandsage.com/tiktok-user-statistics/

[2] Kirkpatrick, C. E., & Lawrie, L. L. (2024). TikTok as a Source of Health Information and Misinformation for Young Women in the United States: Survey Study. JMIR infodemiology, 4, e54663. doi:  10.2196/54663

[3] CharityRx News. (2022, 21 de septiembre). The shifting role of influence and authority in the Rx drug & health supplement market. Recuperado el 25 de agosto de 2025, de https://www.charityrx.com/blog/the-shifting-role-of-influence-and-authority-in-the-rx-drug-health-supplement-market/

[4] Hall, R., & Keenan, R. (2025, 31 de mayo). More than half of top 100 mental health TikToks contain misinformation, study finds. The Guardian. Recuperado el 25 de agosto de 2025, de https://www.theguardian.com/society/2025/may/31/more-than-half-of-top-100-mental-health-tiktoks-contain-misinformation-study-finds

[5] Aragon-Guevara, D., Castle, G., Sheridan, E., & Vivanti, G. (2025). The Reach and Accuracy of Information on Autism on TikTok. Journal of autism and developmental disorders, 55(6), 1953–1958. doi:10.1007/s10803-023-06084-6

[6] Motta, M., Liu, Y., & Yarnell, A. (2024). «Influencing the influencers:» a field experimental approach to promoting effective mental health communication on TikTok. Scientific reports, 14(1), 5864. doi: 10.1038/s41598-024-56578-1

Sobre el autor: David Carcedo es divulgador, psicólogo sanitario en Donostia y coordinador de sección de laboratorio en el BCBL.

El artículo Desinformación sobre salud mental en TikTok: qué sabemos y qué funciona para corregirla se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Marta Bueno Saz

“Jendeak uste du diziplina batzuk besteak baino hobeak direla” dio Alex James Zeelanda Berriko Canterbury unibertsitateko matematikariak. Berak gidatu zuen fenomenoari buruzko azken azterlanetako bat. “Eta txartzat hartzen ditugunetan emakume ugari daude”.

James eta egilekideen azterlana eLife aldizkarian argitaratu zen, eta bertan zehaztu zuten gero eta emakume gehiago egon jakintza eremu jakin batean, gero eta txikiagoa zela diru-laguntza eskaeren arrakasta tasa orokorra eta gero eta puntu gutxiago jasotzen zituen diziplina horretako ikertzaileen kalitate ebaluazioak. Ikerketak oinarri hartzen ditu azken hamarkadan argitaratu diren beste azterlan batzuk, zehazki sexismoak eta beste aurreiritzi batzuk arlo guztietan agertzeko modu desberdinak aztertu dituztenak.

1. irudia: Zeelanda Berriko taldeak diziplina bateko genero oreka eta finantzaketaren arrakasta tasak aztertu zituen. (Iturria: Freepick – Freepick lizentziapean)Datuak

James eta bere lankideek zenbait erakunderen finantzaketa datuak aztertu zituzten, eta bertan kontuan hartzen ziren berrogei diziplinatik gorako milaka ikertzaileren eta diru-laguntza eskatzaileren datuak. Halaber, honako hauen datuak ere kontuan hartu ziren: Zeelanda Berriko akademiko bakoitzaren ikerketaren kalitatea aztertzen duen Jardunean Oinarritutako Ikerketa Funtsaren (PBRF) analisietako datuak; Australiako Ikerketa Kontseiluaren (ARC) dirulaguntza eskaerei buruzko arrakasta tasei buruzko datuak (hamar urte guztira); eta Kanadako Osasun Ikerketa Institutuak (CIHR) eta Genero Berdintasunerako Europako Institutuaren (EIGE) antzeko datuak. Azken horrek Europar Batasuneko, Erresuma Batuko, Turkiako eta Israelgo gobernu finantzatzaileen datuak biltzen ditu.

Azterlanean ikertzailearen diziplinaren genero orekaren eta PBRF puntuazioaren arteko harremana aztertu zen, hainbat faktore kontuan hartuta, hala nola adina, erakundea eta argitalpenen erregistroa. Beste datu multzoekin batera, Zeelanda Berriko taldeak diziplina bateko genero oreka eta finantzaketaren arrakasta tasak aztertu zituen.

Ildo horretatik, erakutsi zuten edozein generotako ikertzaileek emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egitean (erizaintzan edo hezkuntzan, adibidez), puntuazio baxuagoak jasotzen zituztela PBRFan, gizonak nagusi diren diziplinekin alderatuta (hala nola fisika edo filosofia). Ereduaren arabera, gizonak nagusi diren diziplinetan lan egiten duten gizonek batez beste 700 puntutik 40 puntu gehiago lortzen zituzten, emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egiten zuten gizonekin alderatuta. Aldi berean, gizonak galentzen diren diziplinetan lan egiten zuten emakumeek ia 70 puntu gehiago lortzen zituzten emakumeak nagusi ziren diziplinetan lan egiten zuten emakumeekin alderatuta. Halaber, diziplina berean dirulaguntzak lortzeko emakumeen arrakasta tasa handixeagoa zen gizonekin alderatuta.

Agerian jarri zen diziplinen arteko arrakasta tasaren aldea; besteak beste, filosofian (gizonak nagusi dira) emakumeen zein gizonen arrakasta tasa % 22-23 bitartekoa izan zen, eta erizaintzan (emakumeak nagusi dira), berriz, % 17-18 bitartekoa izan zen. Antzeko ereduak antzeman ziren CIHR eta EIGE datuetan.

Autoreek ezin dituzte ereduak azaldu, baina hainbat arrazoi proposatu dituzte. Baliteke diru-laguntza eskaeren ikuskatzaileak emakumeen edo emakumeak nagusi diren diziplinen aurkako jarrera izatea, edo, baliteke, aurretik gizonak nagusi ziren diziplinetan emakumeak sartu ahala arloen kalitatearen pertzepzioa murriztu izana.

Azalpenak eta teoriak

Jamesen azterlanaren arabera, ikusi dugu diziplina baten genero oreka ikerketaren kalitate puntuazioekin lotuta dagoela, eta, aldi berean, diziplina baten gero oreka ikerketaren finantzaketaren arrakasta tasarekin lotuta dagoela. Ez da ikerketaren asmoa kausazko harreman bat bilatzea genero orekak puntuazio txikiak eragiteko ikerketan edo finantzaketan, edo alderantziz. Hala ere, azalpen jakin batzuk eskaini dira, kausalitaterik ezarri gabe ere. Aurkikuntza horiek generoaren puzzle akademikoaren beste zati bat eskaintzen digute.

• Feminizazioa

Badirudi askotan betetzen dela honako joera hau: lan indarra indartuz doan heinean, soldatak behera egiten du. Diziplina feminizatzen denean, ikerketaren kalitatearen ebaluazioak behera egiten duen aztertzeko datu luzetarako ugari behar dira. Gaur egun ez dago horrelako daturik, baina emakumeak nagusi diren diziplinetako ikerketa gizonak nagusi diren diziplinetako ikerketa bezain ona ez denez ebaluazioaren arabera, baliteke hori denboran zehar gertatutako feminizazioaren emaitza izatea.

• Banakako genero alborapena

Zeelanda Berriko ikerketa emaitzen eta Australia, Kanada, EB eta Erresuma Batuko ikerketa proposamenen ikuskatzaileek emakumeen kontrako aurreiritziak izan ditzakete. Izan ere, akademikoen aurreiritzi inkontzienteen efektuak teorizatu egin dira luzez. Datu enpirikoak mugatuak diren arren, ikusi da alborapen inkontzienteek eragina izan dezaketela ohiko metrika eta praktika akademikoetan, hala nola h indizea, aipuak, egiletza, parekoen ebaluazioa, kontratazioa, atxikimendua eta aurrera egitea.

PBRF banakako alborapenak zuzenduko balu, agerian geldituko litzateke hezkuntzaren batez besteko puntuazioa fisikakoa baino txikiagoa izango litzatekeelako; hala ere, hezkuntzan aritzen den emakume baten eta fisikan aritzen den beste baten batez besteko puntuazioa berdina izango litzateke. Lehenengo baldintza betetzen da, baina bigarrena, berriz, ez. Hala ere, diziplina guztietan emakumeen puntuazioa baxuagoa da gizonen puntuazioarekin alderatuta, eta hori nabarmenagoa da emakumeak nagusi diren diziplinetan; hortaz, genero alborapena dagoela iradokitzen du. Hala ere, ez da erabakigarria, aldagai ugari daudelako.

• Eta emakumeek gizonek baino okerrago ikertzen badute?

Azterlanaren emaitzek ez dute hori erakusten. 2018an, fisikan (gizonak nagusi diren arloa) emakumeen eta gizonen batez besteko puntuazioa berdina izan zen. Aldi berean, Australiako emakume batek ARCen diziplina bereko gizon batek baino finantzaketa tasa handixeagoa zuen. Hortaz, emakumeen eta gizonen ikerketa kalitatea oso antzekoa da diziplina kontuan hartzen badugu.

Ikusi dugu ikertzaileek -emakumeak zein gizonak- batez beste lorpen gutxiago dituztela emakumeak nagusi diren diziplinetan. Baliteke diziplina horiek arau kulturalen ondorio izatea edo baliteke emakumeak hain lehiakorrak ez diren argitalpen irizpideak dituzten diziplinek erakartzea.

• Aurresleipena eta finantzaketa kuotak

Ikerketaren finantzaketa datuen multzoetarako (ARC, CIHR, EIGE), ikerketa mota jakin batzuetara esleitutako kuotek edo aurresleitutako funtsek azaldu dezakete aurkikuntzetakoren bat (adibidez, osasun publikoko finantzaketa areagotzea COVID-19 pandemian). Hala ere, aurresleipen horiek gizonak nagusi diren diziplinetara bideratuta egon beharko lukete.

ARC eskaera gehienak Discovery proiektura bideratzen dira. Bertan, eskaerak modu independentean kalifikatzen dira eta ez dago aurretiazko esleipenik diziplina bat edo beste baloratzeko edo finantzatzeko. 2023an eskaeren arrakasta tasak antzekoak dira bost ikerketa esparru nagusietan. Horrek ARCren baieztapena babesten du; hots, prozesuak ez dituela argi eta garbi aurresleitzen diziplinaren arabera. Hala ere, xehetasun gehien dituzten 22 diziplinetako eskatzaileen arrakasta tasa kontuan hartzen badugu, emakumeak nagusi diren diziplinetan dago arrakasta tasa txikiena.

Herrialde bakoitzak funtsak esleitzeko barne arau eta lehentasun propioak ditu. Bertako politikak ingeniaritza eta fisika finantzatzeari lehentasuna ematen badio, horrek arlo horietako finantzaketa tasei mesede egin diezaieke; hala ere, gerta liteke arlo horietan ikertzaile gehiago egotea eta, hortaz, arrakasta tasan eraginik ez izatea.

Aitzitik, PBRFan aurresleipenaren efektua ez da esanguratsua edo ez dago horrelakorik. Gizabanako bakoitza modu independentean kalifikatzen da. Fisikaren esparruan puntuazio altua duten pertsona ugari egoteak ez du eraginik hezkuntzaren arloko puntuazioetan. Oro har, funtsen aurresleipenaren bidez ezin dira Jamesen azterlanaren emaitzak azaldu.

• Lana aukeratzea

Argudio hori aipatzen da generoari lotutako soldata arrakalari buruz eztabaidatzean. Emakumeek, kasualitatea, soldata txikiagoa duten lan eremuetan lan egitea erabakitzen dute. Baliteke diziplina aukeratzean, lana aukeratzean ez ezik, hemen kolokan egotea, emakumeek ikerketa hain ona ez den diziplinetan lan egitea aukeratzen baitute. Mundu akademikoan hezkuntza sistemak gutxiesten dituen diziplina akademikoak eta ikerketa arloak aukeratzeko joera dute emakumeek. Halaber, diziplinaren barruan, emakumeek diziplinartekoagoak eta aplikatuagoak (ez hain teorikoak) diren ikerketa gaiak aukeratzeko joera dute. Bikaintasunaren pertzepzioak lotura izan dezake diziplina jakin batzuetan emakumeek ordezkaritza gutxi izatearekin, eragina baitu genio estatusaren pertzepzioan esparru jakin horretan.

• Emakumeak nagusitzen diren diziplinen aurkako alborapena

Azalpen sinple bat izango litzateke ikerketaren ebaluazioan alborapenak daudela; hala ere, ez banakakoen aurka, aipatu den bezala, baizik eta emakumeak nagusi diren ikerketa diziplinen aurka. Azterlanaren ondorioa korrelazioa denez, eta ez kausalitatea, ezin da zehatz mehatz onartu edo baztertu teoria hori. Horren ordez, eta beste azterlan batzuetan ikusi denaren arabera, gizonak nabarmentzen diren diziplinetan “bikaintasuna” behar da, eta, emakumeak nagusi diren diziplinetan, berriz, “lan nekosoa”. Hori ikerketa eta finantzaketa eskeren ebaluaziora eramaten bada, generoan oinarritutako diziplina alborapena gerta liteke.

Beste azalpen sinple bat izan daiteke emakumeak nagusi diren diziplinetako ikerketaren kalitatea txikiagoa dela gizonak nagusi diren diziplinetako ikerketaren kalitatea baino. Badirudi “zientzia gogor” kuantitatiboak eta “zientzia belaxka” kualitatiboak daudela. Baina diziplina osoen esfortzua kalitate txikiagoko dela esatea, desberdina dela esan ordez, erradikalegia da. Azalpen horrek planteatzen du, halaber, zergatik diren emakumeak kalitate txikiagoko diziplinetan nagusi.

Etorkizuneko ikerketetan faktore ugari modulatu eta testuinguru ugari izango lituzketen analisiak gehitu beharko lirateke, genero patroiak murrizteko, zuzentzeko edo konpentsatzeko. Erabili diren datuek mugak dituzte eta ez dute mundu osoko akademia islatzen. Halaber, ikerketaren eta proiektu baten finantzaketaren arrakasta ebaluatzea ez da kalitatea akademikoaren neurketa ezin hobea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• James, Alex; Buelow, Franca; Gibson, Liam; Brower, Ann (2024). Female-dominated disciplines have lower evaluated research quality and funding success rates, for men and women. eLife, 13. DOI: 10.7554/eLife.97613.2.sa3
• Else, Holly (2024). Gender bias might be working at level of whole disciplines. Nature Index. DOI: 10.1038/d41586-024-02502-6

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2024ko abuztuaren 27an: Las disciplinas masculinizadas, ¿se perciben como mejores?

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Diziplina maskulinizatuak hobetzat jotzen dira? appeared first on Zientzia Kaiera.

El 12 de febrero la la Cátedra de Cultura Científica de la Universidad del País Vasco y el Círculo Escéptico celebraron una nueva edición del Día de Darwin en la Biblioteca Bidebarrieta de Bilbao. La sesión contó con dos conferencias centradas en la convivencia de especies humanas diferentes, por un lado, y el origen del altruismo social, por otro; con el objetivo de ampliar la mirada en torno a la singularidad de nuestra especie a través de la evolución.

El Día de Darwin conmemora cada 12 de febrero el nacimiento del biólogo y geólogo inglés Charles Darwin. Nacido en 1809, su figura ha quedado ligada a la historia tras la publicación en 1859 del libro ’El Origen de las Especies’ y su teoría sobre la evolución. Gracias a ella sabemos que todos los seres vivos procedemos de un antepasado común, que las especies varían a lo largo del tiempo, variación a la que se denomina evolución y que se produce por efecto de un mecanismo al que denominamos selección natural.

Programa

El Día de Darwin 2025 contó con las conferencias de Conchi de la Rúa, catedrática de Antropología Biológica en la Universidad del País Vasco-Euskal Herriko Unibertsitatea; de Ignacio Martínez, catedrático de Antropología Física en la Universidad de Alcalá; y de Mercedes Conde, doctora en Antropología Física de la Universidad de Alcalá.

Conchi de la Rúa impartió la conferencia “La huella de especies humanas del pasado en nuestro genoma” e Ignacio Martínez y Mercedes Conde la charla titulada “Primate altruista”. Ambas exposiciones muestran los resultados de las investigaciones que se están llevando a cabo en la actualidad en el ámbito de la evolución humana, gracias a las cuales tenemos la posibilidad de entender la historia de nuestra especie y la génesis de algunas de las características propias de los seres humanos.

Contenido

En la conferencia “La huella de especies humanas del pasado en nuestro genoma” la investigadora de la UPV/EHU Conchi de la Rúa explica que el estudio del ADN fósil ha permitido conocer que en el pasado existieron encuentros entre especies humanas diferentes. Gracias a la paleogenómica, se sabe que neandertales y denisovanos convivieron con los primeros sapiens que llegaron a Eurasia hace unos 40 000 mil años, procedentes de sucesivas oleadas desde África, y que hubo intercambios genéticos entre ellos. Estos hallazgos han posibilitado una mirada más amplia sobre la unicidad de nuestra especie.

Por su lado, en la charla “Primate altruista” Ignacio Martínez y Mercedes Conde, investigadores de la Universidad de Alcalá, abordan una de las cuestiones más debatidas en biología evolutiva: el origen del altruismo. El altruismo es una de las características más extraordinarias de los seres humanos y conocer su historia evolutiva es importante para entender a la humanidad. El origen del altruismo está directamente relacionado con el de los cuidados a personas vulnerables. Este aspecto puede rastrearse en el registro fósil y los restos humanos que arrojan más luz sobre esta cuestión han aparecido en dos yacimientos españoles: Atapuerca (Burgos) y Cova Negra (Valencia).

Conferenciantes

Concepción de la Rúa Vaca es licenciada en Medicina y en Biología y catedrática de Antropología Biológica en la Universidad del País Vasco. Es profesora e investigadora de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la UPV/EHU, en la cual promovió la creación de un laboratorio de ADN antiguo en los inicios de esta disciplina. Es directora del grupo de investigación consolidado del sistema universitario vasco Biología Evolutiva Humana de la UPV/EHU. En su carrera profesional ha desarrollado y liderado proyectos de investigación interdisciplinares, destacando, entre otros, estudios paleogenómicos de humanos antiguos. En la actualidad, trabaja en un proyecto sobre la domesticación del lobo.

Ignacio Martínez Mendizábal es catedrático de Antropología Física de la Universidad de Alcalá. Pertenece desde 1984 al Equipo Investigador de los Yacimientos Pleistocenos de la Sierra de Atapuerca, que fue galardonado con el Premio Princesa de Asturias de Investigación Científica y Técnica del año 1997. Es especialista en el campo de la evolución humana, área en la que tiene una dilatada trayectoria profesional, siendo autor de artículos científicos de impacto y conferenciante de proyección internacional. Entre otros, es autor del libro ‘El primate que quería volar’ y co-autor, junto a Juan Luis Arsuaga, de los libros ‘La Especie Elegida’, ‘Amalur’, y ‘Atapuerca’ y la ‘Evolución Humana’.

Mercedes Conde Valverde es doctora en Antropología Física y profesora del Área de Antropología Física del Departamento de Ciencias de la Vida de la Universidad de Alcalá. Dirige la Cátedra de Investigación (HM Hospitales – Universidad de Alcalá) de Otoacústica Evolutiva y Paleoantropología. Es además Research Affiliate del Departamento de Antropología de Binghamton University (SUNY-USA), y profesora invitada de la Universidad de Buenos Aires. Miembro del equipo de investigación de Atapuerca desde 2012. Su actividad investigadora ha estado centrada en el estudio de la evolución del oído y el origen del lenguaje. Entre otros, ha participado en artículos científicos publicados en revistas de gran prestigio y es autora del libro ‘El lenguaje. En busca de las primeras palabras’.

Edición realizada por César Tomé López

El artículo Especies humanas en nuestro genoma y altruismo primate en el Día de Darwin 2025 se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ainhoa Atxa, Maider Zubelzu, Raphaelle Bidgood, Teresa Morera-Herreras eta Ane Murueta-Goyena

Parkinson gaixotasuna nahasmendu motor neurodegeneratibo ohikoena da, biztanleriaren % 2ari eragiten baitio. Gaur egun ez dago gaixotasuna sendatzeko gai den tratamendurik, eta erabiltzen diren gehienek sintomak arintzea dute helburu. Bradikinesia, atsedenaldiko dardara, muskuluen zurruntasuna eta jarrera-ezegonkortasuna dira sintoma motor ohikoenak, eta gaur egun, hauen bidez egiten da diagnostikoa. Hala ere, sintoma ez-motorrak ere ematen dira, usaimen galera, kognizio arazoak eta depresioa besteak beste.

Gaixotasun honetan Substantia nigra pars compacta-ko (SNc) neurona dopaminergikoen galera progresiboa gertatzen da, bide nigroestriatalaren funtzio desegokia eraginez. Neuronen heriotzan parte hartzen duten hainbat mekanismo zelular eta molekular deskribatu dira, eta nahiz eta gaixotasuna hainbat faktore genetiko eta ingurumenekoekin erlazionatu den, oraindik ez da haren patogenesia guztiz ezagutzen. Parkinson gaixotasunaren ezaugarri neuropatologiko nagusia garunean Lewy gorputzen presentzia da, zeinak gehien bat α-sinukleina proteinaz osatuta dauden, eta neuroinflamazioa ere gertatzen da.

Orokorrean, neuroinflamazioa erantzun babeslea da. Halere, neuroinflamazioa bi aurpegidun eragile gisa agertzen da, hau gehiegizkoa edo kronikoa bada neuronen kaltea eragin baitezake. Urte luzez, glia-zelulak neuronen euskarri hutsa zirela uste zen arren, hainbat funtzio betetzen dituztela baieztatu da. Ezinbestekoak dira garunaren egitura eta funtzio egokia bermatzeko eta glia-zelulek aktiboki parte hartzen dute hainbat garun-prozesutan. Mikrogliaren funtzio ezagunena gaitasun fagozitikoa da. Astrozitoek hesi hematoentzefalikoaren osotasuna bermatzen dute, eta faktore neurotrofikoak jariatzeko gaitasuna dute. Horien bidez, laguntza metabolikoa emateko eta energia-erregulaziorako ahalmena dute. Aktibatutako mikrogliak eta astrozitoek, hurrenez hurren M1 eta A1 fenotipo proinflamatorioa edo M2 eta A2 fenotipo antiinflamatorioa har dezakete.

Irudia: hesteetako mikrobiotaren, hanturaren eta Parkinson gaixota sunaren arteko lotura. Irudian, modu eskematikoan erakusten dira Parkinson gaixotasuna duten pazienteetan identifikatu diren fenotipo immunologiko proinflamatorioaren ezaugarriak. Hesteetako disbiosia eta hantura (1. urratsa), odoleko molekula proinflamatorioen areagotzea (2. urratsa), sortzetiko eta hartutako immunitate-sistemen aktibazioa (3. urratsa), hesi hematoentzefalikoaren iragazkortasuna eta infiltrazio immunologiko periferikoa nerbio-sistema zentralean (4. urratsa), eta neuroinflamazioa (5. urratsa). (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Neuroinflamazioa eta neuroendekapenaren arteko erlazioaren mekanismo zehatzak ezagutzen ez diren arren, neuroinflamazioak funtsezko papera izan dezakeela iradoki da. Gizakietan egindako ikerketek, neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenarekin eta garapenarekin irmoki lotuta dagoela iradokitzen dute. Mikroglia aktibatua aurkitu da gaixotasuna duten pertsonen SNc-an, baita inflamazioa eragiten duten zitokinen kontzentrazio altuak ere. Postmortem garunetan eta animalia-ereduetan egindako ikerketek, glia-zelulen aktibazioa erakutsi dute. Animalia-ereduak erabakigarriak dira estrategia terapeutiko neurobabesleak garatzeko. Animalia-ereduaren garapenaren helburu nagusia da gaixotasunaren aurkikuntza neuropatologikoak, sintomak eta idealki tratamenduaren aurrean duten erantzuna modu fidagarrian imitatzea. Parkinsonaren kasuan, urte askotan animalia-ereduak toxikoen bidez garatu izan dira. α-sinukleinan oinarritutako animalia-eredu guztiek hantura prozesu sendoa erakusten dute. Gehienek, hantura periferiko eta zentralaren konbinazioa aurkezten dute. Hala ere, adenobirusak erabiliz SNc-barneko injekzio bidez sortutako animalia-ereduak nahiko kritikatuak izan dira. Egun, α-sinukleinaren aldez aurretik sortutako zuntzak garunean injektatuz sortzen diren animalia-ereduek errepikatzen dituzte hobekien gaixotasunaren aurkikuntza patologikoak, Lewy gorputzen sorrera eta bide nigroestriataleko degenerazioa, kasu.

Gaur egungo ebidentzien arabera, neuroinflamazioa gertaera goiztiarra izan daitekeela uste da Parkinson gaixotasunaren patogenesian, eta baliteke honen sorrera periferiako immunitate-sistemaren eraldaketaren ondorioz ematea. Ebidentzien arabera, periferiako immunitate-sistemaren parte-hartze aktiboa nabaria da Parkinsonean eta baliteke honen eraginez gertatzea garuneko α-sinukleinaren metaketa eta neuronen endekapena. Hori horrela, hanturaren aurkako esku-hartze goiztiarra estrategia baliagarria izan daiteke Parkinson gaixotasuna saihestu edo atzeratzeko. Gaur egun oraindik mekanismo zehatzak guztiz ondo ulertzen ez diren arren, balizko itu terapeutikoa izan daitezkeen hainbat seinaleztapen bide eta molekula identifikatu dira. Mekanismo guztiak ulertzeak, Parkinson gaixotasunean hantura itu terapeutiko posible bat bezala erabiltzea ahalbidetuko luke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenean eta progresioan.
• Laburpena: Parkinson gaixotasuna nahasmendu motor neurodegeneratibo ohikoena da, eta, gaur egun, ez dago gaixotasuna sendatzeko gai den tratamendurik. Bradikinesia, atsedenaldiko dardara, muskuluen zurruntasuna eta jarrera-ezegonkortasuna dira sintoma motor ohikoenak. Substantia nigra pars compactako neurona dopaminergikoen galera progresiboa gertatzen da, bide nigroestriatalaren funtzio desegokia eraginez. Neuronen heriotzan parte hartzen duten hainbat mekanismo zelular eta molekular deskribatu dira, baina oraindik ez da gaixotasunaren patogenesia guztiz ezagutzen. Parkinson gaixotasunaren ezaugarri neuropatologiko nagusia da garunean Lewy gorputzen presentzia, eta horiek gehienbat α-sinukleina proteinaz osatuta daude. Urte luzez, glia-zelulak neuronen euskarri hutsa zirela uste zen arren, hainbat funtzio betetzen dituztela baieztatu da, eta ezinbestekoak dira garunaren egitura eta funtzio egokia bermatzeko. Aktibatutako mikrogliak eta astrozitoek, hurrenez hurren M1 eta A1 fenotipo proinflamatorioa edo M2 eta A2 fenotipo antiinflamatorioa hartu dezakete. Neuroinflamazioaren eta neuroendekapenaren erlazioaren arteko mekanismo zehatzak ezagutzen ez diren arren, neuroinflamazioak funtsezko papera izan dezakeela iradoki da. Gizakietan egindako ikerketek iradokitzen dute neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenarekin eta garapenarekin irmoki lotuta dagoela. Postmortem garunetan eta animalia-ereduetan egindako ikerketek, glia-zelulen aktibazioa erakutsi dute. Animalia-ereduak erabakigarriak dira estrategia terapeutiko neurobabesleak garatzeko. Egun, α-sinukleinaren aldez aurretik sortutako zuntzak garunean injektatuz sortzen diren animalia-ereduek errepikatzen dituzte hobekien gaixotasunaren aurkikuntza patologikoak. Gaur egungo ebidentzien arabera, neuroinflamazioa gertaera goiztiarra izan daitekeela uste da Parkinson gaixotasunaren patogenesian, eta baliteke horren sorrera periferiako immunitate-sistemaren eraldaketaren ondorioz gertatzea. Parkinsonean hantura periferikoaren ebidentziak daude, eta baliteke horren eraginez gertatzea garuneko α-sinukleinaren metaketa eta neuronen endekapena. Hori horrela, hanturaren aurkako esku-hartze goiztiarra estrategia baliagarria izan daiteke Parkinson gaixotasuna saihestu edo atzeratzeko.
• Egileak: Ainhoa Atxa, Maider Zubelzu, Raphaelle Bidgood, Teresa Morera-Herreras eta Ane Murueta-Goyena
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 167-181
• DOI: 10.1387/ekaia.26200

Egileez:

• Ainhoa Atxa EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzailea da.
• Maider Zubelzu eta Teresa Morera-Herreras EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko eta BioBizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko ikertzaileak dira.
• Raphaelle Bidgood EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzailea da.
• Ane Murueta-Goyena BioBizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko eta EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Neurozientziak Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Neuroinflamazioa Parkinson gaixotasunaren agerpenean eta progresioan appeared first on Zientzia Kaiera.

Las muestras son conservadas en condiciones de frío extremo en el Institute of Medical Microbiology de la Universidad de Zúrich. Fuente: Microbiota Vault Initiative

 

Puesta en marcha hace cuatro años, la iniciativa Microbiota Vault –también conocida como Arca de la Microbiota o Cámara de Seguridad de la Microbiota– tiene un objetivo tan ambicioso como necesario: conservar la diversidad microbiana de nuestro planeta para las generaciones futuras.

Los expertos ya han creado en su primera fase un biobanco con más de 1 200 muestras fecales humanas y 190 de alimentos fermentados. El proyecto se inspira en el Banco Mundial de Semillas de Svalbard, en Noruega, que protege la diversidad genética de los cultivos.

Las muestras, que proceden de colecciones de Benín, Brasil, Etiopía, Ghana, Laos, Tailandia y Suiza, se conservan congeladas a −80 °C en el Instituto de Microbiología Médica de la Universidad de Zúrich (Suiza). Su ubicación no es definitiva, ya que otros países con climas fríos, como Canadá, lo podrían albergar en el futuro.

Su meta es alcanzar las 20 000 microbiotas de personas, animales, plantas y ecosistemas en riesgo. Además, el proyecto facilitará la secuenciación de los genomas microbianos y su publicación en bases de datos de acceso abierto.

Biobanco mundial de Microbiotas  Ilustración: Elena González MirandaUna extinción silenciosa

Los microbios –arqueas, bacterias, hongos, protozoos y virus– han evolucionado durante millones de años en estrecha relación con los demás seres vivos, configurando una diversidad esencial para el equilibrio de los ecosistemas. A pesar de su importancia, muchas de estas especies nunca han sido cultivadas en el laboratorio. El conocimiento sobre sus genomas sigue siendo limitado.

Aunque los microorganismos son vitales para la salud de personas y animales, la fertilidad del suelo o la regulación del clima, este mundo invisible está en grave peligro de desaparecer debido a la actividad humana.

Sin ir mas lejos, nuestra microbiota nos protege frente a patógenos, refuerza el sistema inmunitario, estimula el sistema nervioso y participa en la biosíntesis de vitaminas y otros metabolitos necesarios.

El uso excesivo de antibióticos, el aumento de las cesáreas, la disminución de la lactancia materna, el consumo de alimentos ultraprocesados o el estrés de la vida urbana alteran nuestros ecosistemas microbianos interiores.

Las consecuencias de esta disbiosis son importantes. Así, la desaparición de las bacterias Bifidobacterium longum variedad infantis, Treponema succinifaciens o Helicobacter pylori se ha relacionado con el aumento de enfermedades crónicas como alergias, diabetes o asma.

Adicionalmente, la pérdida de microbios del suelo compromete la resiliencia de los ecosistemas terrestres y marinos. Por ejemplo, Methanoflorens stordaliensis y otros microorganismos adaptados al permafrost (capa de suelo congelado permanentemente) ayudan a regular las emisiones de metano, y las acinetobacterias son cruciales en el ciclo del carbono. La desaparición de estos microorganismos acelera la liberación de gases de efecto invernadero y el cambio climático.

Tampoco hay que olvidar que los microbios pueden ser aliados terapéuticos. Algunos tratamientos con microbiomas, como el trasplante de heces, se están empleando en medicina con resultados prometedores. También hay propuestas esperanzadoras para su uso en agricultura y conservación ambiental.

Equidad y colaboración internacional

Microbiota Vault se define como un proyecto internacional, privado y sin ánimo de lucro, respetuoso con el protocolo de Nagoya. Es decir, cada grupo participante decide libremente si desea compartir información genética, intercambiar muestras o colaborar en estudios conjuntos.

Como han manifestado la microbióloga María G. Dominguez-Bello y sus colaboradores en un reciente artículo, se trata de un esfuerzo global basado en la equidad, el respeto a los derechos de las comunidades indígenas y la colaboración internacional para fortalecer las redes de investigación sobre microbiota y apoyar la formación de científicos de países con menos recursos.

Los resultados y propuestas de la colaboración de personas expertas en campos tan diversos como microbiología, antropología, ética, salud pública o bioinformática se comparten en los congresos de la Red Mundial del Microbioma (Global Microbiome Network, GloMiNe).

La financiación podría ser un reto importante: como sucede con otros biobancos, estos proyectos no son prioritarios para los gobiernos. Además, las donaciones privadas son inestables y dependen de modas pasajeras o de los incentivos fiscales disponibles en cada momento.

One Health y microbioma

Esta iniciativa se alinea con el concepto de Salud Global (One Health) de la Organización Mundial de la Salud, basado en la interdependencia entre la salud de las personas, los animales y el medio ambiente.

Todavía no está demostrado que las microbiotas almacenadas puedan ser beneficiosas o reintroducirse con fines terapéuticos, ni contamos con la tecnología para hacerlo de forma segura. Sin embargo, su conservación permitirá futuras terapias cuando tengamos una sólida base científica.

Microbiota Vault se suma a otras propuestas de protección de la biodiversidad. Entre ellas se encuentran colecciones de cultivos microbianos como la Colección Española de Cultivos Tipo, el Banco Mundial de Semillas o la Conservación Global del Microbioma. Estas iniciativas podrían frenar la biopiratería y evitar que empresas y gobiernos poco escrupulosos se apropien de nuestra herencia microbiana sin permiso. También son clave para proteger el legado de las comunidades indígenas.

La esperanza dentro de la caja de Pandora

Nuestro mundo se enfrenta a múltiples crisis sanitarias, económicas y ecológicas. Por esto, la protección de la invisible vida microbiana es esencial. La conservación de esta biodiversidad microbiana mantendrá la esperanza de que en un futuro cercano podamos comprender mejor la vida en todas sus formas, curar enfermedades que hoy no tienen tratamiento y restaurar ecosistemas esenciales que se hayan perdido.

Sobre el autor: Guillermo Quindós-Andrés, Catedrático de Microbiología Médica, Departamento de Inmunología, Microbiología y Parasitología, Facultad de Medicina y Enfermería, Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea

Este artículo fue publicado originalmente en The Conversation. Artículo original.

El artículo El arca de la microbiota se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, hamar urte betetzen dituen ohiturarekin jarraituz, udako oporretan egiteko ostiralero matematika-ariketa bat izango duzue. Javier Duoandikoetxea matematikariak guztira sei ariketa aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko.

Hona hemen gure bosgarren ariketa:

Irudiko gelaxka zuriak pintatzeko hiru kolore ditugu: gorria, berdea eta urdina. Elkarren alboan dauden gelaxka bi, hau da, alde komun bat dutenak, kolore desberdinez pintatu behar dira. Zenbat modu ditugu lana egiteko?

Zein da erantzuna? Idatzi emaitza iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta, nahi izanez gero, zehaztu jarraitu duzun ebazpidea ere. Irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

Ariketak “Calendrier Mathématique 2025” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako (5): pintatzera appeared first on Zientzia Kaiera.

Entre las zonas que, desgraciadamente, están siendo afectadas por los aterradores incendios que invaden la geografía ibérica, se encuentra la comarca leonesa de El Bierzo, en donde se localiza una joya natural que aúna, de manera ejemplar, el desarrollo social humano, la Arqueología y la Geología: Las Médulas.

Panorámica de Las Médulas. Foto: Rafael Ibáñez Fernández / Rayet, CC BY-SA 3.0, / Wikimedia Commons

Declaradas “Patrimonio de la Humanidad” por la UNESCO en 1997, Las Médulas son una extraordinaria muestra de cómo las actividades humanas pueden modelar por completo el paisaje natural. Y para conocer esta increíble historia, debemos viajar en el tiempo hasta hace unos 2000 años. Cuando los romanos llegaron al noroeste de Hispania en el siglo I de nuestra era, observaron que los pueblos autóctonos obtenían oro bateando la arena del cauce del río Sil. Entonces, decidieron remontar sus aguas, buscando el origen de ese preciado metal amarillo, encontrándolo en unas colinas de colores rojizos y parduzcos, donde el oro se encontraba incrustado entre las rocas de tipo areniscas, gravas y conglomerados que se extendían por toda esta zona.

Detalle de los tipos de rocas presentes en Las Médulas, con conglomerados rojizos en la parte superior y areniscas anaranjadas en la inferior. Foto: A. Sánchez del Corral / Inventario Español de Lugares de Interés Geológico / Instituto Geológico y Minero de España (IGME-CSIC)

Los ingenieros romanos no se vieron amedrentados ante la dificultad de sacar el oro de esas rocas tan duras y compactas. Al contrario, pusieron en marcha todo su ingenio hasta dar con la técnica minera más impresionante, a la vez que destructiva, del mundo antiguo: la “ruina montium”, cuya traducción, “derrumbe de montes”, ya nos está dando una clave de en qué consiste. Entrando en detalle, este sistema minero consistía en excavar una serie de canales y represas que traían el agua de las elevaciones cercanas hasta acumularlas por encima de las montañas que contenían el oro. Entonces seguían con las excavaciones, en este caso en forma de galerías verticales en el interior de las rocas que formaban esas colinas. Al terminar, estos conductos abrían los muros de las presas, dejando caer por ellos el agua a presión, lo que provocaba la rotura mecánica de las rocas y su arrastre hasta unas balsas de decantación excavadas al pie de las laderas. Allí, bateaban los sedimentos resultantes para separar, de manera manual, el oro del resto de materiales.

Esquema de las fases de la técnica minera roma “ruina montium”. Ilustración: Hugo Prades / Fundación Las Médulas

La explotación aurífera de Las Médulas por parte de los romanos estuvo activa de manera ininterrumpida durante casi 200 años, desde comienzos del siglo I hasta comienzos del siglo III, afectando a una superficie de unas 540 ha en la que se removieron más de 93.000.000 m3 de materiales que permitieron extraer unos 5.000 kg de oro. Pero también cambió para siempre el paisaje, generando un sistema complejo de cárcavas, barrancos, pináculos o columnas de roca cuyo origen se encuentra, exclusivamente, en la mano del ser humano.

 

Pero, ¿cómo se formó ese oro? Hace meses os expliqué el origen de algunos de los depósitos de oro que actualmente se explotan en Alaska, pues aquí tenemos algo muy parecido. Para conocer este proceso debemos volver a hacer un viaje en el tiempo, pero esta vez del tipo geológico, llegando a hace más de 300 millones de años. En estos momentos, se estaban produciendo diversas colisiones tectónicas que dieron como resultado la formación del último gran supercontinente de la historia de la Tierra, Pangea. En este contexto compresivo, en la zona donde nos encontramos con Las Médulas actuales se produjo el ascenso de un magma en el interior del terreno, pero este material fundido no llegó a salir a la superficie, se quedó enterrado a varios kilómetros de profundidad. Cuando los fluidos subterráneos circulaban cerca de este magma, se calentaban, aumentando su capacidad de “robar” elementos químicos de las rocas que atravesaban, entre ellos el oro, llevándolos en disolución. Hasta que encontraban alguna fractura del terreno que les permitía fluir hacia la superficie, lo que provocaba que se fuesen enfriando poco a poco, perdiendo esa capacidad de disolución, teniendo entonces que “soltar” los elementos químicos que transportaban. Sí, incluido el oro. Así se formaron unas mineralizaciones ricas en oro que atravesaban el terreno a las que denominamos diques.

Aspecto general de Las Médulas, donde se observa el paisaje de origen humano formado por cárcavas, pináculos, columnas y escarpes. Foto: A. Sánchez del Corral / Inventario Español de Lugares de Interés Geológico / Instituto Geológico y Minero de España (IGME-CSIC)

Pues hace unos 20 millones de años, con la tectónica ya más tranquilita, los agentes meteorológicos tomaron el protagonismo. Así, el agua de lluvia se encargó de erosionar los diques con mineralizaciones de oro que se encontraban en las montañas situadas al sur de Las Médulas, transportándolo ladera abajo, hasta depositarlo en capas acumuladas entre la arena, el barro y los fragmentos de rocas que arrastraban. El paso de los millones de años hizo entonces su trabajo, transformando estos sedimentos en rocas duras (las areniscas, gravas y conglomerados que os mencionaba al principio) ricas en depósitos de oro.

 

Hace dos milenios, esas rocas rojizas también sufrieron la erosión del agua que se llevaba el oro hasta acumularlo en el cauce del Sil, donde lo recogían las poblaciones autóctonas antes de la invasión romana. Pero los romanos no tuvieron paciencia, así que decidieron acelerar el proceso erosivo del agua con su técnica minera nunca antes vista en este lugar.

 

En los últimos siglos, tras el abandono de la explotación minera, la naturaleza recuperó parte de su terreno original, creciendo una tupida masa boscosa entre los restos de la destrucción provocada por el ser humano. Ahora, ese hermoso manto verde, es el que estamos viendo arder. Posiblemente pasen décadas antes de que la vegetación vuelva a cubrir esta hermosa zona, pero lo que no se ha perdido es su riqueza geológica y arqueológica. Y esta increíble historia que nos cuentan las rocas y el paisaje sigue siendo uno de los mayores reclamos turísticos de la zona. No dejemos de visitar Las Médulas, apoyando a los comercios locales de la comarca berciana, porque ese pequeño grano de arena puede significar mucho para la población.

Sobre la autora: Blanca María Martínez es doctora en geología, investigadora de la Sociedad de Ciencias Aranzadi y colaboradora externa del departamento de Geología de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la EHU

El artículo El oro de las montañas rojizas que derrumbaron los romanos se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Nahúm Méndez

Marteren satelite ñimiñoak —Fobos eta Deimos— benetako buru-haustea izan dira zientzialarientzat, bereziki horien jatorria aztertu nahi izan dutenean. Egun oraindik ez daukagu jatorriari buruzko erantzun argirik; baina, datorren hamarkadan kontua ebazten ez bada, aukerak asko mugatuko dira.

Zenbait teoria proposatu dira satelite horien sorkuntza azaltzeko: harrapatutako bi asteroide direla, orbitako satelite zahar bat suntsitu ondoren horien hondarretatik sortutako bi sateliteak direla, inpaktu handi batek planetaren gainazaleko materiala jaurtiarazi zuela eta orbitan uztartu zela… Baina teoria batek ere ez du komunitate zientifikoa guztiz konbentzitu. Izan ere, horien propietate espektralak zenbait asteroideren propietateen oso antzekoak dira; eta, gainera, forma irregularra dute eta beren dentsitatea erlatiboki txikia da. Horrenbestez, aparteko hautagaiak dira harrapatutako bi gorputz besterik ez izateko.

1. irudia: Fobos Mars Express zunda europarraren HRSC kameraren bidez. (Iturria: ESA/DLR/FU Berlinek (G. Neukum))

Azken puntu horri dagokionez, puzzlearen pieza bat ez dator guztiz bat: oso fenomeno zaila da sateliteen orbita ia zirkularrak eta ekuatorialak azaltzea, suposatzen badugu asteroideak planetara hurbiltzen direla ausazko norabideetatik. Eta norabide horiek harrapatzeko, litekeena da hauen orbitek inklinazio  eta forma eliptiko ezberdina izatea.

Baina, horien jatorria, benetan, asteroide bat izango balitz? Kegerreis et al.-ek (2024) argitaratutako ikerketa berri batek asteroide baten harrapaketaren eta horren hondarretatik sortutako satelite berrien arteko uztartzea proposatzen du. Nola gerta liteke hori? Oraintxe azalduko dizut.

Imajinatu asteroide bat Martera hurbiltzen dela, eta hain hurbil igarotzen dela bertatik ezen planetaren grabitateak asteroidearen kohesioa hausten duen, hura zatituta. Baina, adi: puntu honetan garrantzitsua da gogoratzea asteroideek ez dutela zertan monolitikoak izan behar; grabitatearen ondorioz elkarren ondoan mugitzen diren zatiek osa ditzakete.

Asteroidearen pieza bereizi horiek, beraz, sakabanatu liratekeen, Marteren orbitan materialen disko bat osatuz. Eta baliteke material horren zati bat “harrapatuta” geratzea orbita egonkorretan planetaren inguruan. Denborak aurrera egin ahala, zati batzuek talka egingo lukete elkarrekin, eta protosateliteak sortu; eta, gerora, ondoz ondoko talken ostean, egun ezagutzen ditugun sateliteak sortu izango lirateke.

2. irudia: Deimos, Marteren satelite txikiena, Mars Reconaissance Orbiterreko HiRISE kameraren bidez. (Iturria: NASA/JPL-Caltech/University of Arizona)

Aztergai dugun ikerketan eginiko simulazioek erakusten dute ehuneko nabarmen bat (asteroidearen jatorrizko masaren hainbat hamarreko portzentual arte) Marteren grabitateak harrapa lezakeela, eta gutxi gorabehera masaren ehuneko batek orbita zirkularretan amaitu lezakeela.

Eta, berriro ere, arazoa errepikatzen da: orbita zirkularrak. Nola da posible asteroidearen zatiak orbita ia zirkularretan amaitzea hasieran aipatu baldin badugu hori oso zaila dela? Bada, orbita horiek lortzeko mekanismorik efizienteena zatien arteko talkak berak dira. Izan ere, horien ondorioz, zati berriak sortzeaz gain, horien abiadurak ere aldatuko lituzkete, eta, pixkanaka, materia disko egonkor bat sortu, zeinetatik abiatuta sateliteak sortuko liratekeen.

3. irudia: Fobosen gainazalaren xehetasuna. Bertan ikus daiteke krater eta ildo sistema ugari dituela. (Iturria: ESA/DLR/FU Berlin).

Eredu horrek ere azalduko luke sateliteen konposizioaren eta C motako asteroideen konposizioaren arteko baliokidetasuna —bide batez, C motako asteroideak ugarienak dira gure Eguzki Sisteman—, baita beste alderdi batzuk ere, hala nola krater kateak eta “ildo” sistemak, sateliteak sortzeko akrezio prozesuaren beraren ondoriozkoak izan litezkeenak.

Aurreikuspenak betetzen badira, 2026an JAXAren Mars Moons eXploration (MMX) misioa aterako da, eta eramango dituen tresnei eta Fobosetik ekarriko dituen laginei esker —10 gramo inguruko lagin txikia hartzea lorpen zientifiko erraldoia izango litzateke— informazio berria eskuratu ahal izango dugu satelite horiei buruz; eta, agian, horien jatorriari buruzko gaia ebatziko dugu behingoz.

Erreferentzia bibliografikoa:

Kegerreis, Jacob A.; Lissauer, Jack J.; Eke, Vincent R.; Sandnes, Thomas D.; Elphic, Richard C. (2024). Origin of Mars’s Moons by Disruptive Partial Capture of an Asteroid. Icarus, 425, 116377. DOI: 10.1016/j.icarus.2024.116337

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko abenduaren 9an: Una nueva perspectiva sobre el origen de los satélites de Marte.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Ikuspegi berri bat Marteren sateliteen jatorriari buruz appeared first on Zientzia Kaiera.

Uhinak itsasoko olatuetara mugatzen direla uste baduzu, bideo hau zuretzat da! Egia esan, uhinak energia mugitzeko modu bat dira, eta mota askotakoak daude: batzuk materia baten bidez bidaiatzen dute, hala nola soinua edo olatuak, eta beste batzuk, argia edo irrati-uhinak kasu, espazio hutsetik ere hedatzen dira. Bideo honetan azaltzen da nola funtzionatzen duten eta zergatik diren hain garrantzitsuak gure eguneroko bizitzan.

Frekuentzia, uhin-luzera, anplitude… agian termino korapilatsuak dirudite, baina azalpen erraz batekin guztia ulertuko duzu. Uhinak dira danbor baten soinua, txirula baten doinu agudoa, eguzkiaren argia eta irratiaren seinaleak. Bideoa ikusi ondoren, “uhinak” zer diren argi eta modu bisualean ulertuko duzu.

“Zergatik gertatzen dira gauzak” bideo sorta Euskal Wikilarien Kultura Elkarteak egindako Ikusgela proiekturako hezkuntzarako ikus-entzunezko materiala da, EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren berrikuste zientifikoarekin.

The post Zer dira uhinak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Gogoratzen urpean ibiltzeko gai diren armiarmak? Ni bezalako memoria eskasekoentzat oroigarria: badira urpean ibiltzeko gaitasuna duten armiarmak. Bai, armiarmak, plurala.

Horietako batek gorputzeko ileak baliatzen ditu urpean bizirauteko. Benetako ileak ez dira, egia esan. Ile moduko egiturak dira, gorputzean zehar banatuta dituenak. Egitura horiek aire-geruza bat harrapatzen dute armiarmaren inguruan, gorputz osoan neoprenoa jantziko balu bezala. Eta horri esker ordu erdi ere eman dezake ur azpian.

Are bereziago da bestea. Brankiarik gabe bizi baita urpean. Zer eta ur-burbuila bat eraiki eta eskafandra moduan erabilita. Zergatik ez.

Oroigarria eginda, goazen gaurko gaiarekin. Kontua da beste intsektu bat topatu dutela ur azpian. Eta pentsa zenezakete denbora tartetxo bat ur azpian egoteko gaitasuna ez dela horrenbesterako izango. Gu ere ur azpian egon gaitezke. Baina ez da debora tartetxo bat. Egunak eman ditzake izaki honek ur azpian.

Lau paragrafo eta oraindik zer animalia den esan barik. Hau marka! Edo clickbaita, nori galdetzen diogun ikusi behar. Eta are gehiago luzatu nezake, ez pentsa.

Konta nezake, adibidez, gizakiontzat ezinbestekoak direla animalia hauek. Eta zer esanik ez, ekosistemetarako. Baina ez dut gustuko horrelako trikimailuekin ibiltzea eta zuzenean esango dizuet erleak direla gaurko protagonistak. Erle erreginak, zehazki.

1. irudia: erle erregina erle langileekin. (Argazkia: Waugsberg – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)Uholdea eta ikerketa

Eta zelan jakin duten zientzialariek hau? Ba, tardigradoekin ez bezala, ez zituzten nahita ipini hil ala biziko egoeran. Esaldi horren hitz gakoa nahita da. Izan ere, erleak hil ala bizi egoera batean jarrita jakin da urpean egoteko gaitasuna dutela. Baina ez nahita.

Kontua da erle erreginak ari zela aztertzen ikerketa taldea. Erle erreginak lurreko zuloetan gordetzen dira neguan eta ikertu nahi zuten lurzoruetako pestizida-hondarrak zer eragin duten animalia hauetan.

Eta, istripuak izan ohi diren moduan, bat-batean ura sartu zen erle erreginak zeuden hainbat zulotan. Zientzialarien arabera, susto handia hartu zuten. Eta sustoaren ostean, harridura: erle erreginek biziraun baitzuten.

Eta zientziaren aurrerapena helburu, zer egin zuten gure zientzialariek? Esperimentu bat diseinatu, noski. 143 erle erreginekin, alajaina. Negua pasatzeko zuloen itxura zuten hodietan sartu eta hiru taldetan banatu zituzten: urik ez zuten hodietan batzuk, uretan flotatzen beste batzuk eta ur azpian azkenak.

Denbora aldagaia ere kontuan nahi izan zuten zientzialariek eta, hartara, urpeko erleak denbora tarte ezberdinez izan ziren ur azpian. Zer denbora tarte? Zortzi ordu eta astebete artean.

Kontzientzia kontuak

Zientzialarien kontzientziaren lasaitasunerako, urpean ipini ziren erle erreginen % 81ek zazpi egun iraun ez ezik, behin inguru lehorrera itzulita, zortzi aste gehiago ere iraun zuten bizirik. Murgilaldiak erleen osasunean epe luzera izan ditzakeen ondorioak ezezagunak dira, dena den.

Eta zientzialarien kontzientziaz ari garela, agian ez genuke baztertu behar erleena. Erleen kontzientzia? Ba, bai; baina ez iparrorratz moral moduan. Zentzugabekerietan nabilela eman dezake, baina zin dagizuet oinarri zientifikoa duela kontuak.

Izan ere, adostasun berria iragarri du zientzialari talde batek: aukera errealista da intsektuek, olagarroek, arrainek eta beste zenbait animaliak kontzientzia izatea.

Kontzientzia fenomenikoari egiten dio erreferentzia egindako iragarpenak. Horrek esan nahi du mina, plazera edo gosea bezalako sentimenduak izateko gaitasuna duela, baina ez duela zertan autokontzientzia bezalako egoera mental konplexuagorik izan.

2. irudia: Bombus impatiens erle erregina. (Argazkia: USGS Bee Inventory and Monitoring Lab – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons).

Kontziente ala ez, Bombus impatiens espezieko erleek urpean astebete irauteko gaitasuna erakutsi dute. Bereziki erresistenteak dirudite erle hauek, bestelako espezieek baino populazio-beherakada baxuagoa baitute.

Kezkagarria baita erleen beheranzko joera globala. Erleena eta, oro har, polinizatzaile guztiena. Polinizatzaile ezagunenak badira ere, erleak ez baitira bakarrak. Bestelako intsektuak (tximeletak, liztorrak, inurriak, kakalardoak, euliak…) ere polinizatzaileak dira. Baita zenbait ornodun: saguzarrak, kolibriak, eta zenbait karraskari eta baita sugandilak ere.

Zientziaren izenean erleak itotzeko zorian ipini dituzten zientzialarien arabera, dena den, esperantzarako beta badago. Erleek uholdeen aurrean bizirauteko gaitasuna izatea itxaropen-iturria da klima-aldaketaren testuinguruan, non uholdeak gero eta ohikoagoak izan daitezkeen.

Erleei alergia dietenentzat eta erleei beldurra dieten igerilarientzat izan ezik, albiste ona da, beraz, erle erreginek uholdeei aurre egiteko gaitasuna izatea.

Erreferentzia bibliografikoa:

Givetash, Linda (2024, apirila). Amazingly, Some Bumblebees Can Survive Underwater For a Week. Science alert. www.scienciealert.com

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer.bsky.social‬) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko arduraduna.

Jatorrizko artikulua Gaztezulo aldizkarian argitaratu zen 2024ko ekainean, 262. zenbakian.

The post Negua urpean appeared first on Zientzia Kaiera.

EHUko ikertzaile batek BC3ko kideekin egindako metaanalisiak polinizatzaileen dibertsitatea txikitzeak zer eragin duen aztertu du. Emaitzak Nature Ecology & Evolution aldizkarian argitaratu dute.

Landareen ugalketa-prozesuan polena toki batetik bestera eramateko lagungarri diren animaliak dira polinizatzaileak. Polinizazioa funtsezkoa da gure ongizaterako eta ekosistemek bizirauteko. Landare basatien % 85 inguruk eta laborantza-landareen % 70 baino gehiagok polinizazioa baliatzen dute ugaltzeko. Baina espezie polinizatzaileen dibertsitatea murrizten ari da klima-aldaketaren, habitat-galeren eta nekazaritzaren intentsifikazioaren ondorioz.

Irudia: polinizatzaile guztiek badutela bere rola. Ezin gara bakarrik polinizatzaile domestikoetan zentratu. Horiek baino polinizatzaile gehiago daude. (Argazkia: Roman Biernacki – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Maddi Artamendi EHUko ikertzaileak azaldu duenez, “mundu osoan gai honen inguruan egin diren ikerlan gehienetan ikusi da polinizatzailerik batere ez dagoen kasuetan landareek ez dutela fruiturik ematen. Halako ikerketak laborantzako espezieekin egin izan dira batez ere. Baina hori ez da ikuspegi erreal bat; izan ere, polinizatzaileen dibertsitatea jaisten ari da, baina ez da erabat desagertzera iritsiko. Eta, bestalde, laborantzako landareez gainera, landare basatiak ere hartu ditugu kontuan. Ikuspegi errealistago bati heldu nahi izan diogu”.

EHUko Landareen Biologia eta Ekologia saileko ikertzaile Maddi Artamendik eta BC3ko Ainhoa Magrach Ikerbasque irakasleak gidatutako azterlan batek agerian utzi duenez, polinizatzaileen aniztasuna babestea ezinbestekoa da bai natura zaintzeko bai ekosistemen jasangarritasuna bermatzeko. “Premiazkoa da haien dibertsitatea murritzarazten duten faktoreak arintzea”, diote ikertzaileek.

Ikerketak erakutsi duenez, polinizazio-lanak egiten dituzten animalien dibertsitatea murrizteak eragin negatibo nabarmena du landareen ugaltze-arrakastan (fruitu-kopuruan, hazi-kopuruan eta fruituen pisuan), eta, gainera, “eragina handiagoa da landare basatietan laborantzakoetan baino”. Halaber, ikusi dute autopolinizatzeko gai diren landareek ere jasaten dutela polinizatzaileen dibertsitate-galeraren eragina, eta “horrek agerian uzten du landare horientzat oso onuragarria dela polena elkarrekin gurutzatzea”, dio Artamendik.

Bestalde, emaitzen arabera, polinizatzaile basatiek eragin handiagoa daukate landareen ugaltze-arrakastan polinizatzaile domestikoek baino (ezti-erleak sailkatu ohi dira polinizatzaile domestiko gisa). Beraz, “polinizatzaile basatien aniztasuna txikitzeak are gehiago okertzen du landareen ugaltze-arrakasta”, erantsi du. Zehazki, eragin nabarmenagoa du polinizatzaile ornogabeak galtzeak polinizatzaile ornodunak galtzeak baino; gautarrak galtzeak egunez dabiltzanak galtzeak baino, eta polinizatzaile basatiak galtzeak domestikoak galtzeak baino.

46 herrialdetan egindako 207 ikerketaren metaanalisiaren bidez

Ikerketa hau metaanalisiaren bidez egin dute: tresna estatistikoak erabiliz, ikerketa-bilduma handi bateko datuak behar bezala haztatuta sintetizatzen dituen metodoa. Hala, polinizatzaileen erabateko galera aztertu ez zuten ikerketen metaanalisia egin dute Artamendik eta Magrachek: 46 herrialdetan egin izan diren 207 ikerketaren metaanalisia.

“Mundu osoan egindako ikerketak aztertu ditugu. Kontuan izan behar genuen klimaren arabera landare-barietate desberdinak daudela; agian landare batean edo bestean eragina desberdina izan dela; lagin-tamaina eta abar. Aldagai asko izan ditugu kontuan, ikerketa horiek guztiak konparatu ahal izateko, eta, hala, emaitza erreal eta kuantifikagarri bat lortu dugu”, dio Artamendik. “Metaanalisiak ikuspegi oso orokor bat ematen dizu —azaldu du ikertzaileak—, jakiteko non ikertu den gehiago, zer herrialde eta klimatan, zer landare-motatan eta abar. Eta ikusten duzu non egon daitezkeen hutsuneak, non alborapenak…”.

Horrekin guztiarekin ikertzaileek ondorioztatu dute “polinizatzaile guztiek badutela bere rola bai laborantza-landareetan bai landare basatietan. Ezin gara bakarrik polinizatzaile domestikoetan zentratu. Horiek baino polinizatzaile gehiago daude, eta ikusi dugu denek daukatela garrantzi handia landareen ugalketa-arrakastan eta landare-dibertsitatea mantentzen. Arreta ez dugu bakarrik laborantzako landareetan eta polinizatzaile domestikoetan jarri behar, ikuspegia zabaldu beharra dago”.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Premiazkoa da polinizatzaileen dibertsitatea babestea ekosistemen funtzionamendu egokia bermatzeko

Erreferentzia bibliografikoa:

Artamendi, Maddi; Martin, Philip A.; Bartomeus, Ignasi; Magrach, Ainhoa (2025). Loss of pollinator diversity consistently reduces reproductive success for wild and cultivated plants. Nature Ecology & Evolution, 9, 296–313. DOI: 10.1038/s41559-024-02595-2

The post Polinizatzaileen dibertsitatea galtzeak landareen ugalketa-arrakasta nabarmen murrizten du appeared first on Zientzia Kaiera.

Matteo Vannacci

Talde teoriaren aztergai nagusiak taldeak dira. Hainbat propietate defini ditzakegu taldeak sailkatzeko; adibidez, abeldartasuna, ebazgarritasuna, finituki sortua izatea, eta abar. Hala ere, mundu fisikoan gertatzen den bezala, batzuetan talde bati buruzko informazio partziala soilik izaten dugu eta ea informazio horretatik gure taldearen ezaugarriren bat ondoriozta dezakegun jakin nahiko genuke.

Orain da probabilitate teoria jokoan sartzen den momentua. Talde finitu guztietan P probabilitate neurri bat defini dezakegu eta, probabilitate horri esker, kuantifikatu dezakegu propietate bakoitza zenbat betetzen den.

Artikulu honetan probabilitatearen eta talde teoriaren elkarrekintza batzuk aurkeztuko ditugu. Emaitza klasikoetatik hasita, gaur egungo ikerkuntzaren emaitzak ere emango dira. Adibidez, Gustafsonen 5/8-ko Teorema eta Mann-Shaleven Teorema, baita UBERG taldeei lotutako emaitza batzuk ere.

Amaitzeko, talde teorian, eta matematikako beste hainbat gaitan, talde batekin lotutako segida bat izango bagenu, segidaren propietate asintotikoak taldearen egiturari lotu nahiko genizkioke. Hori egiteko, komenigarria izango litzateke propietate guzti horiek kodifikatzen dituen objektu matematiko bat
izango bagenu. Artikulu honetan talde baten errepresentazio absolutuki irreduzibleak zenbatzen dituen zeta-funtzioa sartuko dugu eta taldearen eta zeta-funtzio horren propietateak lotuko ditugu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Probabilitatea eta taldeak: azpitaldeen hazkundetik zeta-funtzioetara
• Laburpena: Probabilitatea eta taldeak uztartzen dituzten hainbat emaitza emango dira, talde profinituetako Haar probabilitate-neurria erabiliz. Emaitza klasikoetatik hasita, gaur egungo ikerkuntzaren emaitzak ere emango dira. Bereziki, gorputz finituen gaineko errepresentazio-hazkuntza zenbait gairekin lotuko dugu.
• Egilea: Matteo Vannacci
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-42
• DOI: 10.1387/ekaia.24890

Egileaz:

Matteo Vannacci EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Matematika Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Probabilitatea eta taldeak: azpitaldeen hazkundetik zeta-funtzioetara appeared first on Zientzia Kaiera.

Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno

Larruazala gizakion organorik handiena da eta 3 geruza nagusi bereiz daitezke; epidermisa, dermisa eta hipodermisa, hurrenez hurren. Epidermisean hainbat geruza eta zelula dauden arren, zelula garrantzitsuenak keratinozitoak dira, hauek azalaren birsorkuntzaz eta bir-epitelizazioaz arduratuko baitira. Bestalde, dermiseko egituren artean, kolagenoa eta fibroblastoak aipa daitezke. Kolagenoak larruazalari behar duen elastikotasuna emango dio eta fibroblastoak, keratinozitoen antzera, dermisaren birsorkuntzaz arduratuko dira. Baina, larruazala kaltetu eta ondorioz bertako zelulen funtzioak eragotzi daitezke, adibidez, erreduren kasuan gertatzen den bezala.

Irudia: larruazal osasuntsua eta geruzak erredura mota desberdinen ondorioz kaltetuta. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Erredurak sakoneraren arabera ─epidermisekoak, bigarren mailakoak eta hirugarren mailakoak─ eta betetzen duten larruazalaren tamainaren arabera ─arinak, moderatuak eta larriak─ sailka daitezke. Lesio hauek berebiziko inpaktua dute mundu mailan, batez ere, garatu gabeko edo garapen bidean dauden herrialdeetan. Izan ere, erredurak larriak diren kasuan, kalte lokalaz gain kalte sistemikoa ere eragin dezakete, hau da: akats multiorganikoa, shock-a ─hantura, hipoxia, hondakinen kanporaketa eza, elikagai eta oxigenoaren barneratze eza eta infekzioak. Ondorioz, heriotza eragin dezakete urtero ia 200.000 heriotza eraginez. Bestalde, ekonomikoki duten inpaktua ere aipatzekoa da zeharkako kostuak ere eragiten baitute: soldaten galera, arazo mentalak…

Hori horrela, eta pazientearen biziraupena bermatu eta orbainen sorrera murrizte aldera, oso garrantzitsua da erreduren aurkako tratamendua ahal bezain pronto hastea. Tratamendurako ikuspuntu desberdinak aipa daitezke; infekzioak saihesteko gehienetan antibiotiko lokalak erabiltzen dira. Bestalde, injertoak ere erabili daitezke. Injertoak kaltetutako azala ordezkatuko duten azal osasuntsuaren zatiak dira. Aukera hau erabiltzen den arren, injerto guztiek badute zer hobetu, eta beraz, beste estrategia batzuk ere erabiltzen dira; oinarri zelularrik gabeko ordezko dermiko eta oinarri zelularreko terapiak hain zuzen.Lehenengoen kasuan, matrize osasuntsua imitatuko duten biomaterialak ─kolagenoa dermisaren kasuan eta epidermisa imitatuko duen silikonazko geruza bat epidermisaren kasuan─ erabiliko dira. Oinarri zelularreko terapietan berriz, azaleko baliokide biziak erabiliko dira, azal osasuntsutik lortutako zelula batzuk –keratinozito eta/edo fibroblastoak- isolatu eta kaltetutako azalean txertatuz.

Bai injerto zein oinarri zelularrik gabeko ordezko dermiko eta oinarri zelularreko terapiak iturriaren arabera ─autograft, allograft eta xenograft- eta betetzen duten geruzen arabera sailka daitezke. Hauen artean dituzten abantailengatik gehien erabiltzen direnak autograft –norberaren azala,  norberaren zelulak…─ motakoak izanik. Aipatutako terapiak erreduren tratamenduan erabilgarriak dira, baina guztiek dute zer hobetu, beraz terapia berriak ─ingeniaritza genetikoa, 3D bio-inprimaketa, nano-teknologia eta zelula ama-mesenkimaletan oinarritutako terapien erabilera─ aztertzen ari dira. Terapia bakoitza zein kasutan hobetsiko den zehazteko eta segurtasuna gizakietan txertatzeko ere ikerketa gehiago (entsegu klinikoak, batez ere) beharrezkoak diren arren, orain arteko terapia eta ikerketekin lortutako emaitza itxaropentsuen ondorioz, etorkizun batean erredura gehienak sendatuko direla uste da, erikortasun eta heriotza-tasak murriztuz.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 46
• Artikuluaren izena: Azaleko erredurak: Gaur egungo egoera, terapia eskuragarriak eta etorkizuneko terapiak.
• Laburpena: Azala gizakion organorik handiena da, eta bertako lesioak, hala nola erredurak, gizartean geroz eta garrantzia handiagoa hartzen ari dira. Erredurak hainbat kausaren ondorio izan daitezke, eta, oro har, lesio horietan azaleko geruzak —epidermisa, dermisa eta/edo hipodermisa— kaltetuko dira; zenbait kasutan baita bestelako organo batzuk ere. Lesioak arinak badira, tratamendu berezirik gabe sendatuko dira. Baina, larriak diren kasuan —lan honetan aztertuko direnak—, tratamendua eraginkorra izan dadin terapia berezietara jo beharra dago. Gaur egun, erredura larriak tratatu eta azalaren egitura berreskuratzeko, merkatuan hainbat terapia daude: injertoak, eta ordezko dermikoak, oinarri zelularrekoak zein oinarri zelularrik gabekoak. Guztiek erreduren tratamendurako duten erabilgarritasuna frogatu den arren, oraindik guztiek hobekuntzarako tartea dutela ere ondorioztatu da. Hori horrela, terapia horietan oinarritutako berrikuntzak eta terapia edo teknologia berriak aztertzen ari dira; adibidez, ingeniaritza genetikoa, 3D bioinprimaketa, nano partikuletan oinarritutako teknologiak eta zelula ama-mesenkimaletan (MSC) oinarritutako terapiak. Hori dela-eta, lan honetan merkatuan dauden terapien ekintza mekanismoak zein diren, bakoitza zer kasutan erabil daitekeen eta bakoitzak zer abantaila eta desabantaila dituen azalduko da. Desabantaila horiek —prezioa, eraginkortasuna eta produkzioa batez ere— hobetzeko jarraitutako pausoak eta ikerkuntzan dauden terapiak ere aztertu dira. Terapia berri horiei buruzko ikerketak urriak dira, eta erronkak ugariak. Hala ere, uste da ikerkuntza berriak erredura larriak tratatzeko eraginkorrak izango direla.
• Egileak: Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 183-203
• DOI: 10.1387/ekaia.24905

Egileez:

Paula Ugarte, Manoli Igartua, Rosa María Hernández eta Edorta Santos-Vizcaíno EHUko Farmazia Fakultateko Farmazia eta Elikagaien Zientziak Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Azaleko erredurak: gaur egungo egoera, terapia eskuragarriak eta etorkizuneko terapiak appeared first on Zientzia Kaiera.

Ariketa fisikoa egitea osasungarria dela esaten digute behin eta berriro. Fisikoa bakarrik ez, buruari eragitea ere onuragarria da. Nagiak atera eta aurten ere, hamar urte betetzen dituen ohiturarekin jarraituz, udako oporretan egiteko ostiralero matematika-ariketa bat izango duzue. Javier Duoandikoetxea matematikariak guztira sei ariketa aukeratu ditu Zientzia Kaieran argitaratzeko.

Hona hemen gure laugarren ariketa:

ABC triangeluan C erpinetik irteten den altueraren oina D da. Baldin AD = 2 cm, DB = 3 cm eta BC – CA = 0.5 cm badira, zenbat da triangeluaren perimetroa?

Zein da erantzuna? Idatzi emaitza iruzkinen atalean (artikuluaren behealdean daukazu) eta, nahi izanez gero, zehaztu jarraitu duzun ebazpidea ere. Irailean emaitza zuzenaren berri emango dizugu.

Ariketak “Calendrier Mathématique 2025” egutegitik hartuta daude. Astelehenetik ostiralera, egun bakoitzean ariketa bat proposatzen du egutegiak. Ostiralero CNRS blogeko Défis du Calendrier Mathématique atalean aste horretako ariketa bat aurki daiteke.

The post Dozena erdi ariketa 2025eko udarako (4): triangeluaren perimetroa appeared first on Zientzia Kaiera.

Gisela Baños

Gutxik aurreikusi zuten —horien artean, John von Neumann matematikari hungariarrak— zientziaren hurrengo gidoi aldaketa handia ez zela «energia, lana, indarra edo mugimenduaren» esparruetan gertatuko, aurrekoetan bezala, baizik eta «kontrol, programazio, informazioaren prozesamendu, komunikazio, antolakuntza eta sistemen» esparruan (Burks, 1969). Bigarren Mundu Gerraren ostean lehenengo konputagailuak sortu ziren; hau da, gure zeregin mentalekin (ez fisikoekin) laguntzeko lehen makina sofistikatuak. Eta, horrekin batera, bizitza artifizialki birsortzeko aukera errealista jarri zen mahaiaren gainean. Halaxe jaio zen zibernetika. Norbert Wienerrek proposatu zuen XX. mendearen berrogeiko hamarkadan, eta halaxe sortu ziren lehendabiziko eredu konputazionalak. Horien helburua zen naturan soilik aurki zitezkeen prozesuak simulatzea eragiketa logikoen bidez.

Konrad Zuse ingeniari alemaniar eta konputazio modernoko aitzindariak problemarako hurbilketaren bat egin zuen. Eta ordutik gutxira, Los Alamosko Laborategi Nazionalean, aurrera egin zuten gaian. Alde batetik, John Von Neumannek planteatu zuen sistema konputazional batek bere burua modu autonomoan erreplikatu ahal izateko aukera; eta, bestetik, Stanislaw Ulamek jakin nahi izan zuen ea arau matematiko sinpleetatik abiatuta egitura, patroi edo jokabide konplexuak sor zitezkeen. Ulamek dimentsio biko saretak erabili zituen horretarako, zeinetan datuak adierazteko gelaxkak markatzen zituen —edo ez—. Von Neumannek Ulamen metodoa erabili zuen bere sistema autorreplikatzaileetako bat sortzeko. Hala ere, ezagutzen dugun lehenengo automata zelularra izan bazen ere, eredu hori ez zen batere nabarmendu, eta hamarkadatan ahaztuta geratu zen.

1. irudia: John von Neumannek (1903-1957) matematikaren, fisikaren eta konputazioaren adar ugaritan egin zituen funtsezko ekarpenak. Kasu honetan, Los Alamos-eko bere kide Stanislaw Ulamekin batera. (Argazkia: Los Álamos National Laboratory – jabari publikoa)

Hirurogeita hamarreko hamarkadan, Scientific Americanen aisialdiko matematikaren atalean, Martin Gardnerrek jolas gisa planteatu zuen ideia sinple baina zoragarri bat, John Conway matematikari ingelesak izandakoa. «Bizitzaren jolasa» zuen izena, organismo populazioen bilakaera dinamikekin zuen antzekotasunagatik, eta arau oso sinpleak zituen.

Bizitzaren jolasean aritzeko lauki-sare bat besterik ez da behar, zeinetan gelaxkak marka daitezkeen; adibidez, xake edo go ohol bat, pieza batzuk, papera, arkatza… baina errazena eta argigarriena, egun, ordenagailu bat erabiltzea da. Markatutako gelaxkak gure Sareta Munduan modu erabat autonomoan eboluzionarazi ditzakegun organismo edo zelulen baliokideak izango dira, hasierako konfigurazio geometriko batetik abiatuta, soilik arau hauek behin eta berriro aplikatzearen bidez:

• Bizirautea: inguruan bi edo hiru zelula dituen zelulak hurrengo belaunaldian biziraungo du.
• Hiltzea:
  • Inguruan lau zelula edo gehiago dituen zelula hil egingo da, superpopulazioaren ondorioz.
  • Inguruan zelula bat edo bat ere ez duen zelula hil egingo da, isolamenduaren ondorioz.
• Jaiotzea: gelaxka huts baten inguruan hiru zelula baldin badaude, hurrengo belaunaldian zelula berri bat jaioko da gelaxka horretan.

Eta kito. Jolasa «bera bakarrik jolasten da». Guk zelulen hasierako konfigurazioa besterik ez dugu erabaki behar.

2. irudia: interneten, leku askotan jolas daiteke bizitzaren jolasera; adibidez, hemen: https://playgameoflife.com/. Patroien biltegiak ere badaude, bai eta hasierako konfigurazio anitzetatik abiatuta lor daitezkeen eboluzio posibleei buruzko unibertso oso bat ere. (Iturria: playgameoflife.com)

Von Neumannek planteatutako eredua bezala, bizitzaren jolasa automata zelular bat da, baina pixka bat sinpleagoa. Ideia hori jendartean zabaldu zen dibulgazio zientifikoko aldizkari batean argitaratu zenean. Orduan, matematikariak nahiz afizionatuak hasierako konfigurazio anitzekin esperimentatzen hasi ziren, eta fenomeno oso interesgarriak deskubritu zituzten: patroi egonkorrak —belaunaldiz belaunaldi aldatzen ez direnak—, errepikatzen diren zikloak, figurak —«planeagailuak»—, saretatik igarotzen direnak mugimendu sentsazioa agerraraziz, bai eta beren burua autorreplikatzen duten egiturak ere. Interneten, jolas sinple horren bidez sortutako aparteko artelan geometrikoak aurki daitezke —Pazko arrautza: bilatu Googlen «bizitzaren jolasa»—.

3. Ezkerretik eskuinera: a) Konfigurazio egonkorra. b) Konfigurazio ziklikoa (pulsar). c) Planeagailua (badirudi pantailan zehar mugitzen dela). d) Gosperren planeagailuen kanoia. Patroien artxibategi asko daude; hona hemen adibide bat: https://conwaylife.appspot.com/library/. (Argazkiak: a), b), c) – jabari publikoa. d) Lucas Vieira – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Von Neumman, Ulam eta Conwayren lanetatik abiatuta, laurogeiko hamarkadan, Stephen Wolfram fisikaria automata zelular horiek ikertzen hasi zen. Kasu horretan, automata dimentsiobakarrak hartu zituen aztergai —gelaxken ilara bakar bat dira eta «elemental» gisa dira ezagunak—, eta horien jokabidea aintzat hartuta, konplexutasunaren arabera sailkatu zituen; honela:

• 1. klasea: egoera egonkorretara iristen dira.
• 2. klasea: patroi oszilatorioak edo periodikoak sortzen dituzte.
• 3. klasea: patroi pseudoausazkaoak edo kaotikoak sortzen dituzte.
• 4. klasea: egitura konplexu baina ordenatuak sortzen dituzte.

4. irudia: Stephen Wolframek zenbait arauren sailkapen bat egin zuen automata zelular elementalentzat. Horietako batzuetatik abiatuta, patroi benetan konplexuak, bai eta ederrak ere, lor daitezke, hala nola fraktala, 90. araua aplikatuta lortzen dena (eskuineko irudi handitua). (Kredituak: CC BY-SA)

Beste behin ere, agerian geratu zen sareta batean oso sinplea den arau sistema bat aplikatuta patroi konplexuak lor daitezkeela. Hori guztia kontuan hartuta, Wolframek automata zelularren teoria aplikatu zuen, gero eta modu osatuagoan, fisikaren esparruan, eta planteatu zuen agian unibertsoa horrelako eredu konputazional baten bidez deskriba litekeela… Baina, antzeko kasuetan bezala, horrek eztabaida piztu zuen fisikaren munduan.

Automata zelularrak jolas gisa hartzeaz edo egiazko eremuetan aplikagarriak direla uste izateaz harago, ezin da ukatu sorpresa matematikoen iturri direla. Horien potentzialak eta, seguruena, baita edertasunak ere, Greg Egan zientzia fikziozko idazlea inspiratu zuten 1994. urtean Permutation City nobela idazteko; lan hori matematikaren, konputazioaren eta bizitzaren omenaldi itzela da.

5. irudia: Greg Eganen Permutation City liburuaren ingelesezko azken edizioa (Gollancz). 1998an gaztelaniaz argitaratu zen, baina, tamalez, egun deskatalogatuta dago.Egileaz:

Gisela Baños zientzia, teknologia eta zientzia fikzioaren dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko urtarrilaren 9an: La impredecibilidad de la sencillez: autómatas celulares.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Sinpletasunaren iragarrezintasuna: automata zelularrak appeared first on Zientzia Kaiera.