Zientzia Kaiera

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Kari Alberdi Etxabek Kari Kimikari izena du sareetan, beraz, ez da zaila asmatzen kimika ikasi duela. Dioenez, beti izan du zientziekiko interesa: “Ikusten nuen zientziak galdera asko egiten dituela munduan dauden auzien inguruan, eta niri jakin-mina pizten zidan”. Gainera, batxilergoko azken urteetan, zientzietako irakasle oso onak egokitu zitzaizkion, eta aitortu du horrek ere lagundu ziola aukeratzen.

Gradua bukatutakoan, besteek bezalaxe, bere buruari galdetu zion “eta orain, zer?”. Aldi berean, ingurukoek galdetzen ziotenean, nabaritzen zuen haiek ez zekitela oso ondo zer zen kimika eta zer egiten zuten kimikariek; are gehiago, oro har, jendeak ez daki zer egiten duten zientzialariek. “Iruditu zitzaidan komunikazioa falta dela zientzian dabiltzanen eta ez dabiltzanen artean, eta, idaztea ere gustuko dudanez, pentsatu nuen zubi-lana egin nezakeela“, gogoratu du Alberdik.

Irudia: Kari Alberdi Etxabe, kimikaria eta zientzia-dibulgatzailea.

Hala, Euskal Herriko Unibertsitateak eta Nafarroako Unibertsitate Publikoak elkarrekin eskaintzen duten Kultura Zientifikoaren masterraren barruan, zientziaren komunikazioaren unibertsitateko adituaren atala egitea erabaki zuen, eta orain dibulgazioko modulua egiten hasi da.

Gustura dabil hautatutako bidean, eta egitasmo politak aurrera eramateko aukera eman dio, adibidez, Twitterren eta Instagramen egin duen dibulgazio-lana, euskal abestiak eta eduki zientifikoak uztartuz.

Hain zuzen, iazko ikasgaien artean, sare sozialei buruzko bat zuen, eta irakasleak proposatu zien denbora mugatu batez komunikazio zientifikoa Twitterren lantzea. “Nik, lehenik, publikoa aukeratu nuen, eta erabaki nuen zientzian hain sartuta ez dagoen publiko euskaldunari zuzentzea. Pentsatu nuen zer izan zitekeen interesgarria publiko horrentzat, eta iruditu zitzaidan euskal kantak amu egokia izan zitekeela zientzia-kontuak helarazteko”.

Zubi-lana, ezinbestekoa

Aipatu du batek baino gehiagok esan diola inoiz ez zela jabetu hainbesteko kontu zientifiko zeudenik kantuetan; beraz, pozik dago lortutako emaitzarekin: “Azkenean, helburua hori zen: zientziaz inguratuta gaudela ohartaraztea. Eta uste dut, neurri batean, lortu dudala”.

Horrekin batera, zientziaren eta gizartearen artean dagoen hesian pasabideak ireki nahi izan ditu. “Pandemia-garaian oso garbi ikusi da badaudela entzun nahi ez duten pertsonak, zientziarekiko mesfidantza dutenak, informazio zuzena eta faltsuaren artean bereizteko gai ez dena… Horri aurre egiteko, garrantzitsua da ikusaraztea zientzia ez dagoela gizartetik bereizita. Horretarako ere uste dut nire proiektua, txikia izanik ere, baliagarria dela zientzia pertsona horiei gerturatzeko”.

Alberdiren iritziz, pandemiak ekarri duen ziurgabetasun-giroan, zientzia ezinbesteko zutabea da sortu diren arazoei irtenbidea emateko, eta zientzia-komunikatzaileen lana da hori gizartera helaraztea.

“Ez da erraza, jendeak baduelako aurreiritzia zientziak dena konpontzen duela eta ezin duela akatsik egin. Azken finean, komunikabideetan irudi hori ematen da askotan. Eta orain, ikusi dutenean zientzialariek hainbat auzitan zalantza egin dutela, edo lehen esandakoa ezeztatu egin dutela gero, errezeloa piztu zaie. Hori ez zen gertatuko metodo zientifikoa zertan datzan jakingo balute. Horrek erakusten du zein garrantzitsua den kultura zientifikoa“.

Alberdik euskarazko zientzia-dibulgazioan jarraitu nahiko luke. Orain irakasle dabil hezkuntza ez-formalean, zientziako irakasgaiak ematen 15-18 urteko gazteei, eta lan hori ere oso baliagarria zaio jakiteko zer kezka dituzten eta zer jarrera duten zientziarekiko. Zaila iruditzen zaio hortik dibulgazio-mundura jauzia ematea eta dibulgatzaile-lanetan jardutea, baina itxaropentsu dago, eta horretarako pausoak ematen ari da dagoeneko.

Fitxa biografikoa:

Kari Alberdi Etxabe Azkoitian jaio zen, 1996an. Kimikako ikasketak burutu ostean, Komunikazio Zientifikoko Graduondoa egiten ari da gaur egun. Irakasle lanarekin uztartuz, euskarazko zientziaren dibulgazioan dabil lanean bere sare sozialetan.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Kari Alberdi, kimikaria eta zientzia-dibulgatzailea: “Garrantzitsua da ikusaraztea zientzia ez dagoela gizartetik bereizita” appeared first on Zientzia Kaiera.

Asier López Zorilla, Mikel de Velasco Vázquez, Raquel Justo

Elkarrizketa sistema automatikoek pertsona eta makinen arteko komunikazioa eta interakzioa ahalbidetzen dute, lengoaia naturalaren bidez. Lan honetan eremu irekiko edo helbururik gabeko elkarrizketa sistemetan zentratuko gara. Sistema hauetan erabiltzaileak eta makinak ez diote elkarri hitz egiten helburu espezifiko batekin; interakzioa bera naturala eta zentzuduna izatea da helburua. Horretarako, sistemak esaldi ahal bezain logiko, koherente eta informatzaileekin erantzun behar dio erabiltzaileak esaten duenari. Hau da, sistemak era gizatiarrean hitz egin behar du.

Adimen artifizialaren beste arloetan izan duten emaitzengatik, sare neuronalak elkarrizketa sistema automatikoak eraikitzeko teknologia nagusia bilakatu dira. Sare neuronalak datuetatik eredu konputazional konplexuak lortzeko balio duten paradigma konputazional bat dira, bereziki eraginkorra datuen kantitatea oso handia denean. Ulertzekoa da, beraz, arloko autore gehienek ingelesez dauden datu-baseekin lan egitea, normalean hauek baitira handienak.

Irudia: Entrenamendu algoritmoan egiten diren optimizazio prozesuen laburpena. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Baina, zer gertatzen da baliabide gutxiagoko hizkuntzekin? Ba al dago sare neuronaletan oinarrituriko elkarrizketa sistema automatikoak eraikitzerik euskaraz? Lan honetan erakusten dugu baietz, badagoela. Normalean erabiltzen diren datu-baseak baino bi magnitude ordena txikiagoak diren datu-baseak erabiliz modu koherente eta zentzudunean euskaraz hitz egiten duen elkarrizketa sistema automatikoa aurkezten dugu. Horretarako, sare sortzaile aurkariez baliatu gara, baita euskararen morfologian oinarritutako aurreprozesamenduaz ere.

Sare neuronalen bidezko eremu irekiko elkarrizketa sistemak itzulpen automatikorako erabiltzen diren sareetan oinarritzen dira, hots, sekuentziatik-sekuentziarako sareetan. Dena den, hauek doitzeko erabili ohi diren ikasketa metodo gainbegiratuek irteera bakarra esleitzen diote sarrera bakoitzari, eta horrek ez ditu elkarrizketen propietateak behar bezala jasotzen. Izatez, hitz egiten dugunean, norbaitek esan duenari erantzuteko hamaika esaldi ezberdin erabili ahalko genituzke, guztiak onargarriak. Horrela, esaldi askoren erantzuna izan daitezkeen esaldi generikoak probabilitate handiarekin sortuko ditu sareak.

Arazo hori konpontzeko, ikasketa gainbegiratuaren ordez sare sortzaile aurkariak erabili ditugu. Sare sortzaile aurkariek Turingen testaren ideia era konputazionalean aplikatzea ahalbidetzen dute. Kasu honetan, erantzunak sortzen dituen sareari ez zaio adieraziko zein irteera dagokion sarrera bakoitzari. Horren ordez, beste sare batek, sare diskriminatzaileak, sare sortzaileak emandako erantzunak ebaluatuko ditu, zein punturaino gizatiarrak diren adieraziz, Turingen testaren epaile batek egingo lukeen modu berean. Sare sortzailearen helburua sare diskriminatzaileak berari emandako ebaluazioa ahal bezain beste hobetzea izango da. Sare diskriminatzailearena, aldiz, pertsonek sortutako eta sare sortzaileak sortutako esaldien artean bereiztea izango da. Modu honetan, bi sareak iteratiboki entrenatuko dira; sortzailea saiatuko da diskriminatzaileak hura pertsonatzat hartzen, diskriminatzaileak sortzailearen eta pertsonen artean bereizten ikasten duen bitartean.

Bestalde, sare hauek euskarazko corpus batekin doitu ditugu. Ingelesa ez bezala, euskara hizkuntza eranskaria da egitura morfologikoaren aldetik. Hau da, euskarak monema independenteak elkartuz sortzen ditu hitzak. Horrela, askotan euskaraz hitz batekin esan daitekeena ingelesez hainbat hitz erabiliz adierazi behar da. Adibidez, ingelesezko “to the cinema” euskaraz “zinemara” bezala itzuliko litzateke, edo “because of the baby” “haurrarengatik” bezala. Sareen ikuspegitik hitz bakoitza token independente bat denez, sareak ez lituzke euskaraz gertatzen diren hitzen arteko erlazioak ikusiko, euskararen prozesamendu automatikoa zailduz. Arazo honi irteera emateko, hitzen lexemak kasu marketatik eta postposizioetatik banatzea proposatu dugu.

Horrela, euskaraz era zentzudunean hitz egiteko gai den eta sare neuronaletan oinarritzen den lehen elkarrizketa sistema automatikoa sortu dugu. Hurrengo taulan sarrera mezu batzuen aurrean sistemak emandako erantzuna ikusi daiteke:

 

 

Iturria:

López Zorilla, Asier; de Velasco Vázquez, Mikel; Justo, Raquel (2020). «Euskarazko elkarrizketa sistema automatikoa sare neuronalen bidez»; Ekaia, 37, 2020, 327-341. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20987)
Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Euskarazko elkarrizketa sistema automatikoa sare neuronalen bidez.
• Laburpena: Lan honetan sare neuronalen bidez euskaraz hitz egiten ikasten duen elkarrizketa sistema automatiko bat aurkezten dugu. Horretarako, turingen testaren ideia era konputazionalean inplementatzen duten sare neuronal sortzaile aurkariak erabili ditugu. Normalean erabiltzen diren ingelesezko corpusak baino bi magnitude ordena txikiagoa den euskarazko corpus batekin halako sareak doitzea badagoela frogatzen dugu. Amaitzeko, euskararen morfologia kontuan hartzen duen aurreprozesamendua erabiltzea komenigarria dela erakusten dugu. Sare neuronaletan oinarrituta dagoen euskarazko lehen elkarrizketa sistema aurkezten dugu.
• Egileak: Asier López Zorilla, Mikel de Velasco Vázquez, Raquel Justo
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 327-341
• DOI: 10.1387/ekaia.20987

————————————————–
Egileez:

Asier López Zorilla, Mikel de Velasco Vázquez eta Raquel Justo UPV/EHUko Elektrizitatea eta Elektronika Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Euskarazko elkarrizketa sistema automatikoa sare neuronalen bidez appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Saguak, baleak, hegaztiak eta arrabioak, denek beren gorputz-tamaina txikitu dute azken urteetan eta ikertzaileek ez dakite zergatik.

Doñanako Parke Nazionaleko basasaguek (Apodemus sylvaticus) duela 40 urte pisatzen zutenaren herena pisatzen dute gaur egun. Finlandiako izokinak ere (Salmo salar) txikiagoak dira, eta gertuen sentitzen dugun kasua agian euskal balearena da (Eubalaena glacialis), 80. hamarkadatik metro bat baino gehiago txikitu baitu bere gorputz adierazgarria. Zer ari da gertatzen animalia erreinuan? Zein edo zer da prozesu honen erantzule?

Galdera hauei erantzuna ematen saiatu zen Science aldizkarian argitaratutako artikulu bat. Bertan, Pleistozeno amaieratik (duela 125 000 urte) 200 urte etorkizunera arteko denbora tartean ugaztunetan ikusi den gorputz-tamainaren murrizpena ikertu zuten. Izan ere, zeinek ez ditu ezagutzen mamutak, errinozero iletsua edo Smilodon laban-hortz tigrea? Ugaztun hauek megafauna deritzon taldean sartzen dira, hau da, animalia “erraldoi” edo “oso handien” taldean. Alabaina, zerrendaturiko espezie erraldoi horiek eta beste hainbat, antzina Lurraren parte handi batean zabaltzen baziren ere, jada iraungi egin dira, Afrikar kontinenteko espezie urri batzuk kenduta.

Ikerketa honetan, ordea, aldiberekotasun interesgarri bat topatu zuten erregistro fosilean megafaunaren desagerpenarekin batera: hominidoen hedapen globala, hain zuzen. Hainbat hominido (Neanderthalak, Denisovarrak eta gizaki arkaiko nahiz modernoak) Lurreko ekosistemen parte izan dira Pleistozeno amaieratik. Paleolitoan zehar hominido hauek taldeetan antolatutako ehiztariak ziren, erremintak egiten zituzten eta baita sua ere. Talde hauen ehiza selektiboa zen eta gehienbat gorputz-tamaina handiko ugaztun belarjaleak zituzten ehizaren jomuga. Beraz, onartu daiteke hominidoen hedapen bizkorrak eraginik izango zuela inguruko ugaztunen biodibertsitatean. Gaur egun, bistakoa da eragin hori.

Irudia: Doñanako basasaguek duela 40 urte 30 gramo pisatzen zuten batez beste; gaur egun ez dira ia 20 gramora iristen. Azalpen posible bat klima-aldaketarekin du zerikusia. (Argazkia: Hans Hillewaert – Domeinu publikoan. Iturria: Wikimedia)

Hala ere, bada beste fenomeno bat animalia espezie batzuen populazioetan ikusi dena. Orain arte asko ikertu da espezieak iraungitzeko dagoen arriskua emendatzeaz, populazioen murrizpenaz eta espezie jakin batzuen geroz eta ale gutxiago egotearen arazoaz. Orain, haatik, espezie batzuetan prozesu berezi bat ikusi da: geroz eta gehiago dira baina gorputz-tamaina txikiagokoak.

Doñanako basasaguen kasua fenomeno hau erakusten duen kasu oso muturrekoa da. Ugaztun txiki honen populazioko aleak duela 40 urte 30 gramo pisatzen zuten batez beste; gaur egun ez dira ia 20 gramora iristen. Miguel Delibes de Castro, Doñanako Estazio Biologikoko ikertzaileak, zenbait azalpen posible ematen dizkio prozesu bitxi zein kezkagarri honi. Lehena klima- aldaketa da eta tenperaturarekin du zerikusia. Biologiako Bergmann legeak hitzartzen duenez, espezie bereko bi populazio izanik, bata eremu hotzagoetan bizi dena eta bestea epelagoetan, beren kidekoak baino txikiagoak izateko joera azalduko dute eremu epeletan bizi diren populazioek. Doñana, inguruko eremu guztia bezala, epeldu egin da azken hamarkadetan eta basasaguek beren bizimodurako tamaina optimoa murriztu dute, ingurunera moldatzeko estrategia gisa.

Aipatzeko moduko beste adibide bat da izokinen kasua. Craig Primmer-ek, Helsinkiko Unibertsitateko biologoak, urteak daramatza arrain espezie honen aldaketa genetikoen norakoak aztertzen. Zehazki, vgll3 genean erreparatu du, izokinak berriro errekara itzultzen diren adinarekin erlazionaturiko genea, baita heltze prozesuarekin ere. Izan ere, arrainetan heltzeak zehazten du, gehienbat, lor dezaketen tamaina maximoa. Bitxikeria gisa, gizakiongan pubertaroarekin erlazionatzen da gene hau. Gauzak honela, Primmer ikertzaileak izokinen bi populazio ezberdin ikertu ditu, arrautzak errun eta hil aurretik bi ibai banatara migratzen dutenak. Inarojoki ibaiko aleek ez dute aldaketa esanguratsurik erakutsi azken 40 urteetan, baina bigarren taldeak, Tenojoki ibaiko populazioak, bere pisu erdia galdu du arren kasuan eta pisuaren %10 emeen kasuan. Ezberdintasun hauek ikusirik, aipaturiko vgll3 genean jarri zuen arreta Primmerrek eta bigarren taldeko aleetan gene honen maiztasuna %18 murriztu zela ikusi ahal izan zuen. Biologoak bi azalpen posible eman ditu emaitza hauen aurrean. Bata, migratzeko orduan izokin handiek bizirauteko arazo gehiago izan ditzaketela ale txikiagoekin alderatuta. Bestea, nola ez, gizakiaren esku hartzearekin erlazionatua da, arrantzaleek selektiboki indibiduo handiagoak harrapatzen baitituzte. Bi kasuetan, izokinen moldaera baten aurrean egongo ginateke (ugalketa aurrera eraman eta bizirauteko probabilitatea handitzea da helburua) eta txikiagoa izatea abantailatsua suertatzen zaie.

Ikusi denez, kausa anitzek emaitza berera eraman dute: animalia espezie asko txikitzen ari dira. Kausak anitz dira, baina bakarra dago oinarrian: gizakia bera eta, zehazki, gizakiak eragindako klima-aldaketa. Jakina da gizakiak ekosistemetan eragina duela, baita espezie jakin batzuen ugaritasunean (animalia etxekotuak) eta beste batzuen urritasunean (iraungitzeko arriskuan dauden hainbat espezie). Hala ere, orain arte espero ez zen beste eragin bat ere sortu dugu: animalia batzuen gorputz-tamainaren aldaketa; ondorioz, etorkizunean ugaztun gehienek gaur egungoek baino gorputz-tamaina txikiagokoa izango dutela espero da.

Iturriak:

Criado, Miguel Angel (2021). Los animales están encongiendo, El País, 2021eko uztailaren 11.

University of Helsinki. Evolution, Conservation, and Genomics Research Group.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Animaliak txikiagotzen ari dira appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Ozeanoen, atmosferaren, lurrazalaren, kriosferaren, biosferaren eta klimaren jokaera gaur egun ez da oraindik formalki bizitzen ari garen eta duela 11.000 urtetik baino gehiagotik ezaugarritu duen garai geologikoko (Holozenoa) bera. Gizakiak Lurra aldatu du.

Gure planetaren garapen geologikoa hainbeste alda dezakegula ikusita, 2009an Antropozenoari buruzko lantalde bat sortu zen, Nazioarteko Taula Kronoestratigrafikoan (Denbora Geologikoaren Eskala modura ezagutzen dena) Antropozeno terminoa formalizatzeko eta gehitzeko aukera aztertzeko.

Klimaren ikuspegitik, XIX. mendetik aurrera berotegi efektuko gasak azkar gehitu direnez, tenperatura eta itsasoaren maila ere gehitu egin dira, eta kontinenteetan geroz eta izotz gutxiago dago. Berotze maila Holozenoan detektatutakoa baino handiagoa da, eta Kuaternarioko fase interglaziarreko beste garai batzuetan izandakoaren antzekoa da.

Irudia: Hiri handietan ezinbestekoa da kutsatzen ez duen eta berotegi efektuko gasik emititzen ez duen garraio publikoa izatea. (Argazkia: GoranWaldt – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Berehala hartu behar dira neurriak klima aldaketaren ondorio kaltegarriak gelditzeko eta egoera lehengoratzeko, eta hori guztia maila diplomatikoan formalizatu zen orain dela bost urte Parisko Akordioan. Akordio hori gorabehera, herritarren kontzientziari esker, erakundeak, gobernuak eta enpresak neurriak ezartzen ari dira berotegi efektuko gasen emisioak gutxitzeko.

Komunikabideetan askotan nahasten badira ere, klima aldaketa eta kutsadura ez dira gauza bera. Beharbada, hori gertatzen da komunikabide handiak hirietan kokatuta daudelako eta kontzeptu horiek nahasten dituztelako. Baina ez da horrela. Adibidez, klima aldaketak Salamanca iparraldeko nire arbasoen herrixkari eragiten dio, baina hangoentzat kutsadura Madrilen dagoen zerbait bat da, Bernabeu bezala.

Beraz, hiri handietan kutsaduraren eta klima aldaketaren aurkako borroka gauza bera dira; izan ere, iturri bera dute: ibilgailuen errekuntza motorrak eta berogailuetako galdarak. Arazo biak konpontzeko, energia metagailuak behar dira: lehenengo kasuan, adibidez, autoen bateriak, eta bigarren kasuan, besteak beste, panel fotovoltaikoentzako metagailuak.

Hiri handietan ezinbestekoa da kutsatzen ez duen eta berotegi efektuko gasik emititzen ez duen garraio publikoa izatea, ez bakarrik klima aldaketarako eta herritarren osasunerako, baizik eta baita hiriko monumentuen osasunerako ere. Dena den, eskakizunak ez dira hor geratzen. Garraiobide berria fidagarria, kutsatzen ez duena eta berotegi efektuko gasik emititzen ez duena nahi baldin badugu, zergatik ez gehitu zaratarik ez sortzea eta egitura iraunkorren ingurua ez aldatzea?

Sevillan lanean ari nintzen bertan metroko obrak egiten ari zirenean; hain zuzen, metroa hiriaren erdigunean azaletik igarotzen da. Noizean behin lankideok zerbait hartzera ateratzen ginen katedralaren inguruko taberna ñimiño batera, non sukaldea ezin hobea den, eta gutariko batek, ingeniaria bera, hauxe esaten zuen obrak ikustean: “Ea zer egiten duten katenariekin”. Ez dago katenariarik Sevillako metroan monumentuen eremuan, eta elektrikoa da. Bateriak erabiltzen ditu, baina ez nolanahikoak.

Ez da batere erraza tren bat hainbat kilometrotan (egunero 130 km baino gehiago Sevillari dagokionez), bere martxan jartze eta gelditzeekin, eta neguan hotza (berogailua) eta udan bero jasanezina egiten duela kontuan hartuta (aire girotua), mugitzeko gai diren bateriak sortzea. Bi euskal erakunde elkarlanean ari dira eskakizun horiek guztiak beteko dituzten bi metagailu sortzeko: CIC energiGUNE, zeinak ikerketako alderdiak lantzen baititu, eta CAF Power & Automation, zeinak garapeneko alderdiak jorratzen baititu. Emaitza bideo honetan ikus daiteke:

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: katenariarik gabeko tranbia elektrikoak appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Doncel

Argi dago zenbait informazio edukitzea legez kanpokoa dela. Izan ere, jendearen duintasun edo intimitatearen kontrako informazioa duzularik edo estatu-sekreturen baten aditu zarelarik harrapatzen bazaituzte, informazio hori edukitzea legearen kontrakoa bada, zigor bat (isun txiki bat edo zenbait urte kartzelan, informazioaren arabera) merezi duzula esaten du gaur egungo legeak. Alabaina, informazio hori digitala bada, esate baterako, dokumentuak, argazkiak, bideoak edo programazio-hizkuntza baten kodea bada, zenbaki baten bidez identifika daiteke. Hortaz, zenbaki hori edukitzea legez kanpokoa izango litzateke. Baina zenbaki bat, entitate abstraktua izanik, nola izan daiteke ilegala?

Matematikariak asko hitz egiten ari dira legez kanpoko zenbakien inguruan azkenaldian. Esate baterako, 2007an eztabaida sortu zen hurrengo zenbakiarekin:

 

09 F9 11 02 9D 74 E3 5B D8 41 56 C5 63 56 88 C0

 

Goikoa hamaseitar zenbakia da. Zenbaki-sistema hamaseitarrak 16ko oinarria du eta, beraz, 0 – 9 eta A – F ikurrak erabiltzen dira. Horrela, 0-9 balioak berdinak dira sistema hamartarrean eta hamaseitarrean, baina sistema hamaseitarreko A balioari sistema hamartarreko 10a dagokio, B balioari 11a, C balioari 12a, D balioari 13a, E balioari 14a eta, azkenik, F balioari 15a. Adibide bezala, goiko zenbakiko azken bi digituak hartuko ditugu, hau da, C0 zenbaki hamaseitarra. Hartutako zenbakia 192 da sistema hamartarrean; izan ere, 192 = 12*16+0. Bestalde, AA zenbaki hamaseitarra 170 zenbakia da sistema hamartarrean (konturatu 170 = 10*16+10 dela).

Askotan, sistema hamaseitarreko bi digitu erabiltzen dira byte baten balioa adierazteko (honen arrazoia da 16 zenbakia biren berretura izatea, (alegia, 16 = 24 da). Izan ere, byte bat 8 bit dira, hau da, 8 zenbaki sistema bitarrean. Zortzi zenbaki bitarrekin 0tik 255rako balioak lortzen dira (zero balioa 00000000 zenbaki bitarra izango litzateke eta 255 balioa 11111111 zenbaki bitarra). Bestalde, 00 zenbaki hamaseitarrari hamartar sistemako zero balioa dagokio eta FF zenbakia hamaseitarra, berriz, 255a. Beraz, goiko zenbakiak 32 zenbaki hamaseitar dituenez, 16 byteko zenbakia da hura ere.

Goiko zenbaki hamaseitarra (16 byte erabiliz adierazi daitekeena) legez kanpokotzat jo zen 2007an. Izan ere, zenbaki hori lehena da eta ezaugarri berezi bat zuen. Zenbaki honek zuen, hain zuzen ere, DVDak pirateriatik babesten dituen enkriptazioa gainditzeko behar zen informazioa. Beraz, zenbaki horrekin DVDen segurtasuna apurtu zitekeen. Eta, ondorioz, zenbaki hau partekatzean DVDak pirateriatik babesteko behar den informazioa partekatzen da eta agerikoa da hori legez kanpokoa dela. Goiko zenbakia, hortaz, oso ospetsua egin zen eta 09–F9 gako izenaz ezagutzen da (konturatu 09 eta F9 09-F9 gakoaren lehenengo bi digituak direla).

Antzeko kasu bat gertatu zen 1999. urtean DeCSS kodearekin. Kode honen zenbakiak balio zuen ordenagailu arruntetan enkriptatutako DVDak ikusi ahal izateko. Kasu honetan, John Lech Johansen pirata informatikoa atxilotu zuten 2000. urtean informazio hau partekatzea leporatuta. Prozesua ondo bukatu zen Johansen informatikariarentzat, epaiketa egin ondoren libre geratu zen eta. Antza denez, beste informatika bik berarekin lan egin zuten, baina zoritxarrez ez zituzten aurkitu. Hala ere, kasu honek adierazten du ez dagoela beti argi, zenbakiez ari garenean, zer den legala eta zer ez.

Irudia: Interneten erabiltzaileak irudi honen bertsioak zabaldu zituzten blog eta DiGG bezalako guneetan, Adierazpen Askatasunaren Bandera deituz. Koloreen RGB osagaien balio hamaseitarrek kodea kodetzen dute. (Argazkia: Wikimedia Commons / Domeinu publikoko argazkia)

Bukatzeko, adierazpen-askatasuneko banderari buruz hitz egingo dut. RGB sisteman (red-green-blue = gorri-berde-urdin), kolore bakoitza hiru zenbaki erabiliz definitzen da, zenbaki bakoitzak 0tik 255rako balioa hartzen duelarik (edo beste modu batean esanda, RGB sisteman kolore bakoitza hiru bytez osatuta dago). Lehenengo zenbakiak gorri kopurua adierazten du, bigarrenak berde kopurua eta hirugarrenak urdin kopurua. Lehen esan dugun bezala, bi digitu hamaseitarrekin 0tik 255rako balioak lortu ahal dira. Hortaz, RGB sistemako edozein zenbaki sei digitu hamaseitarrekin definitu ahal da. Adibidez, FF0000 gorria da RGB sisteman, 00FF00 berdea, 0000FF urdina eta FFFFFF zuria. Ondoko irudian agertzen den bezala, adierazpen-askatasuneko banderak 5 kolore du: lehenengo kolorea 09 F9 11 zenbaki hamartarrarekin (09–F9 gakoaren lehenengo 6 digituak) RGB sisteman lortutako zenbakia da; bigarrena 02 9D 74 zenbakiarekin (09–F9 klabearen hurrengo 6 digituak) lortutakoa eta berdin gainontzeko koloreekin. Horrela, 09-F9 kodearen lehen 15 byterekin bost koloredun bandera sortu da, hau da, adierazpen-askatasuneko bandera. Horretaz gain, banderaren ezker-beheko ertzean +C0 agertzen da, C0 zenbaki hamaseitarra baita 09–F9 kodearen azken byteari dagokiona.

 

Egileaz:

Josu Doncel Matematikan doktorea da eta UPV/EHUko Matematika Aplikatua, Estatistika eta Ikerkuntza Operatiboa Saileko irakaslea.

The post Legez kanpoko zenbakien existentziaren inguruan appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Arkeologia

Aste honetan Zientzia Kaieran, harri-industriak historiaurreko gizakiari buruz ematen dituen jakintzen inguruan egin zaio elkarrizketa Joseba Rios Bizkaiko Arkeologia Museoko ikertzaileari. Harri-industria edo industria litikoa lehenengo gizakiek erabiltzen zituzten harri tresneriari egiten dio erreferentzia. Egun, harri tresna hauek garrantzizkoak bilakatu dira, izan ere, historiaurreko gizakien kultura, ekonomia eta gizarte-antolakuntza nolakoa zen ikusteko eta bilakaera ikertzeko baliagarriak dira.

Osasuna

Autismoaren etiologia eta fisiopatologia oraindik guztiz ezaguna ez bada ere, badakigu genetikak eragin garrantzitsua duela eta gaixoek aldaketa genetiko amankomunak dituztela. Hainbat ikerketa egin dira gene hauek identifikatzeko baina oraingoz, autismo kasuen %75ak tratamendu farmakologikoa jasotzen du asoziaturiko sintometarako. Hala ere, momentuz ez dago sintoma nagusietarako eraginkorrak den farmakorik. Testuinguru honetan, oxitozinak autismoaren tratamenduan izan dezakeen erabilgarritasuna eta arrakasta aztertzen ari dira. Oxitozina esne ekoizpenean eta erditze garaiko muskulua uzkurketan parte hartzen duen peptidoa da. Azalpenak Zientzia Kaieran: Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke?

Minbiziaren ikerketaren aldeko eguna izan zen irailaren 24a eta honen harira Minbiziaren mitoak eta errealitateak: ulertu sendatzeko hitzaldia eman zuen Ibarrangelun Arkaitz Carracedo ikertzaileak. Carracedoren hitzetan, minbiziaren oinarria eta eboluzioarena berdin-berdinak dira. Gorputzean ditugun milioika zelulek, ugaltzen diren bakoitzean, informazio genetikoa bikoiztu egiten dute eta gehienetan prozesua ongi gertatzen de arren, batzuetan akatsak gertatzen dira. Akats horiek dira bai minbiziaren bai eboluzioaren oinarria. Azalpenak Berrian: “Egun hemen egoteko ordaindu behar dugun prezioa da minbizia”.

Zoologia

Mahastien modernizazioak ondorioak ditu hegaztiek eta ugaztunek mahastiak erabiltzeko moduan. Horixe aztertu dute UPV/EHUko Zoologia eta Animalien Biologia Zelularreko Saileko ikertzaileek eta egiaztatu dute espezie desberdinak daudela mahasti tradizionaletan eta besorakoetan. Mahasti mota bat edo beste bat aukeratzea espeziearen araberakoa dela ziurtatu dute. Hala ere, jakina da zenbait espezie babesturentzat, hala nola, basoiloa, besorako mahastiak kaltegarriak direla. Datu guztiak Zientzia Kaieran.

Ingurumena

Aste honetan, Unibertsitatea.net webgunean, Ioar de Guzman biologoari eginiko elkarrizketa irakur daiteke, erreketako kutsaduraren inguruan. Egun, Ioar EHUko ibai ekologia taldean tesia egiten dabil. Giza populazioaren hazkundearen ondorio diren ur erauzketak eta kutsadurak erreketan duen inpaktua aztertzeko bertako bizidunak aztertzen ditu Ioarren taldeak eta bere esanetan, kutsaduraren eragina ur erauzketarena baino handiagoa da gure erreketan.

Astronomia

Osaketa kimikoari erreparatuz, Eguzkiaren antzekoak diren izarren laurden batek planetaren bat ‘irentsi’ izanaren zantzuak erakusten dituela kalkulatu du astronomo talde batek eta Nature Astronomy aldizkarian argitaratu dituzte eginiko aurkikuntzak. Artikuluak dioenez, izar ezberdinen osaketa kimikoak aztertu dituzte eta izar batzuen osaketa kimiko berezia, planetak irentsi izanagatik datorkiela esateko froga sendoak aurkitu dituzte. Juanma Gallegok kontatzen du Zientzia Kaieran: Beren planetak irensten dituzten izarrak.

Turistak soilik zeramatzan lehenengo espazio-ontzia Lurrera itzuli dela azaltzen da Berrian. Lau bidaiari zituen astronauta profesionalik gabeko lehenengo saio hau Atlantikoan jaso dute, misiotik bueltan. ‘Inspiration 4’ misioa espazioko turismoaren aroan mugarri izango da, arrakastaz amaitu baitute lau bidaiariek. Hiru egun igaro dituzte Lurraren azaletik 575 kilometrora.

Geologia

Zumaiako itsaslabarretan egindako ikerketa batek frogatu du kretazeo bukaeran Indian jazotako muturreko bolkanismoak, Lurrean inoiz izan den bortitzenak, oso eragin txikia izan zuela dinosauroen desagertzean. Dinosauroen suntsipen masiboaren aurretik, 2 °C eta 5 °C bitarteko berotze globala gertatu zen eta Indiako bolkanismo erraldoiaren eraginez izan zitekeela pentsatzen zen. Baina azterketa honek hipotesi hori ezeztatu du, dinosauroen eta beste bizidun askoren suntsipena duela 66 milioi urte Mexikoko Yucatán penintsulan jotako asteroidearen inpaktuak eragin zuela berretsiz. Datu guztiak Elhuyar aldizkarian.

Cumbre Vieja sumendiko erupzioaren gakoak azaldu ditu aste honetan Aitziber Agirrek Elhuyar aldizkarian. 2021eko irailaren 19an La Palman hasitako erupzioak, ikertzaile asko jarri ditu martxan eta horri esker argitzen ari dira erupzioaren ezaugarriak eta izango duen eboluzioa. Besteak beste, erupzioaren azalpen geologikoak, laba itsasora iristeak sortzen dituen kezken zergatia edo erupzio honek jada eragin duen geografia aldaketaren inguruan dihardu Aitziberrek.

Teknologia

Material eta osagai ezberdinek itsaso zabalean duten bilakaera aztertzeko laborategi flotagarri handiago bat uretaratuko du Tecnaliak. Itsasoa eremu fisiko gogorra da, eta lur lehorrean erabiltzeko balio duten gailu eta material askok ez dute jasaten olatuen, kresalaren edo ugerraren eragina. Hori probatzeko, hain zuzen, eraiki du Tecnaliak HarshLab berria. 2018an uretaraturiko izen bereko laborategiaren bertsio handiagoa da. Azalpenak Berrian: ‘Offshore’-an murgiltzeko probalekua.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #361 appeared first on Zientzia Kaiera.

“Ni”a zer den definitzeko berebiziko garrantzia du Teseoren itsasontziaren istorioak (The ship of Theseus) eta, beraz, psikologiarentzat garrantzia du. Pertzepziozko jarraikortasuna irtenbide erraza da, baina ez dio oinarrizko arazoari irtenbidea ematen: zelan izan dezake zerbaitek jarraikortasuna, baldin eta bere oinarri materiala denborarekin aldatzen den. JR Alonsok hurbilketa psikologikoa dakar.

Suge olioa ez da ezertarako balio ez duen zerbait. Baina bere onurak hainbeste puztu ziren, ezen, egun, Fierabrásen baltsamoaren baliokidea den. How snake oil got a bad name Caitjan Gaintyrena.

Angelu magikodun grafeno bigeruzaren supereroaletasuna bezalako kontu harrigarria ezin zen DIPCtik at geratu: How the screened Coulomb interaction induces superconductivity in twisted bilayer graphene

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #366 appeared first on Zientzia Kaiera.

Harri-industria edo industria litikoa lehenengo gizakiek erabiltzen zituzten harri tresneriari egiten dio erreferentzia. Harriak elkarren kontra kolpatuz, aho zorrotzak zituzten tresnak sortzen zituzten, biziraupenerako beharrezkoak ziren giza jarduera desberdinak burutzeko, hala nola, haragia moztu edo larrua eta egurra landu.

Lehenengo harri tresnak orain dela 2,6 milioi urte agertu ziren Etiopian (Afrika). Egun, garrantzizkoak bilakatu dira, izan ere, historiaurreko gizakien kultura, ekonomia eta gizarte-antolakuntza nolakoa zen ikusteko eta denboran zehar izan zuten bilakaera ikertzeko baliagarriak dira. 

Euskal Herrian neandertalen okupazioaren xehetasunak eta historiaurreko harri-industriari buruz gehiago jakiteko, Joseba Ríosekin, Bizkaiko Arkeologi Museoko ikertzailearekin, bildu gara.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Joseba Ríos: “Harri-industriaren ikerketak historiaurreko gizarteari buruzko jakintzak ematen ditu” #Zientzialari (160) appeared first on Zientzia Kaiera.

Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo, Amaia Maite Erdozain Fernández

Autismoaren espektroaren nahastea jokabidean definitutako garapen neurologikoaren desoreka da. Bi sintoma dira bere bereizgarri nagusi: batetik, urritasun soziala; bestetik, mugimendu errepikakorrak eta murriztaileak. Autismoa garatzen duten haurren ezaugarririk ohikoena urritasun soziala da, eta hau komunikazio berbalean zein ez berbalean ere ikusten da. Izan ere, autismoa duten umeek ez dute seinalatzea gauzatzen nahi duten objektua zein den esateko, eta ez dituzte gauzak ematen ezta erakusten ere ez. Gaixo hauek, sintoma nagusiekin batera, beste sintoma batzuk pairatu ditzakete: atentzio arazoak, ezgaitasun intelektuala, hiperaktibitatea, antsietatea, suminkortasuna, defizit motorea, edo agresibitatea besteak beste.

Irudia: Autismoaren sintoma nagusiekin batera ager daitezkeen sintomak (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Nahiz eta autismoaren etiologia eta fisiopatologia oraindik guztiz ezaguna ez izan, badakigu genetikak eragin garrantzitsu bat duela. Autismoak jatorri genetiko konplexua dauka, gaixo gehienek gene bat baino gehiago mutatua baitaukate. Hala ere, autismoa pairatzen duten gaixoek aldaketa genetiko amankomunak dituztela ere zehaztu da, eta hainbat ikerketa egin dira gene hauek identifikatzeko (familietan eta bizkietan egindako ikerketak garrantzitsuak izan dira). Autismoaren klinikaren heterogeneotasunagatik, eta etiologia eta fisiopatologia konplexuagatik, farmakoterapia zuzendu bat garatzea da gaur egungo erronka garrantzitsua. Erabiltzen den ohiko interbentzioa portaeraren terapia bada ere, autismo kasuen %75ak tratamendu farmakologikoa jasotzen du asoziaturiko sintometarako, baina momentuz ez dago sintoma nagusietarako eraginkorrak den farmakorik. Medikamentuen agentzia erregulatzailea den FDAk (Food and Drug Administration) autismorako onartutako medikamentu bakarra antipsikotiko atipikoak dira; hauek suminkortasunean eta agresibitatean daukate eragin terapeutiko nagusia. Beraz, farmako berriak garatzeko ahalegin handia egiten ari da ikerketa biomedikoa, eta hauen artean oxitozina daukagu.

Oxitozina, esne ekoizpenean eta erditze garaiko muskulua uzkurketan parte hartzen duen peptido bat izateaz gain, nerbio sistema zentralean neuromodulatzaile bezala jokatzen du ere. Oxitozina, beraz, hainbat portaera sozialen modulatzailea da, besteak beste, aurpegien ezagutzearen hobetzea, lagun hurkoaren emozioen identifikazioa eta agresioaren murrizketa eragiten duelarik. Gainera, garapen goiztiarrean mutazio genetikoengatik emandako oxitozina-sistemaren porrotak jokaera sozialean eragin dezakela ikusi da, aktibitate eta plastikotasun sinaptikoan eraginez. Testuinguru honetan, oxitozinak autismoaren tratamenduan izan dezakeen erabilgarritasuna eta arrakasta aztertzen ari dira.

Batetik, autismoaren forma monogenikoetan oinarritutako zenbait animalia-ereduk oxitozina sisteman nolabaiteko alterazioak erakusten dituzte, eta hauetan oxitozinaren administrazioak urritasun sozialaren hobekuntza eragiten du. Bestetik, gizakietan ere hainbat saio kliniko burutzen ari dira oxitozinaren erabilgarritasun terapeutikoa aztertzeko. Baina kasu honetan, animalia-ereduetan ikusi denarekin parekatuz, lortutako emaitzak ezberdinak dira, ikerketa batzuetan kognizio sozialean hobekuntzak ikusi direlarik, baina beste batzuetan ez. Gizakien artean dagoen heterogeneotasuna dela eta, hau ez da oso harritzekoa. Ondorioz, ikerketa gehiagoren beharra dago oxitozinak autismoan izan dezakeen erabilgarritasuna modu sendoago batean balioztatzeko eta baita tratamendu mota hau onuragarriena zein banakorentzat izango litzatekeen zehazteko ere. Izan ere, oraindik argitu gabe dago zein den oxitozina emateko biderik egokiena, dosi optimoa, maiztasuna, oxitozinaren eragina epe luzera, eta emakumeetan zein haurretan duen eragina, besteak beste. Erronka handia suposatzen duten ikerketa guzti hauek autismoaren etiologia eta patologiari buruzko mekanismoak hobeto ulertzen lagunduko ligukete, eta gainera, autismoaren sintoma nagusietarako oxitozinaren erabileraren potentzialari buruzko ondorio landuagoak lortuko lirateke.

Iturria:

Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Celia; Peñagarikano Ahedo, Olga; Erdozain Fernández, Amaia Maite (2020). «Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke?»; Ekaia, 37, 2020, 241-256. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20886) Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke?.
• Laburpena: Autismoaren espektroaren nahastea jokabidean definitutako garapen neurologikoaren desoreka da. Bi sintoma dira haren bereizgarri nagusi: batetik, urritasun soziala; bestetik, mugimendu errepikakor eta murriztaileak. Autismoaren klinikaren heterogeneotasunagatik, eta etiologia eta fisiopatologia konplexuagatik, farmakoterapia zuzendu bat garatzea da gaur egungo erronka garrantzitsua. Erabiltzen den ohiko interbentzioa portaeraren terapia bada ere, autismo kasuen % 75ek tratamendu farmakologikoa jasotzen du asoziaturiko sintometarako, baina momentuz ez dago sintoma nagusietarako eraginkorra den farmakorik. Beraz, farmako berriak garatzeko ahalegin handia egiten ari da ikerketa biomedikoa, eta horien artean oxitozina dugu. oxitozina nerbio sistema zentralean neuromodulatzaile gisa jokatzen duen peptido bat da. Ikusi da garapen goiztiarrean mutazio genetikoengatik gertatutako oxitozina-sistemaren porrotak jokaera sozialean eragin dezakeela eta aktibitate eta plastikotasun sinaptikoan ere bai. testuinguru horretan, oxitozinak autismoaren tratamenduan izan dezakeen erabilgarritasuna eta arrakasta aztertzen ari dira. Batetik, autismoaren forma monogenikoetan oinarritutako zenbait animalia-ereduk oxitozina sisteman nolabaiteko alterazioak erakusten dituzte, eta horietan oxitozina emateak urritasun sozialaren hobekuntza eragiten du. Bestetik, gizakietan ere hainbat saio kliniko egiten ari dira oxitozinaren erabilgarritasun terapeutikoa aztertzeko. Baina kasu horretan, animalia-ereduetan ikusi denarekin konparaturik, lortutako emaitzak ezberdinak dira: ikerketa batzuetan kognizio sozialean hobekuntzak ikusi dira, baina beste batzuetan ez. Gizakien artean dagoen heterogeneotasuna dela eta, ez da oso harritzekoa hori. ondorioz, ikerketa gehiagoren beharra dago oxitozinak autismoan izan dezakeen erabilgarritasuna modu sendoago batean balioztatzeko eta baita tratamendu mota hau zein banakorentzat litzatekeen onuragarriena zehazteko ere.
• Egileak: Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo, Amaia Maite Erdozain Fernández
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 241-256
• DOI: 10.1387/ekaia.20886

————————————————–
Egileez:

Celia Ruiz de Mendoza Ruiz de Arechavaleta, Olga Peñagarikano Ahedo eta Amaia Maite Erdozain Fernández UPV/EHUko Farmakologia Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Oxitozina, autismoan ematen den urritasun sozialerako erabilgarria izan daiteke? appeared first on Zientzia Kaiera.

UPV/EHUko Zoologia eta Animalien Biologia Zelularreko Saileko lan batek, IRECeko eta Michigan Estatuko Unibertsitateko ikertzaileekin batera, mahastietan bizi ohi diren hegaztietan eta ugaztunetan mahastien modernizazioak duen eragina aztertu du, eta egiaztatu du espezie desberdinak daudela mahasti tradizionaletan eta besorakoetan, eta espeziearen araberakoa dela mahasti mota bat edo beste bat aukeratzearen aldeko apustua.

Mendeetan zehar, mahastiak asko landu dira Mediterraneoko eskualdean. Gaur egun, mahasti-azalera handia du Espainiak eta berregituratze- eta areagotze-prozesu sakona jasaten ari da, besorako mahastiak ezarriz. Prozesu hori Europar Batasuna sustatzen ari da kostuak murrizteko eta produktibitatea handitzeko. Mahasti tradizionalak besorako mahasti bilakatzeak mahats altuagoak eskatzen ditu, bilketa mekanizaturako mahatsondo-ilara arteko distantzia handiagoa, ureztatzeko sistema eta lur-zati handiagoak.

Irudia: Mahastiak modernizatzeak dituen ondorioak oso ezezagunak dira oraindik, beraz, funtsezkoa da ulertzea nola eragiten dion biodibertsitateari. (Argazkia: rperucho – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

“Mahastiak modernizatzeak dituen ondorioak oso ezezagunak dira oraindik, eta mahastiaren berregituraketak eragina izan dezake haietan bizi den faunan. Beraz, funtsezkoa da ulertzea nekazaritzaren modernizazioak nola eragiten dion biodibertsitateari. Lan honen helburua hau da: mahastiaren egitura eta erabilera zertan aldatzen den ikustea eta nekazaritza-ingurune horietan normalean bizi diren hegazti eta ugaztunetan zer eragin duen kalkulatzea”, adierazi du Xabier Cabodevilla Bravok, UPV/EHUko Zoologia eta Animalien Biologia Zelularreko Departamentuko ikertzaileak. Horretarako, Espainiako hego-mendebaldeko 52 mahasti (26 tradizionalak eta 26 besorakoak) aztertu dituzte udan, mahastiaren egitura eta mahastietan egindako kudeaketa-praktikak konparatuz, eta mahasti-mota bakoitzean ohikoenak diren hegazti eta ugaztunak behatu dituzte.

Cabodevillaren arabera, “mahastien modernizazioak ondorio nabarmenak ditu faunaren biodibertsitatean, baina ez du eragin negatibo orokorrik hegaztiek eta ugaztunek mahastiari egiten dioten erabileran. Ikusi dugu espeziearen araberakoa dela eta espezie batzuk (eper gorria, buztantentea, kardamirua, txolarrea eta zozoa) besorako mahastietan ageri dira sarri eta beste batzuk (txorrua eta untxia), berriz, mahasti tradizionaletan. Hala ere, gauza jakina da ikerketa honetan aztertu ez diren beste zenbait espezie babesturentzat, hala nola, basoiloa, besorako mahastiak kaltegarriak direla”.

Ikerketan ere ikusi dute espezie batzuek mahastiak erabiltzen dituztela mahastiaren ondoko lurrak goldagarriak badira. Adibidez, eper gorria eta Europako untxia agertzeko probabilitatea handiagoa da mahastiak lur goldagarrien ondoan daudenean. Horrek iradokitzen du mahastiak ez direla espezie horientzako habitat egokienak. Izan ere, espezie horiek, seguruenik, mahastiak erabiltzen dituzte udan babesleku gisa, zereala uzta eginda dagoenean, bere egituragatik eta eguneko ordu beroenetan berotik babesteko itzal-eskaintzagatik.

Mahasti tradizionalen eta besorako mahastien arteko kudeaketaren beste desberdintasun nagusietako bat ureztaketa da. “Baliabide hidriko hori erakargarria izan liteke, halaber, hegazti edo ugaztun askorentzat udan. Gainera, ureztatze-sistemak ongarriak gehitzeko aukera ematen du, batez ere nitratoak. Hori arrisku larria izan daiteke ur hori edaten duten animalientzat. Jarduera hori, udan, besorako mahastien heren batean aplikatzen da ur-iturri naturalak urriak direnean, eta bereziki arriskutsua izan daiteke baliabide hidriko toxiko horrek erakarrita gerturatzen den faunarentako”, adierazi duUPV/ EHUko ikertzaileak.

Ikertzaileek aurreikusita dute aztertzen jarraitzea ureztapenak zer neurritaraino erakartzen dituen lehorreko laborantzako lurretako hegaztiak eta bestelako animalia basatiak besorako mahastietara, eta zenbatestea ureztatze-sistemaren bidez ura eta ongarriak aldi berean aplikatzean zenbatekoa den nitrato dosi toxikoen eraginpean egoteko arriskua.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Mahastien modernizazioak ondorioak ditu hegaztiek eta ugaztunek mahastiak erabiltzeko moduan

Erreferentzia bibliografikoa:

Cabodevilla, Xabier; Arroyo, Beatriz; Wright, Alexander D.; Salguero, Antonio J.; Mougeot, Francois (2021). «Vineyard modernization drives changes in bird and mammal occurrence in vineyard plots in dry farmland»; Agriculture, Ecosystems and Environment (DOI: 10.1016/j.agee.2021.107448)

The post Mahastien modernizazioak ondorioak ditu hegaztiek eta ugaztunek mahastiak erabiltzeko moduan appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Etorkizun distopiko batean, gizateria, jakin gabe, preso dago errealitate simulatu batean, Matrix batean. Errealitate hori makina adimendunek sortu dute, gizakia ohartu gabe egon dadin, haien gorputzak energia iturri modura erabiltzen duten bitartean. Horixe zen Matrix filmaren oinarria, 1999an wachowskitarrek sortu zuten lana. Ikuspegi termodinamikotik argumentua oso efizientea ez bada ere, bere inpaktu kulturala nabarmena da, eta filmaren izenburua kaleko hizkeran erabiltzen da asmatutako eta errealitatetik banandutako mundu batean bizi garela adierazteko.

Hala ere, simulazio batean bizi garen ideia ez da berria inolaz ere. Historian konstante bat da, adibidez, hinduismoko munduaren ilusioa (maia), Zhuang Zhouk tximeleta taoista bat zela amestu zuen unea, Platonen kobazuloa, Descartesen jeinu gaiztoa (malin génie), Berkeleyren Jainkoa, kubetan dagoen saguzarra, eszeptikoaren tentaldi solipsista, alegia, existitzen den gauza bakarra nire kontzientzia eta informazioa ematen dion zerbait dela dioen ideia.

Irudia: errealitate birtuala geroz eta leku gehiagotan dago, garuneko infartua izan dutenen errehabilitazio guneetan, bideo jokoetan eta oso zeregin konplexuak eta arriskutsuak egiten dituzten langile adituak modu seguruan entrenatzeko simulazio hiperrealistetan ere bai. (Argazkia: JESHOOTS-com – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Gure unibertso guztia zibilizazio hiperaurreratu bateko ordenagailu simulazio bat besterik ez den ideia ezin da hala-hola baztertu. Soilik Ockhamen labana aplikatuz esan genezake ez dirudiela oso gertagarria. Hala ere, 2003an Nick Bostrom-ek 2003an Philosophical Quarterly aldizkarian artikulu bat argitaratu zuen, “Ordenagailu bateko simulazioan bizi zara?” izenburuarekin, eta horrekin “simulismo” deritzon mugimendu metafisiko bat sortu zen –ez epistemologikoa– errealitatea simulazio bat dela dioena.

Bitxiki, gizakiok ezagutzen ditugun gauzekin konparatzen ditugu beste gauza batzuk. Gure ezagutzak denborarekin aurrera egiten duen moduan, konparazioek ere haiekin batera egiten dute aurrera. Adibide ohikoena garunaren funtzionamendua da; izan ere, garunaren funtzionamendua unean uneko teknologia aurreratuen eta harrigarrienarekin alderatzen da, eta misterioarekin lotu. Hala, Descartesek entzefaloa makina hidrauliko batekin konparatu zuen; Freudek, bapore makina batekin; gerora, telefonogune batekin konparatu zen eta, azkenik, ordenagailuarekin; azkenaldian batzuek garuna web nabigatzaile batekin edo Internetekin konparatzen dute.

Etorkizuna imajinatzen dugunean joera kognitibo horren beraren preso gaude. Unibertsoa simulazio bat izan daitekeela uste dutenen oinarria errealitate birtualak gaur egun egin dezakeena da, eta horrek baliozkotasun emozionala ematen dio konparaketari, baina, horrek ez du esan nahi probabilitate handiagoa duenik egia izateko.

Izan ere, errealitate birtuala geroz eta leku gehiagotan dago, garuneko infartua izan dutenen errehabilitazio guneetan, bideo jokoetan (mota guztietakoak) eta oso zeregin konplexuak eta arriskutsuak egiten dituzten langile adituak modu seguruan entrenatzeko simulazio hiperrealistetan ere bai.

Virtualware euskal enpresak ongi irudikatzen du errealitate birtualarekin zer lor daitekeen; adibidez, GE Hitachi Nuclear Energyrentzat simulazio bat sortu dute eta, bertan, zentral nuklear bateko erregai erradioaktiboaren mugimenduaren entrenamendu errealista egin daiteke. Zeregin horretan, ezagutzak eta langileen arteko koordinazioa maila gorenekoak dira, eta errealitatearekin bat ez datorren edozerk ondorio larriak izan ditzake.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: simulazio hiperrealistak appeared first on Zientzia Kaiera.

2009

Juanma Gallego

Osaketa kimikoan abiatuta, astronomo talde batek kalkulatu du Eguzkiaren antzekoak diren izarren laurden batek planetaren bat ‘irentsi’ izanaren zantzuak erakusten dituela.

Ohiko irudia da unibertsoari buruzko dokumental eta erreportajeetan: astro batek bestea irensten duenekoa. Irudi harrigarriak dira, zalantza izpirik gabe, kasu gehien-gehienetan irudikapen artistikoak diren arren. Baina irudimena pizteko modukoak dira. Neutroi izar batek bikotekidea irensten, edo bi zulo beltz talka egiten, adibidez. Izar batek planeta bat irensten duelako irudia ez dago agian horrenbeste zabalduta, seguruenera izarraren aldean planetak erakusten duen txikitasunagatik edo. Baina perspektiba kontua da, noski. Planeta horretan egonez gero, zaila litzateke egoeraren tamainari neurria ez hartzea.

1. irudia: Izar askok haien planetak irensten dituztela ondorioztatu dute. Irudian, haren izarretik oso hurbil dagoen Kepler-10b exoplanetaren irudikapena. (Irudia: NASA)

Irudi hori, baina, uste baino ohikoagoa izan daiteke unibertsoan, gaiaren bueltan egin den azken ikerketa bati kasu eginez bederen. Nature Astronomy aldizkarian argitaratutako artikulu batean (hemen, irekian ) proposatu dutenez, Eguzkiaren antzekoak diren izarren artean, gutxi gorabehera laurden batek haren inguruko planetaren bat irentsi du.

Gure Eguzki-sistemaren inguruan daukagun esperientziatik abiatuta, lehen kolpe batean bederen zaila da pentsatzea fenomeno hori gerta daitekeela. Izan ere, gure auzo kosmikoan, planeten lerrotzea nahiko ordenatua dirudi. Eguzkitik gertuen daude arrokazko planetak: Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte. Ondoren, gas erraldoiak: Jupiter eta Saturno. Azkenik, izotz planetak: Urano eta Neptuno. Handik harago, gure ezagutza nahiko mugatua da, baina jakin badakigu izotzez osatutako planeta nano eta bestelako objektuak badirela, Kuiper gerrikoan eta Oorten hodeian.

Horregatik, hasiera batean uste zen beste eguzki-sistemek antzeko hurrenkera izango zutela. Behaketek bestelako irudi bat eman dute, ordea. Azken hamarkadetan zehar aurkitu diren exoplanetei esker, jakin badakigu mota askotako eguzki-sistemak badirela Esne Bidean. Adibidez, Jupiter beroak aurkitu dira beren izarretik nahiko gertu. Izar bakar batez ez baizik bi izarrez osatutako sistema bitarrak oso ohikoak dira, eta, muturretara joanda, sei izarrez osatutako sistemak ere aurkitu dira. Funtsean, hein handi batean, eguzki-sistemen ezaugarriak izar bakoitzaren edo izar multzo bakoitzaren araberakoa da.

Bestetik, planetak hain dira zailak atzemateko ezen astronomoek gehienetan izarren argira jo behar baitute mundu urrun horien inguruko informazioa jasotzeko. Oraingo ikerketan horrela izan da ere. Izarren espektroari erreparatu diote. Zehazki, Eguzkiaren antzekoak diren 107 izar sistema bitar aztertu dituzte. Bikote horietatik, 74k antzeko osaketa kimikoa dute. Gainerako 33 sistematan, berriz, izar baten burdin eta litio kontzentrazioak bikotearenak baino dezente handiagoak dira.

Aukeraketa egiterakoan, antzeko masa eta tenperaturak dituzten sistema bitarrak aukeratu dituzte, horiek izar biki gisa hartu ahal izateko. Bestetik, sistema bitarrak aztertu izanak azalpen garbia du. Gure Eguzkia G motako izarra da. Esne Bideko izarren %7 inguru horrelakoak dira. Baina Eguzkia oso berezia da beste aldagai batean. Horrelako izarrak normalean bitarrak izaten dira, hau da, bikoteka azaltzen dira, masa zentro baten inguruan biraka.

Bikoteka eta jatorrizko material beretik jaiota, zentzuzkoena da pentsatzea izar biki hauen osaketa kimikoa berdina izan beharko zela, baina, behaketek erakutsi dute hau ez dela beti horrela. Hortaz, zientzialariek aurretik bazekiten Eguzkiaren antzekoak diren izarren artean badirela aldeak osaketa kimikoari dagokionez. Desberdintasun horrek azalpenaren bat izan behar du, eta horren bila joan dira oraingoan astrofisikariak.

Eta hau azaltzeko, orain arte bi teoria jarri dira mahai gainean. Lehen aukera da planeten eta izarren sorrera ahalbidetu zuen jatorrizko gas hodeian desberdintasun kimikoak egon izana. Bigarren aukera da izarrak planetak irentsi izana, eta handik eskuratu izana osaketa kimiko berezia. Hipotesi honen alde “froga sendoak” aurkeztu dituzte orain, zientzia artikuluan bertan ikertzaileek aldarrikatu dutenaren arabera. Ondorioz, ikertzaile hauek uste dute G motako izarren portzentaje batek (probabilitatea %20-%35 tartean kokatu dute) planetaren bat bereganatu duela. Osaketa kimikoa desberdina horren zantzua litzateke.

2. irudia: Izar bitarrak hodei berean jaiotzen dira, eta, hortaz, espero izatekoa da antzeko osaketa kimikoa izatea. Baina beti ez da horrela. Argazkian, ALMA behatokiak hartutako irudia, bi izar jaiotzen ari diren unea jasotzen duena. (Argazkia: ESO/NAOJ/NRAO).

Oro har, izarren osaketa kimikoa nahiko sinplea da. Haien bizitzaren zati handienean bederen hidrogenoa eta helioa dituzte batez ere, eta baita oxigenoa eta karbonoa. Zahartu ahala, elementu horiek “erre” eta eraldatzen doaz, taula periodikoan aurrera eginez. Arrokazko planetek, berriz, elementu pisutsuak dituzte haien osaketa kimikoan, eta, horregatik, izarraren kontra jotzen dutenean, elementu hauen aztarnak sartzen dira izarrean. Hori gertatzeko, litekeena da bi planeten arteko grabitazio tira-birak gertatu izana, eta, ondorioz, horietako bat izarrera amildu izana, edo izarretik hain gertu geratzea ezen pixkanaka planeta gizajoa guztiz lurrunduta geratu baita.

Ikusi dute ere beroen dauden izarretan aukera gehiago dagoela irenste hauen zantzuak aurkitzeko. Beroenek kanpoko geruza meheagoak dituzte, eta horrek aukera ematen du planetek haien heriotzan utzitako zantzu kimikoak hobeto atzemateko. Burdin gehiago ez ezik, litio gehiago dute ere, eta hau oso adierazgarria dela azaldu dute. Izan ere, litioa nahiko azkar desagertzen da izarretan, baina planetetan aise kontserbatzen da. Horregatik uste dute litio hori irenste prozesu horren arrastoa dela ere.

The Conversation atarian argitaratutako artikulu batean Lorenzo Spinoza astrofisikariak azaldu du ikerketaren muina: “Gure eguzki-sisteman, Eguzkiaren inguruan biratzen dute planetek, modu egonkor eta ia-ia zirkularrean, eta horrek iradokitzen du orbitak ez direla asko aldatu planetak eratu zirenetik. Baina beste izarren inguruan orbitatzen duten beste sistema planetario askok oso iragan kaotikoa izan dute”.

Eguzki-sistemaren historia nahiko lasaia suertatu izanak bultzatu du bizitzaren agerpena Lurrean. Horregatik, beste sistema planetario urrunetan bizia bilatzerakoan, astrofisikariek uste dute ataza errazagoa izango dela baldin eta jakin badakigu identifikatzen zentzuk izan diren antzeko iragan lasaia izan duten sistema planetarioak. Ikertzaileek argudiatu dutenez, garatu duten metodoari esker errazagoa izango da identifikatzea zenbait eguzki-sistema: Lurraren atzekoak diren planetak izateko moduko baldintzak ez dituztenak, alegia.

Erreferentzia bibliografikoa:

Spina, L., Sharma, P., Meléndez, J. et al. (2021).  Chemical evidence for planetary ingestion in a quarter of Sun-like stars. Nature Astronomy. DOI: https://doi.org/10.1038/s41550-021-01451-8

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Beren planetak irensten dituzten izarrak appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

 

Emakumea zientzian

Aste honetan Zientzia Kaieran, genero-arrakalaren inguruko artikulu bat izan dugu, lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekaren inguruan. Yana Gallen eta Melanie Wasserman ekonomialari laboralen ikerketa baten arabera, emakumezko ikasleek askoz ere bat-bateko informazio gehiago jasotzen dute lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko bateragarritasunaren inguruan gizonezkoek baino. Eskatu gabe emandako informazioa da eta gizonezkoekin alderatuta probabilitatea bikoitza baino gehiago dute informazio hori jasotzeko.

Ingurumena

Ikerketa batek lehen aldiz frogatu du suteetan sortutako aerosolek itsasoa ongarritu dezaketela eta horren ondorioz, algen ezohiko loratze handiak sortu. Halaxe gertatu zen Ozeano Antartikoan, 2019-2020an Australian izan ziren sute erraldoien ondoren. Nature aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak, eta, fitoplaktonaren hazkundea aireko karbono dioxidoarekin erlazionatu dute. Izan ere, litekeena da algek, neurri batean, suteek askatutako CO2-a xurgatzea, fotosintesia egiteko. Datu guztiak Elhuyar aldizkariko Australiako suteek Ozeano Antartikoan algak neurriz kanpo ugaritzea ekarri dute artikuluan.

Ostreopsis cf. siamensis mikroalgak arazoak sortu ditu aste honetan Donostian ere. Abuztuan Lapurdin hondartza batzuk itxiarazi eta gero, oraingoan Gipuzkoako hiriburuko uretan azaldu da. Ez da lehenengo aldia honakorik gertatzen dela, baina oraindik ez dakigu gauza handirik, oraindik deskribatuta ez dagoen Ostreopsis generoko mikroalga bati buruz ari baikara. Hala ere, Aitor Laza EHUko biologoak aitortu duenez, uraren tenperaturaren igoerarekin eduki dezake erlazioa gertaera honek. Datu guztiak Garan: klima larrialdia, ate joka euskal herriko kostaldean artikuluan.

Osasuna

Zientzia Kaieran irakur daitekeenez, minbiziaren kontrako tratamendu alternatibo bat agertu da, argiak zuzendurikoa. Minbizia tratatzeko erabiltzen diren metodo terapeutiko ohikoenak albo-efektu kaltegarriak dauzkate gizakien osasunean eta horregatik, ahalegin ugari egiten ari dira horren kontra egiteko metodo eraginkor eta selektiboagoak aurkitzeko. Ildo honetatik terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala.

Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez, SARS-CoV-2arekiko immunitate zelularra detektatzeko test erraz bat garatu dute Kanarietako Unibertsitate Ospitalean. Larruazaleko test erraz eta merkea da, tuberkulinarena bezalakoa: S proteinaren zati bat injektatzen da larruazalean, eta erreakziorik sortzen ote duen ikustea besterik ez da. Denborarekin antigorputzak desagertzen joaten dira eta beraz, antigorputz-testak ez dira nahikoak immunitate-maila neurtzeko. Larruazaleko testak, berriz, T linfozitoak detektatzen ditu eta aurrez izandako infekzioak edo txertoak emandako immunitate-maila adieraziko digu.

COVID-19 larria garatu eta ospitalean amaitzen duten pazienteek, antigorputzez gain, autoantigorputzak ere sortzen dituztela azaltzen du Elhuyar aldizkariak. Hori da, hain zuzen ere, COVID-19 larria garatzearen arrazoia. Gaixotasun autoimmuneetan bezala, autoantigorputz horiek birusari aurre egiten dioten antigorputzen aurka jotzen dute eta hala, antigorputzek ezin diote infekzioari aurre egin. Stanfordeko Unibertsitatean egindako ikerketa batean ohartarazi denez, autoantigorputz hauek, COVID-19 larria garatzeaz gain, pazienteek etorkizunean benetako gaixotasun autoimmune bat garatzea ere eragin dezakete. Aitziber Agirrek kontatzen du Elhuyar aldizkarian: COVID-19 larriaren mekanismoa argitu dute.

Genetika

Giza geneak izendatzen dituen erakundeak 27 generi izena aldatu die, Excel edo Google Sheets programa ospetsuen autozuzentzaileek sortzen zituzten arazoak saihesteko. Autozuzentzaileek uste dute SEPT4 edo MARCH1 geneak datak direla eta “irailak 4” edo “martxoak 1” izenpean gordetzen dituzte. Arazoa oso hedatuta dago: Lan berri batean 11.000 artikulurekin batera eskuragarri jarri diren kalkulu-orriak aztertu dira, eta horien heren batean akatsak aurkitu dira geneen izenetan. Orain, SEPT4 genea SEPTIN4 izendatzen da eta MARCH1, berriz, MARCHF1. Datu guztiak Koldo Garcia genetistak eman dizkigu Zientzia Kaierako Akatsek genetikaren ikerkuntza oztopatzen dutenean artikuluan.

Teknologia

Litio-ioi baterien arazoen inguruan idatzi du aste honetan Imanol Landa kimikariak eta Zientzia Kaierako kolaboratzaileak. Bateria hauen hastapenetan nabarmendu ziren hiru ikertzailerik 2019 urteko Kimika Nobel saria irabazi zuten, auto elektrikoek erabiltzen dituzten bateriak baitira. Imanolek ordea, zalantzan jartzen du sari honek ezkutuko interesik ba ote duen, autogintzarena hain zuzen. Argi esaten du: ingurumen-inpaktua gutxi murriztuko da auto elektrikoen erabilerarekin, auto hauen bateriak kargatzeko egungo energia ekoizte-ereduari eusten badiogu. Azalpenak Zientzia Kaieran: Litio-ioi bateriak: irtenbidea edo arazo berria?

Arkeologia

Arropagintza duela 120.000 urte hasi zela argitu dute Max Planck Institutuko arkeologoek, Marokon aurkitutako hezur-erreminta batzuei esker. Erreminta gisa erabiltzeko moldatutako 60 hezur baino gehiago aurkitu dituzte Contrebandiers izeneko kobazuloan, eta duela 120.000-90.000 urtekoak zirela frogatu dute. Erreminta horietako asko, arropagintzarako erabiltzen zituztela ondorioztatu dute, hezurrek dituzten markak aztertuta. Aitziber Agirrek kontatzen du Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Asteon zientzia begi-bistan #360 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

CXCR4 as a therapeutic target in cancer artikuluan, ingurune mikroseinaleei kaltzineurina izeneko proteina baten aktibitatearen eta zelula leuzemikoen artean dagoen harremana azaltzen du  Marta Irigoyenek.

José R. Pinedak When the inhibition of the inhibitory signals results in an exacerbated response. The case of IL-13 and the COVID-19 severity artikuluan azaltzen du covid-19aren larritasunak zelulen arteko komunikazioarekin harremana duela.

Mikroelektronika monomolekularrean aplikazioa izan ditzaketen material organikoen alorrean, DIPCk apaldu egiten du garrantzitsutzat hartutako aurkikuntzari: benetan handia den nanoeraztun aromatikoa: The large aromatic nanoring that wasn’t

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #365 appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

Emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute, eskatu gabe ere, lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteari buruzko aholkuak jasotzeko. Hala gertatzen da unibertsitate ikasleek profesionalen bidez informazioa informalki bilatzen dutenean. Lan munduarekin harremanetan jartzeko modu bat da, eta enplegu aukerak ezagutzen lagundu diezaieke. Graduatu berri diren hautagaiek edo unibertsitateko ikasketen azken urteetan sareak zabaldu ahala, kontsulta informal horiek eragina izan dezakete itxaropen eta hautu profesionaletan.

Hala ere, ikasleen eta profesionalen arteko lotura guztiak ez dira berdinak, Yana Gallen eta Melanie Wasserman ekonomialari laboralen azterketa baten arabera. Ikerketa horrek erakutsi zuen emakumezko ikasleek gizonezko ikasleek jasotzen dituzten mezuez bestelakoak jaso ohi dituztela. Mezu horietan, lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekak duen garrantzia azpimarratzen zaie (Gallen eta Wasserman, 2021). Hala, modu subliminalean edo esplizituan, konbentzitu egiten dituzte emakumeak lanbide ibilbide batzuk edo besteak aukeratzeko, haien prestakuntza akademikorako onenak izan daitezkeen kontuan hartu gabe.

1. irudia: Emakumeek bi aldiz probabilitate gehiago dute, eskatu gabe ere, lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteari buruzko aholkuak jasotzeko. (Argazkia: StartupStockPhotos – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Azterlana Becker Friedman Ekonomia Institutuak argitaratu zuen, eta eskala handiko landa esperimentu baten emaitzak aztertu zituen; esperimentu hartan, unibertsitate ikasleek mezuak telematikoki bidali zizkieten aktibo zeuden 10.000 profesionali, etorkizuneko enpleguen inguruko orientazioa eta aholkua eskatzeko. Gizonezko eta emakumezko igorleak ausazko prozesuan sartzean, Gallen eta Wassermanek frogatu nahi zuten generoak ikasle batek jasotzen zuen informazio motan eraginik zuen. Erantzuna argia izan zen: bai.

«Ikasleek enplegu ibilbide jakinei buruzko enpresa, negozio edo erakundeetako profesionalen informazio orokorra bilatzen dutenean, emakumezko ikasleek askoz ere bat-bateko informazio gehiago jasotzen dute lanaren eta bizitza pertsonalaren arteko orekaren inguruan gizonezkoek baino», azaldu zuen Gallen, soldatako genero-arrakalan adituak. «Profesionalek emakumeei lana eta bizitza pertsonala bateragarri egiteko kontuei buruzko informazioa emateko probabilitatea bikoitza baino gehiago da; alde hori nahiko dramatikoa da».

Ikerketa da nagusietako bat horretan, ikaslearen generora egokitzen baita ezaugarri profesional jakin batzuei buruz ematen den informazioa. Gainera, ikasleek, gizonek eta emakumeek, lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekari buruz zehazki galdetu zutenean, emakumezko ikasleek kontu horiei buruzko % 28 erantzun gehiago jaso zituzten, gizonezko ikasleek baino. Hau da, ikasleek lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekari buruz nahita galdetu zutenean, profesionalak luze eta zabalago aritu ziren emakumezko ikasleekin, eta gai horiei buruz hitz egiteko askeago: ikasteko denbora, inplikazioa eta konpromisoa lanarekin; hautatutako lanbidearen eskakizunak, haien aisiaz eta bizitza sozialaz gozatzea eragotziko dietenak; haien zaintza pertsonalerako edo jarduera pribatuetarako denborarik gabe utziko dituzten laneko konpromisoak eta abar. Hala, egiaztatu zuten emakumezko ikasle horiei emandako erantzunetan enfasi gehiago erakutsi izanaren arrazoietako bat dela emakumeek gai horien gaineko interesa duten eta gizonek ez duten ustea, baina profesionalek gizonezko edo emakumezko ikasleekin elkarreraginean jarduteko dituzten antolaera estereotipatuek eta aurreiritziek ere baldintzatzen dutela.

Gallen eta Wassermanek, halaber, emaitza esanguratsu gisa aurkitu zuten lanaren eta bizitza pribatuaren arteko orekarekin zerikusia zuten erantzun gehienak desmotibatzaileak zirela; horrek, aldi berean, ikasleengan kezkak eragin zitzakeen, enplegu bat hautatzeko baliagarriak izan zitezkeen beste informazio batzuk alboratzea ekarriz. Asmoa da emakumezkoei iradokitzea haientzat hain zaila dela bizitza soziala eta pribatua etorkizuneko lanbidearekin uztartzea, ezen onena, agian, haien asmoak birpentsatzea baita. Alferreko informazio horrekin guztiarekin, uler dezakete haien galdera teknikoenak edo euren ezagutzekin lotura dutenak ez direla egokiak; hasieratik sobera baleude bezala, edo, behintzat, hori da enplegu baterako hautagai diren emakumezko gazte askoren pertzepzioa.

2. irudia: Unibertsitate ikasleek goi mailako ikasketak amaitzean izan ditzaketen aukerei buruz jasotzen duten informazioak pisu handia du haien hautuetan. (Argazkia: Engin_Akyurt – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Ikerketaren datuek agerian utzi zuten, halaber, emakumezko ikasleak gizonezko ikasleak baino gehiago gogogabetu zirela haien ustez egokia zen lanbide ibilbideari ekiteko asmoan. Ez dute bere buruan konfiantza nahikoa, edo dauzkaten zalantzak haien lan xedeen inguruan profezia sexistek aurresandako emaitza dira?

Ikerketa hau ekonomiako, politikoa publikoetako eta matematikako ikasleen artean eta finantzen, kudeaketaren, datuen zientziaren eta zuzenbidearen eremuetako profesionalen artean egin zen arren, ondorioak beste lan ingurune batzuetara ere orokortu daitezke.

Unibertsitate ikasleek goi mailako ikasketak amaitzean izan ditzaketen aukerei buruz jasotzen duten informazioak pisu handia du haien hautuetan. Hala frogatzen dute ikerketa batzuek, besteak beste, Catherine Porter eta Danila Serra ikertzaileenak; ekonomian espezializatzen diren emakumeen ehunekoa handitzeko helburua jarri zuten, eremu horren barruan unibertsitateko lehen urtea egin ondoren. Lehen mailetan izena emanda zeuden ikasleei unibertsitate berean ekonomian espezializatu ziren emakume karismatikoen hitzaldiak eman zitzaizkien. Hitzaldiek eragin nabarmena izan zuten emakumezko ikasleek ekonomiako beste irakasgai batzuetan matrikulatzeko, eta ekonomian espezializatzeko aukera ehuneko 8 puntu areagotu zen. Inpaktua oso altua izan zen; izan ere, emakumeen % 9 baino ez ziren espezializatzen ekonomian hitzaldien aurretik. Asmoa aldatu zuten emakumeek diru sarrera baxuko eremuetan espezializatzea planeatzen zuten, eta kostu txikiko esku hartze horrek eragin oso positiboa izan zezakeen haien etorkizuneko diru sarreretan (Porter eta Serra, 2020).

Ohikoa da azken urteetako unibertsitarioei lan alderdiei buruzko informazioa interakzio informalen bidez ematea. Jasotzen den informazioa eskatzen duenaren generoaren araberakoa bada, falta den informazioaren izaera ezagutu gabe, jasotakoa zehaztugabea den edo azpimarratua den planteatu gabe, zaila izango da desparekotasunak zuzentzea. Hala ere, emakumeak datuak eskatu aurretik alborapen horren kontziente badira, erne egongo dira, eta estereotipoa saihesteko ahalegina egingo dute, benetan haien etorkizuneko lanbide karreretan eragina izango duten galderak eginez.

Kontu batek agerian uzten du nolako eragina duen jasotako informazioak gizonek eta emakumeek hartzen dituzten arriskuetan: genero arrakalaren tamaina kontsumoko, finantzako eta lan merkatuko aukeren jakitun egoteko behar diren parametro ekonomikoen ezagutzan. Egia da genero desberdintasunak daudela ekonomiarekin zerikusia duten erabakiak hartzeko orduan, baina desberdintasun horiek murriztu egiten dira, pertsonek, inbertitzaileek eta etorkizuneko langileek (bai gizonek bai emakumeek) finantza ezagutzak badituzte (Dwyer et al., 2002). Horrek iradokitzen du informazio desberdintasunak izan daitezkeela arriskuak –behintzat finantzarioak– hartzeko jokabideen kausetako bat. Hau da, alderdi ekonomikoei buruzko zenbat eta informazio gehiago jaso, orduan eta handiagoa da eremu hori hautatzeko probabilitatea. Etorkizuneko enplegua aukeratzeko erabaki egokienak ahalik eta informazio gehien izanik hartzen direnak dira.

Hala, informaziorako sarbide desberdina izatea beti da lan hautuetan desberdintasunak agertzeko baldintzatzaile bat, eta, ondorioz, horrek diru sarrera handiagoak ala txikiagoak edo hazteko eta mailaz igotzeko aukera gehiago ala gutxiago dakartza. Garatzaile, ingeniari, matematikari, adimen artifizialeko edo datuen zientziatako lanetan diharduen emakume gutxien inguruan hausnartu, eta arlo horietako profesionalek azken urteetako emakumezko unibertsitarioengan duten inpaktu handia kontuan hartzen badugu, komeni da espezialista horiek ematen dieten informazioan estereotipoak baztertzea. Enpresek eta erakundeek haien kontratazio-politikak hobetu, eta enplegu baterako hautagaien generoan oinarritzen diren aurreiritziak alde batera uzten badituzte, lehen urratsa emango dute, emakumezko gazte askoren potentziala mugatuta ez egoteko tradizioz gizonen mende egon diren eremuetan, eremuok faktore erakargarri asko izaten dituzte eta.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Dwyer, P.D., Gilkeson, J.H., List, J.A. (2002) Gender differences in revealed risk taking: Evidence from mutual fund investors. Economics Letters, 76 (2), 151–158. DOI: https://doi.org/10.1016/S0165-1765(02)00045-9
• Gallen, Y., Wasserman, M. (2021). Informed Choices: Gender Gaps in Career Advice. University of Chicago, Becker Friedman Institute for Economics Working Paper, 2021-23. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3786998 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3786998
• Porter, C., Serra, D. (2020). Gender Differences in the Choice of Major: The Importance of Female Role Models. American Economic Journal: Applied Economics 12 (3), 226–254. DOI: 10.1257/app.20180426

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko ekainaren 8an: “Consejos gratuitos a las universitarias“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Alferreko aholkuak emakumezko unibertsitarioei appeared first on Zientzia Kaiera.

Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga, Jorge Bañuelos

Ikerkuntza zientifikoaren aztergaiak gizartearen kezkekin eta eskaerekin batera doaz. Osasun esparruan, gaixotasunak sendatzeko metodo terapeutiko berriak eta eraginkorragoak bilatzea erronka erakargarria eta beharrezkoa da. Minbiziak ardura nabarmena sortzen du biztanlerian, izan ere heriotza kausa ohargarrienetarikoa da mundu osoan. Gainera, minbizia tratatzeko erabiltzen diren metodo terapeutiko ohikoenak, kimioterapia eta erradioterapia, ez dira selektiboak eta albo-efektu kaltegarriak dauzkate gizakien osasunean. Ondorioz, ahalegin ugari egiten ari dira minbiziaren kontra egiteko metodo eraginkor eta selektiboagoak aurkitzeko. Ildo honetatik terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala. Tratamendu honetan gizakiontzako toxikoak ez diren fotosentikortzaile izeneko molekulak erabiltzen dira. Molekula hauek minbiziaren ingurunean kokatzen dira eta bere efektu terapeutikoa argiaren bidez kontrolatzen da. Izan ere, irradiazioaren ondorioz fotosentikortzaileek oxigeno singletea ekoizten dute inguruneko oxigenotik. Espezie gako hau oso erreaktiboa da eta bere ingurunean dauden zelula kantzerigenoak suntsitzen ditu. Irradiazioa gelditzen denean aktibitate zitotoxikoa desagertzen da eta fotosentikortzailea guztiz geldoa da, inongo eraginik gabe inguruko zelula osasuntsuetan.

Irudia: Terapia fotodinamikoa (TFD) agertu da etorkizun handiko alternatiba bezala minbiziari aurre egiteko. (Argazkia: betexion – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Argiak zuzendutako terapia berritzaile hau eraginkorra izateko fotosentikortzaileen diseinu aproposa ezinbestekoa da. Alde batetik, argia xurgatzeko ahalmen altua eduki behar dute, batez ere gorriko (650 nm-tik gora) edo infragorri hurbileko (750 nm-tik gora) eremu espektraletan, eta luzaro iraun etengabeko irradiazio jasateko. Modu honetan bermatzen da argia sakonki sartzea ehunetan (3 eta 5 mm inguru) eta eraginkortasunez iristea minbizira, inguru biologikoarekin interferentziak murriztuz. Beste alde batetik, sistemen arteko gurutzaketaren probabilitate handia eduki behar du. Egoera kitzikatuan eta irradiazioaren ondorioz gertatzen den prozesu fotofisiko hau ezin bestekoa da oxigeno singletea sortzeko.

Betebehar hauek guztiak lortzeko molekula organikoak aproposak dira, haien biobateragarritasunagatik eta molekula-egitura borondatez eraldatzeko erraztasunagatik. Hori dela eta, azken urteotan BODIPY izeneko (BOron DIPYrromethene) koloratzaileek jarrera bikaina erakutsi dute fotosentikortzaile bezala minbizia tratatzeko TFD-ren bidez. Kromoforo hau kimikoki oso egonkorra da eta moldakortasun kimiko handia erakusten du. Beraz, bere oinarrizko egitura erraz eraldatu daiteke eta propietate fotofisikoak modulatu borondatez. Adibidez, haien xurgapen gunea ikusgaiko alde gorrira eramateko talde aromatikoak eransten dira eta sistemen arteko gurutzaketa bultzatzeko eta, bide batez, oxigeno singletearen sorrera ahalbidetzeko, estrategia desberdinak daude. Hala nola, atomo astunak eranstea, karga-transferentzia prozesuak sortaraztea, edota biak konbinatzea. Ondorioz BODIPYan oinarritutako fotosentikortzaileak garatu dira non oxigeno singletearen sorrera lortu den %95-eko etekinarekin 650-800 nm uhin luzeradun kitzikapenaren ondorioz.

Hala eta guztiz ere aurrerapauso gehiago behar dira terapia fotodinamikoa minbizia sendatzeko alternatiba erreal bezala guztiz inplementatzeko. Momentuz, batez ere erabiltzen da tratamendu osagarri bezala larruazaleko gaixotasunetarako. Izan ere, argiaren barneratzea ehunetan 1 cm-ko sakontasunekoa da kasu onenetan, nahikoa epidermisa eta dermisa zeharkatzeko, baina argia sakonagoko organoetara bideratzea ez da erraza. Hurrengo erronka oxigeno singletearen sorrera kontrolpean modulatzea da molekula-egituraren bidez. Hau da, fotosentikortzaileak ahalmen fluoreszentea neurri batean mantentzea, oxigeno singletea sortzeko gai den bitartean. Modu honetan, molekula berbera erabil daiteke minbizia tratatzeko, oxigeno singletearen bidez, eta baita honen kokapena detektatzeko, bere igorpen fluoreszentea jarraituz. Hau da, molekula bera erabiliz diagnosia eta terapia egitea, teragnosia bezala ezagutzen dena. Honetarako, fotosentikortzaileak zelula kantzerigenoetara selektiboki bideratzea oso interesgarria da hauen sentikortasuna bultzatzeko, zeren eta argiztatutako gunean bakarrik sortuko baita oxigeno singletea, kaltetutako zelulen inguruan. Berriro, BODIPY plataforma molekular ideala da baldintza hauek guztiak batera betetzeko molekula bakar batean.

Iturria:

Sola, Rebeca; García Martínez de la Hidalga, Enrique; Bañuelos, Jorge (2020). «Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra»; Ekaia, 37, 2020, 145-157. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20722)
Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 37
• Artikuluaren izena: Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra.
• Laburpena: Osasunaren esparruan, minbizia da gaixotasunen artean gizartearen kezka garrantzitsuenetarikoa beraren heriotza-tasa altua dela eta. Ikerkuntzan ahalegin nabariak eta ugariak egiten ari dira minbizia sendatzeko, metodo terapeutiko berriak bilatzeko, eta erradioterapiaren eta kimioterapiaren albo-efektu kaltegarriak ekiditeko. Azken bolada honetan, alternatiba osagarri gisa terapia fotodinamikoak arrakasta izan du, batez ere larruazaleko minbiziak tratatzeko. Metodo honetan argiak fotosentikortzaile bat aktibatzen du oxigeno singletea sortzeko. Izan ere, azken espezie hori zitotoxikoa da, eta aktibitate antikantzerigenoa erakusten du. Lan honetan, arreta fotosentikortzaileetan jartzen da. Zehazki, horien zenbait alderdi garrantzitsu azaldu eta aztertzen dira, hala nola haien diseinu molekularra, bete behar dituzten eskakizunak aipatuz, eta orobat azalduz zer prozesu fotofisiko dauden argiak zuzendutako oxigeno singletearen sorreraren atzean. Bukatzeko, adierazten dira gaur egun eskuragarri dauden fotosentikortzaile organikoak, bereziki BODIPY izeneko koloratzaileak azpimarratuz.
• Egileak: Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga, Jorge Bañuelos
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 145-157
• DOI: 10.1387/ekaia.20722

————————————————–
Egileez:

Rebeca Sola, Enrique García Martínez de la Hidalga eta Jorge Bañuelos UPV/EHUko Zientzia eta teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Argiak zuzendutako tratamendu alternatiboa minbiziaren kontra appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea

1. Herrialde batean txanponen balio bakarrak 5 eta 7 dira. Zein da, era horretako txanponak erabiliz, ordaindu ezin daitekeen kantitate osorik handiena?

Kantitate bat ordaindu ahal bada, horri 5en multiploak gehituta lortzen diren guztiak ere ordaindu ahal dira. Horretan oinarrituta, 5ekiko zatiketek uzten duten hondarraren arabera antolatuko ditugu zenbakiak.

5 10 15 20 25 30 35 1 6 11 16 21 26 31 36 2 7 12 17 22 27 32 37 3 8 13 18 23 28 33 38 4 9 14 19 24 29 34 39

Lerro bakoitzean gorriz daudenak ezin dira lortu 5eko eta 7ko txanponak erabiliz. Lehen lerroko guztiak 5eko txanponekin lortzen dira. Beste lerroetan, lehen zenbaki beltza 7ko txanponekin lortzen da eta besteak 5ekoak gehituta. Ordaindu ezin den kantitate handiena 23 da, beraz.

Joseluren eta Koldoren erantzunak zuzenak dira. Joselurena ederto azalduta, gainera.

 

2. ABCD laukiaren aldeen luzerak hauek dira: AB = 3 cm, BC = 4 cm, CD = 5 cm eta DA = 6 cm. Baldin B erpineko angelua zuzena bada, zein da laukiaren azalera?

ABC  triangelua zuzena denez, Pitagorasen teorematik AC = 5 cm ateratzen dugu. Orduan, ACD triangelua isoszelea da eta CM altuerak bi triangelu zuzen berdinetan zatitzen du. AM = MD = 3 cm denez, hiru triangelu zuzen berdin ditugu. Bakoitzaren azalera (3 x 4) : 2 = 6 cm2 da. Hortaz, laukiaren azalera 18 cm2 izango da.

Iñakik, Estik, Koldok eta Joseluk zuzen eman dute 18 balioa. Batzuek 18 cm idatzi dute, 18 cm2 beharko zuen lekuan.

 

3. Zenbat triangelu egin daitezke hiru erpinak kolore bereko puntuetan hartuta?

Kolore bakoitzeko puntuekin zenbat hirukote egin daitezkeen kalkulatu behar dugu eta hirukotearen puntuak lerro zuzen berean suertatzen diren kasuak kendu.

Sei puntu gorriek (6 x 5 x 4) : (3 x 2) = 20 hirukote ematen dituzte, eta hamar puntu urdinek, (10 x 9 x 8) : (3 x 2) = 120 hirukote. (Konbinazioetarako formula erabili dugu.) Denetara, 140 hirukote ditugu.

 

Irudian ikus daitekeenez, bi hirukote gorrik dituzte puntuak lerrokatuta. Urdinen kasuan, alde batetik bost hirukote kendu behar dira (irudiko 3tik 7ra), eta beste alde batetik azken zutabeko lau puntuek kendu beharreko lau hirukote ematen dituzte. Denetara, 11 hirukote kendu behar dira.

Hortaz, 140 – 11 = 129 triangelu egin ditzakegu erpinak kolore bereko puntuetan hartuta. 

Joseluk zuzen eman du erantzuna.

 

4. Jonek ibilbide bat egin du kotxez. Batez besteko abiadura 55 km/h izan da eta ordu-kopuru oso bat behar izan du ibilbidea egiteko. Hasieran, kilometro-kontagailuak abc markatzen zuen, a ≥ 1 eta a + b + c ≤ 7 Amaieran, cba irakurri du Jonek kontagailuan. Zein zen hasierako abc zenbakia?

Hasierako abc zenbakiak 100 a + 10 b + c  adierazten du; amaierako cba,   100 c + 10 b + a  izango da. Kenketa eginez, 99 c – 99 a = 99 (c – a) km egin ditu Jonek. Ibili den ordu kopurua t bada, 99 (c – a) = 55 t  edo 9 (c – a) = 5 t dugu. Hortik, c – a = 5 ateratzen dugu. Izan ere, c – a 5en multiploa izan behar da eta 0tik 9rainoko zifrak izanik, c – a = 0  edo 5 bakarrik gerta daitezke. Ezarritako baldintzak kontuan hartuta, c = 6, a = 1 eta b = 0 lortzen dira. Hasieran kontagailuak 106 markatzen zuen.

Koldok, Joseluk eta Iñakik zuzen erantzun dute.

 

5. Beheko irudia egiteko √12 zentimetroko aldea duen karratu bat 2 zentimetroko erradioa duen zirkulu baten gainean ezarri dugu, biak zentro bera izanik. Zein da irudiaren perimetroa?

Egin dezagun OAB triangelua irudiak erakusten duen moduan.

OA = 2 cm (zirkuluaren erradioa) eta OM = √3 cm (karratuaren aldearen erdia) dira. Pitagorasen teorema erabiliz,  AM = 1 cm dugu. Beraz, AB = 2 cm da eta OAB triangelua aldeberdina da. Orduan, triangeluaren angeluak 60 o dituzte eta AB arkua zirkunferentzia osoaren seirena da. Zirkunferentziaren luzera 4π denez, 4π/6 = 2π/3 cm da arkuarena. Karratuaren alde bakoitzari 2 cm kendu dizkiogu (AB-ren luzera). Dena kontuan hartuta, irudiaren perimetroa hau da:

4 (2π/3 + 2√3 – 2) = 8 (π/3 +√3 – 1) = 14.23398687…

Mendibero eta Iñakiren erantzunak zuzenak dira.

 

6. Zenbaki bat 2-rekin zatitu dugu eta hondarra 1 da; 3-rekin zatitu eta hondarra 2 da; eta horrela, hondarrak 3, 4, 5, 6, 7 eta 8 dira, hurrenez hurren, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9-rekin zatitzerakoan. Zein da propietate hori duen zenbakirik txikiena?

 

Bilatzen ari garen zenbakiari 1 gehituta hondar guztiak 0 bilakatuko dira, hau da, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 eta 9 zenbakien multiploa izango dugu. Hortaz, zenbaki horien guztien multiplo komun txikiena aurkituko dugu. Nahikoa da 5, 7, 8 eta 9ren multiploa izatea, horrek ziurtatzen baitigu 2, 3, 4 eta 6ren multiploa izatea. 5, 7, 8 eta 9ren multiplorik txikiena 5 x 7 x 8 x 9 = 2520 da. Beraz, ariketak eskatzen duen zenbakia 2519 da. 

Mendibero eta Iñakiren erantzunak zuzenak dira.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedradun erretiratua da UPV/EHUn.

——————————————-

 

The post Dozena erdi ariketa 2021eko udarako: erantzunak appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

Zientziaren oinarrietako bat da emaitzak errepikatu ahal izatea. Hau da, esperimentu bat baldintza berdinetan eta prozedura berdinarekin errepikatzen bada, emaitza berberak lortu beharko lirateke. Hori posible egiteko, ikertzaileek azaldu egin behar dituzte esperimentuaren xehetasun guztiak eta berri eman emaitzei buruz zehatz-mehatz. Hala, posible da beste ikertzaile batzuek esperimentu horiek errepika ditzaten eta emaitzak erka daitezen. Baina zer gertatzen da bidean akatsen bat egiten bada?

Genetikan bada oso xelebrea eta ezaguna den akats bat: geneen izenak nahi gabe aldatzea. Arazo horren jatorria dago Excel edo Google Sheets programa ospetsuen autozuzentzaileetan. Autozuzentzaileek uste dute SEPT4 edo MARCH1 geneak datak direla eta “irailak 4” edo “martxoak 1” izenpean gordetzen dituzte. Honek arazoak sortzen ditu zerrenda horien analisi gehigarriak egiteko orduan –analisi berri horietan ez baitira gene horien izenak kontutan hartuko–; edo zerrenda horiek berrerabiltzeko orduan. Hala, analisi berriak eta erkaketak ez dira izan beharko liratekeen bezain zorrotzak eta zuzenak izango.

1. irudia: Excel programaren autozuzentzaileak geneen izenak aldatzen ditu. (Argazkia: Pexels – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Arazo honen berri eman zen lehenengo aldiz 2004. urtean. Arazoaren hedapena, berriz, 2016. urtean aztertu zuen lan batek. Lan horretan aztertu zituzten genomikako aldizkaririk garrantzitsuenetan informazio gehigarri gisa argitaratzen ziren kalkulu-orriak. Bada, kalkulu-orri horien %20k izan zuten akatsen bat geneen izenetan. Esan bezala, arazoa aspalditik ezaguna bada ere, oraindik buruhausteen iturri da. Lan berri batean aztertu dira 2014. eta 2020. urteen artean argitaratu diren 11.000 artikulurekin batera eskuragarri jarri diren kalkulu-orriak, eta horien heren batean akatsak aurkitu dira geneen izenetan.

Arazo hau hain hedatua dagoenez –eta arazo hau saihesteko saiakerek huts egin dutenez–, giza geneak izendatzen dituen erakundeak 27 generi aldatu die izena. Adibidez, SEPT4 genea orain SEPTIN4 izendatzen da eta MARCH1, berriz, MARCHF1. Gaineratu behar da erakunde horrek lehenetsi egiten duela geneen izenak egonkor mantentzea; baina erabaki hori hartu behar izan du arazo honen larritasunaz jabetuta. Hala ere, oraindik goiz da neurri horrek arazoa saihestu ote duen jakiteko. Arazoari aurre egiteko beste estrategia batzuk izan daitezke akats horiek egiten ez dituzten kalkulu-orriak erabiltzea –adibidez, LibreOffice– edo kalkulu-orriak erabiltzeari uztea. Baina ohiturak aldatzea zaila da.

2. irudia: Artikulu batzuek ez dituzte erabilitako metodoak modu egokian azaltzen. (Argazkia: Michal Jarmoluk – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Genetikaren alorrean argitaratutako artikuluetan aurki daitekeen beste arazo bat ez da hain xelebrea eta, agian, ez da nahi gabe egiten. Arazo hori da okertzea gene bat ikertzeko erabili den sekuentziari buruz berri ematean.

2015. urtean hasi zen Jennifer Byrne ikertzailea genetikako artikuluetan akatsak aurkitzen. Orduan akatsak zituzten bost zientzia-artikulu aztertu zituen. Bost lan horietan ohiko esperimentu bat egiten zen: DNA sekuentzia labur bat erabiltzen zen gene baten funtzioa minbizi-zeluletan oztopatzeko eta, horrela, bere eragina zein zen aztertu ahal izateko. Bada, artikulu horietan aipatzen ziren sekuentziek ez zuten gene horien funtzioa oztopatzen. Byrne-ren susmoa da artikulu horiek jatorri berdina izan zutela. Ordutik, bost artikulu horietatik lau okerrak zirela onartu dute aldizkariek edo egileek.

2017. urtean Byrne-ri batu zitzaion Cyrik Labbé ikertzailea eta garatu egin zuten arazo hori aztertzeko programa bat. Programa horrek aztertu egiten zuen artikuluetan aipatzen ziren sekuentziak gene horienak ote ziren eta arazoren bat aurkitzerakoan ikertzaileek eskuz aztertzen zuten artikulua. Orain, garatu zuten programa hori erabili dute aztertzeko Gene aldizkariaren 7.400 artikulu eta Oncology Reports aldizkariaren 3.800 artikulu. Gainera, Byrne-k eta bere taldeak akats horiek aztertu dituzte, gainera, minbiziaren genetikaren hiru arlotan: microRNA deitzen diren gene-osagaiak aztertzen duten lanetan, botika jakinen eragina aztertzen duten lanetan, eta minbizian parte hartzen duten 17 geneen funtzioa aztertzen duten lanetan, hain zuzen ere. Guztira mota horretako 600 artikulu inguru aztertu dituzte. Hala, guztira bost mota edo iturritako 11.000 artikulu inguru aztertu ostean, 700 artikulu inguruk ez zuen berririk eman sekuentzia zuzenari buruz. Akastun artikulu horiek 78 aldizkari zientifikotan argitaratu ziren eta 17.000 aipu inguru jaso dituzte. Hau da, arazo oso hedatua da eta, agian, oharkabean pasatzen ari dena.

3. irudia: Batzuetan zaila da akatsik ez egitea. (Argazkia: RobinHiggins – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Aipatutako akatsak nahi gabe eginda egon daitezke, baina Byrne-ren iritziz susmagarria da giza geneekin erlaziorik ez duten sekuentziak giza geneak aztertzeko erabili direla esatea. Akats horien eraginez, ikerkuntza horiek erabilgarriak ez izatea suerta daiteke; edo halako lanak errepikatzea denbora alferrik galtzea izatea; edo arlo horretako ikerkuntzan dagoen konfiantza galtzea. Aspaldidanik aipatzen da ikerkuntzan errepikatzeko gaitasunari dagokiola arazo handia dagoela. Argi dago akatsek –nahi gabe edo nahita eginda– arazo hori handitzen dutela.

Genetikaren ikerkuntzan jarduten dugunok gizakiak gara eta, ondorioz, akatsak egingo ditugu. Baina gure eskuetan dago akats horiek saihestuko dituzten lanabesak, prozedurak eta kontrolak izatea, jokoan baitago sortzen dugun jakintzaren zuzentasuna, sinesgarritasuna eta erabilgarritasuna.

Erreferentzia bibliografikoak:

Else, Holly (2021). Errors in genetic sequences mar hundreds of studies. Nature. Doi: https://doi.org/10.1038/d41586-021-02136-y

Lewis, Dyani (2021). Autocorrect errors in Excel still creating genomics headache. Nature. DOI: https://doi.org/10.1038/d41586-021-02211-4

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Akatsek genetikaren ikerkuntza oztopatzen dutenean appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Herrialde garatuetan biztanleria zahartuz doa. Ekonomia, osasun eta gizarte aurrerapenak direla eta, emakumeek ez dituzte hainbeste seme-alaba izaten eta, beraz, horretan ere zahartuz doaz, adinaren batezbestekoari begiratuta askoz ere gazteagoak badira ere. Gauza jakina da zahartze orokortua makrojoera demografiko eta, horrenbestez, ekonomiko handienetako bat dela aurreikus daitekeen etorkizunean.

Zahartzearekin batera, aldaketak gertatzen dira kontsumoan –zer eta nola kontsumitzen den– eta gaixotasun ohikoena zein izango diren ere esan daiteke, adinekoek izan ohi dituztenak direlako. Adibidez, minbizia eta gaixotasun neurodegeneratiboak geroz eta ohikoagoak izango dira, eta horrek estatistikoki ilundu egiten ditu gaixotasun horien aurka egiteko egiten diren aurrerapenak. Horregatik da hain garrantzitsua prebentzioan, oinarrizko zientziaren garapenean eta ondorengo terapietan inbertitzea, hala, tratamenduek aurrea har dezaten.

Zahartzeari lotuta dauden eta hain deigarriak ez diren beste patologia batzuk hezurren endekapenarekin lotuta daude, besteak beste, osteoporosia. Kalkuluen araber, mundu osoan 50 urte baino gehiagoko hiru emakumetik batek eta bost gizonetik batek hezur haustura osteoporotiko bat izango du. Gainera, haustura gehienak tratamendu egokiarekin arazorik gabe osatuko badira ere, beste kasu batzuetan hezurren birsorkuntzan kaltea gertatzen da; adibidez, auto istripuetan traumatismo handiak gertatzen direnean gero izaten diren infekzioetan.

Irudia: Zahartzeari lotuta dauden eta hain deigarriak ez diren beste patologia batzuk hezurren endekapenarekin lotuta daude, besteak beste, osteoporosia. (Argazkia: Taokinesis – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Odolaren ondoren, hezurrak dira gehien transplantatzen den ehuna eta, beraz, transplanteak egiteko hezurren eskaria gehitu egingo da etorkizunean. Horregatik, hezurra birsortzen edo berregiten saiatzeaz gain, beharrezkoa da hezur ehunari lotutako behar berriak tratatzea.

AO Research Institute Davosek (Suitza) gidatutako cmRNAbone proiektuaren xedea da terapia geniko berri bat garatzea, zauri traumatiko handiak edo hezurretako gaixotasun degeneratiboak –besteak beste, osteoporosia– dituztenen bizi kalitatea hobetzeko.

Proposatu duten ikuspegian, ikerketa genetikoa, nanoteknologia eta bioteknologia aurreratua eta 3D inprimaketa uztartzen dira: RNAko agente terapeutikoekin lotutako aurkikuntza zientifiko berriak erabiliz, partzuergo horren xedea da kimikoki eraldatutako RNA garatzea (cmRNA, ingelesez) eta, horren ondoren, neurogenesi, baskulogenesi eta osteogenesirako proteina espezifikoak kodifikatzea, hiru prozesu horiek ezinbestekoak baitira osatze prozesuan aurrera egiteko. Sortutako RNA multzoak biralak ez diren emate bitartekoekin (bektoreak) konbinatuko dira, biomaterialeko tintaren formulazio batean eransteko RNA hornidura. Bereziki inplanteetarako diseinatutako 3D inprimagailua erabilita, errazagoa izango da praktikan frogatzea hezurrak birsortzeko dituen gaitasunak.

Aurkikuntza berriak aldi bereko bi azterketa aurreklinikotan aplikatuko dira, hezurretako akats osteoporotikoetan eta larrietan diseinatutako terapiaren baliozkotasuna eta garrantzia klinikoa frogatzeko. Aholku batzorde kliniko eta zientifiko baten babesarekin, zenbait enpresa txiki eta ertainek zuzendutako partzuergo horrek ziurtatuko du proiektua bukatzean erraz eta azkar itzuliko dela klinikaren eremura. Epe luzera, aurkikuntzek, gazteen eta adinekoen haustura txikietarako eta hezurretako kalte handietarako ikuspegi birsortzailea izateaz gain, milioika pazientek dituzten beste gaixotasun handietarako ere ikuspegi bera izan dezakete.

Hain zuzen, CIDETEC Nanomedicine euskal enpresak garatuko ditu polisakaridoetan oinarrituta egongo diren cmRNA bektoreak, ez-biralak, garatutako matrizera egokituak, hala, hezurra birsortzeko.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Tokian tokiko jarduera: RNA eraldatutik sortutako hezurrak eta 3D inprimagailuak appeared first on Zientzia Kaiera.

Imanol Landa

Litio-ioi bateriak boladan daude. 2019 urteko Kimika Nobel saria, hain zuzen, bateria hauen hastapenetan nabarmendu ziren hiru ikertzaileri eman zieten: Stanley Whittingham, John Goodenough eta Akira Yoshino.

Sari hau, ordea, ez zen garapen teknologiko aipagarri baten sortzaileei emandako aitortza soilik; gaur egun, industria garrantzitsu baten interesa dute atzetik bateria hauek: autogintzarena. Izan ere, erregai fosilen ekoizpen-arazoak eta agortzeak energia elektrikoa erabilita mugitzen diren autoen garapena bultzatu du; energia elektriko hori metatzeko, ezinbesteko protagonista bilakatu dira litio-ioi bateriak.

Ez da berria auto elektrikoen kontu hau, baina hautsak harrotzen ari da azken urteetan. Izan ere, auto hauen ekoizpena (erabat elektrikoak eta hibridoak kontuan izanda) %60 handitu da urtetik urtera. Hibridoak alde batera utziz gero, gasolina edo gasoliorik gabeko auto elektrikoen ekoizpena ez zen milioi erdira iristen 2014ean, eta 4,5 milioikoa izan zen 2019an. 9 bider handiagoa bost urtean, alegia. Horietatik erdia baino gehiago Txinak ekoitzi zituen; Europak eta AEBk egindakoen batura ez delarik Txinak ekoitzitakoen adinakoa. Horrek argi uzten du gaur egun non dagoen kokatuta industria honen gotorlekurik nabarmenena.

1. irudia: Auto elektriko kopuruaren bilakaera urteekin zenbait herrialdetan. BEV: bateriadun auto elektrikoak dira (battery electric vehicles) eta PHEV: auto elektriko hibrido entxufagarriak (plug-in hybrid electric vehicle). (Iturria: iea.org)

Gero eta auto elektriko gehiago ditugu inguruan, eta joerari eutsiz gero, are gehiago izango dira etorkizunean. Beraz, suposatzen da erregai fosilekiko dependentziari iskin egin eta eredu berdeago baten alde egin ahal izango dugula. Irudi ederra, ezta? Bai, zalantzarik gabe. Baina, egiazkoa al da?

Bateriak ez dira energia-iturria

Bateriak energia metatzeko eta askatzeko erabil daitezke, sekula ez energia sortzeko. Horrek esan nahi du, bateriak erabili ahal izateko, energia beste nonbaitetik eskuratu behar dugula. Alde batetik, bateriak iturri berriztagarriak erabilita karga daitezke, eta hori litzateke ikuspuntu ekologiko batetik erakargarriena. Bestetik, herrialdeen energia-eredua goitik behera aldatu behar da ideal hori egikaritzeko. ElectricityMap aplikazioaren bidez energiaren kontsumoari buruzko datuak ezagutu ditzakegu. Bertan daude eskuragarri zenbait herrialderen datuak eta baita hauetan ekoizten den energia-iturriei buruzko xehetasunak ere. Aplikazioa arakatuz gero, erraz ikus daiteke ingurumen-inpaktua gutxi murriztuko dela auto elektrikoen erabilerarekin, auto hauen bateriak kargatzeko egungo energia ekoizte-ereduari eusten badiogu behintzat.

2. irudia: electricityMap aplikazioaren hainbat pantaila-irudi.

Energia sortzeko ereduaz gain, bada auto elektrikoen erabilera zabalduz gero beharbada aldatu beharko dugun beste ohitura bat: kargatzea. Dirudienez, ohikoa da auto elektrikoen erabiltzaileen artean lanetik etxera itzuli eta autoa kargatzen jartzea. Ondorioz, erabiltzaile kopurua nabarmen handituz gero, arratsaldeko 17:00ak eta 19:00ak bitartean sortuko den energia-eskaera handia izango da. Eta, tamalez, zaila dirudi energia eolikoz eta eguzki-indarraz behar horiei erantzutea.

Materialen jatorria

Bateriak eredu jasangarriago baten alde egitearen ideiarekin lotzen ditugu. Hala ere, haiek eraikitzeko erabiltzen diren materialen jatorria zalantzagarria da jasangarritasunaren ikuspuntutik. Materiak horien artean, kobaltoa da gehien aipatzen direnetako bat. Metal hau oxido moduan erabiltzen da, beste zenbait metalen oxidoekin batera, litio-ioi baterien elektrodoetan. Baterien ikerketa-komunitatea ahalegin handia egiten ari da metal honen erabilera murriztu edota deuseztatzeko. Izan ere, metal honen %60 Kongoko Errepublikan erauzten da, ingurumenarekiko eta langileekiko meatzaritza-metodo zalantzagarriak erabiliz. Dena den, bada bateriaren industria (biziki) kezkatzen duen beste faktore bat: kobaltoaren prezioa. Metal honek egonkortasun handia ematen die bateriei, baina ezegonkortasun handia eragiten die bateria-ekoizleei. Ondoko irudian mining.com ataritik eskuratutako kobaltoaren azken 16 urteetako prezioaren eboluzioa ikus daiteke:

3. irudia: Kobaltoaren prezioaren eboluzioa ($/lb) azken 16 urteetan. (Iturria: mining.com)

Kobaltoaren prezioa 22,90 $/lb da gaur egun, baina bikoitza izan zen orain dela 3 urte eta ia hirukoitza 2008an. Arazo honi aurre egiteko, kobaltoa nikelarekin ordezkatzea da estrategia nagusia. Baterien iraupena handitu daiteke ordezkapen honekin, baina karga-deskarga ziklo gutxiago egin daitezke eta bateria lehenago hondatzen da. Gainera, material honen gaineko erauzketaren kontrol nagusia Indonesiak dauka, eta dagoeneko egin du mugimendu kezkagarriren bat, 2017an gauzatu zuen kanpo-salmentaren mugatzea kasu.

Baterioi izena ematen dien litioa hobeto dago banatua. Metal honek duen arazoa da erauzi ahal izateko egiten diren meatze-eragiketa batzuek inpaktu negatiboa izan dezaketela ingurumenean. Ezin dugu ahaztu Li-ioi bateriekin lortu nahi den helburuetako bat erregai fosilek ingurumenean duten eragin kaltegarria mugatzea dela. Beraz, zentzugabea da alternatibak ere ingurumen-inpaktu nabarmena eragitea.

Azkenik, grafitoa da Li-ioi baterien anodoen (elektrodoetako baten) osagai nagusia. Izan ere, litio-ioi bateriek grafito gehiago dute kobaltoa, litioa edota nikela baino. Orain arte, grafito naturala (zuzenean erauzitakoa) erabili izan da, ezaugarri elektrokimiko onak baitauzka. Hala ere, grafito naturala Lehengai Kritikoen zerrendan dago, eta hainbat material-ekoizle kalitate handiko grafito artifiziala sortzen hasi dira azken urteetan.

Baterien bigarren bizitza

Energia-eskakizun handia duten gailuetarako bateriak, auto elektrikoenak kasu, bateria txikiak bata bestearekin konektatuta eraikitzen dira. Bateriatxo hauek zelda izena dute. Gure telefonoaren tapa ireki eta, bertan, zelda bat aurkituko dugu: zelda hauek gaitasuna dute beste zeldarik gabe lan egiteko, baina energia-eskaera handia bada motz geratu daitezke. Ezinezkoa da telefono baten zelda (bateria) batekin auto bat abiaraztea, baina ehunka telefonoren zelden energia batuta lor daiteke.

Normalean, bateria bat erabat kargatuta (bateria %100ean) dagoenetik erabat deskargatuta dagoenera (bateria %0an) igarotzen den denborari iraupena edo kapazitatea deitzen zaio. Iraupen hori geroz eta murritzagoa da karga-deskarga zikloak metatu ahala, eta hasierako iraupena %80ra murrizten denean bateria horren bizitza amaitutzat hartzen da. Hala ere, horrek ez du esan nahi bateria handi bat osatzen duten zeldak beste zerbaiterako erabili ezin direnik. Baterien materialak erauzteak eragiten duen inpaktu ekologiko eta ekonomikoa malgutzeko estrategia garrantzitsu bat zelda horien berrerabilpena (bigarren bizitza) da. Iraupenaren %80ra iritsi diren zelda horiek energia-eskaera apalagoa duten gailuetan erabil daitezke: bizikleta elektrikoetan, esaterako. Eta kontrako estrategia ere jarrai daiteke: bateriak zeldetan banatu ordez bateria ezberdinak elkarrekin konekta daitezke makrobateria bat osatu eta, esate baterako, argindar sareak huts egiten duenean gailu elektrikoak elikatzeko.

Birziklapena

Bigarren, hirugarren… bizitza eman diezaiekegu gure bateriei, baina uneren batean ezin izango dira gehiago zukutu. Une horretan bateriak zabaldu eta bere osagaiak berreskuratzeko garaia izango da. Horrela, posible izango da ekonomia zirkularra bultzatu eta materialen erauzteak ingurumenean eragiten duen kaltea murriztea. Gaur egun garestiagoa da, kasu askotan, bateriak material berrien bidez eraikitzea material birziklatuz egitea baino. Hala ere, ikusi dugun bezala, metalen prezioa gorabeheratsua izan daiteke, eta meatzeak ustiatzen jarraituz gero gora egingo dute prezio hauek. Birziklapenaren inguruko ikerketa bultzatzeak ekonomikoki bideragarria bihurtu dezake etorkizun hurbilean prozesu honen alde egitea. Gainera, material hauetako batzuk estatu gutxi batzuen kontrolpean egotearen ondorioak ekiditen lagunduko du (gogoan izan nikelaren kasua).

Azkenik, gogoratu: birziklatu ezean, bateria hauek hondakindegietara eramango dira azkenean. Dirudienez, auto elektrikoen salmentak gora egingo du nabarmen eta, ondorioz, hondakin gehiago sortuko dira. Hondakindegi asko eta handiak beharko dira, beraz, eta zabortegiok ingurumen-arazoak sor ditzakete.

Honenbestez, litio-ioi baterien komertzializazio masiboak hainbat arazo eragin ditzake, baina estrategia egokiak jarraituz etorkizun berdeago baterako giltzarri izan daiteke. Zentzuz jokatzea da, gehienetan bezala, gakoa.

Testu honen edukia neurri batean argitaratu da Tolosaldeko Atariaren astekarian. Nire esker ona medio honi eta Olatz Artola Apezteguiari zuzenketa lanengatik.

Egileaz:

Imanol Landa Medrano (@ilanmed) Kimikan doktorea da eta Cidetec zentroko Energiarako Materialen Unitateko ikertzailea.

The post Litio-ioi bateriak: irtenbidea edo arazo berria? appeared first on Zientzia Kaiera.