Zientzia Kaiera

Victor Etxebarria Ecenarro

Musikan aritzen direnek “letretakotzat” jo ohi dute beren burua. Gogoan dauzkat Bilboko “Juan Crisóstomo de Arriaga” kontserbatorioko eskolak, Jesús Alonso Moral nire irakasle maiteak hari dardaratsuak azaltzen zituenean, eta arbelean A anplitude jakin batek, omega maiztasunak eta phi faseak osatzen zuten ekuazio ezaguna idatzi behar zuenean. Ikasleek protesta egiten zioten adierazpen matematikoak ikustean:

“Faborez, letretakoak garela!”

Jesúsek izukaitz erantzun ohi zuen:

“Horregatik jartzen dizkizuet, ba, letrak: A, omega, phi, …”

eta xehetasun osoz azaltzen zuen horien esanahi musikala.

Bizimodua ateratzea

Zientzia eta musika lanbide exijenteak dira, eta prestakuntza, lan, ikasketa eta ahalegin jarraitu handia eskatzen dute horien bidez bizimodua atera ahal izateko. Musikari eta zientzialari handiek, hala nola William Herschel-ek edo Max Planck-ek, zientziarekin bizimodua ateratzea erabaki zuten. Biak dira ezagunagoak zientziaren esparruan egindako ekarpenengatik: Uranoren deskubrimendua, Herschel-en eguzkiaren apexaren kalkulu garrantzitsua, edo Planck-en mekanika kuantikoaren aparteko hastapenak. Hala ere, Herschel-en sinfonia bikainak edo Planck-en pianorako obrak edo Die Liebe im Walde opereta galduak ez dira hain gogoangarriak izan.

Bostak:

Mili Balákirev konpositorea berezko musika errusiarra sortzeko mugimendu baten liderra izan zen San Petersburgon 1856 eta 1870 artean, eta César Cui, Modest Mússorgski, Nikolái Rimski-Kórsakov eta Alexandr Borodín biltzea lortu zuen. Bosten talde horretatik, soilik liderra zen musikari profesionala –urte batez matematikak ikasi zituen Kazango Unibertsitatean, baina ikasketak utzi zituen–.

1. irudia: bostak. Ezkerretik eskuinera eta goitik behera: Mili Balákirev, César Cui, Modest Músorgski, Nikolái Rimski-Kórsakov eta Aleksandr Borodín. (Argazkia: jabari publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Egia esan, zientziak eta musikak ez dute ahalbidetzen lasaitasunez bizi ahal izatea. Cui ingeniaria zen, baina armada inperialeko jeneral izatetik bizi zen. Mússorgski-k musikari autodidakta izan nahi zuen, baina jaso ahal izan zituen ordainsari urriak funtzionario zibila izatearen ondorioz jaso zituen. Rimski-Kórsakov Errusiako armadaren nominaren menpe bizi izan zen: eskolak eman zituen San Petersburgoko kontserbatorioan uniformea jantzita, eta itsas armadako bandetako ikuskari gisa amaitu zuen. Borodín-ek medikuntza ikasi zuen, zehazki, kimikako espezializazioa, eta esparru horretan lan egin zuen bizitza osoan.

Borodín eta zientzia

Bosten taldeko kideak bere musikagatik gogoratzen ditugu, baina ez zuten horren bidez bizimodua ateratzea lortu. Borodín-en kasua bereziki nabarmentzekoa da, bere ekarpen zientifikoen nahiz musika obren kalitate bikainagatik. San Petersburgoko Medikuntza eta Kirurgia Akademian graduatu zen, eta 1858an doktorego tesia defendatu zuen gai honi buruz: “Azido fosforiko eta artsenikoen arteko analogia, ikuspegi kimiko eta toxikologikotik”. Aurrerago, zenbait egonaldi egin zituen atzerrian, eta doktorego ondoko kontratu bat lortu zuen Heidelbergeko Unibertsitatean, Robert Bunsen-en laborategiko Emil Erlenmeyer-en taldean.

2. irudia: «Aleksandr Porfiryevich Borodín konpositore eta kimikariaren erretratua» (1888), Iliá Repin-ek egina. (Argazkia: jabari publikoko argazkia. Iturria: Wikimedia Commons)

Borodín-ek frogatu zuen lehen aldiz ordezkapen nukleofiloa, kimika organikoan garrantzi handia duen erreakzioa. 1861ean metil bromuroa prestatu zuen zilar azetatotik abiatuta deskarboxilazio eta halogenazioko erreakzio konbinatu batean. Lan horretan oinarrituta, 1939an, Cläre eta Heinz Hunsdiecker kimikari alemaniarrek egiaztatu ahal izan zuten azido karboxilikoen zilar gatzek halogeno batekin erreakzionatzen dutenean, substratuak baino karbono atomo bat gutxiago duen alkilohaluro bat osatzen dela. Ondoren, erreakzio hori, Hunsdiecker-ek patentatutakoa, Hunsdiecker-en erreakzio edo, batzuetan, Hunsdiecker-Borodín-en erreakzio gisa egin zen ezagun.

Borodín eta hezkuntza zientifikoa

XIX. mendean, Errusian ez zen inolako hezkuntza zientifikorik eskaintzen emakumeentzat. Eta horren garrantziaz jakitun, 1872an Borodín-ek beste kide batzuekin sortu zuen bere herrialdeko emakumeentzako lehendabiziko medikuntza ikastaroa. Ikasketa horiek obstetrizia ikastaro gisa hasi ziren, baina berehala bihurtu ziren emakumeentzako goi-mailako heziketa medikoko ikastaro, eta Borodín-ek dedikazio handia eskaini zien eskolaren administrazioari nahiz irakaskuntzari berari. Azkenean, Emakumeentzako Medikuntza Fakultate bihurtu zuten, eta aurrera atera ahal izan zen pertsona askoren lanari esker eta Alejandro II.a tsarraren babes finantzarioari esker. Hala ere, 1885ean, Alejandro III.aren erreinaldian, agintaritzek Fakultatea itxi zuten. Borodín-ek disgustu handia hartu zuen, eskola mantentzeko eginiko ahalegin guztiek porrot egin baitzuten.

Borodín eta musika

Borodín-ek ezin izan zion denbora handia eskaini musikari, Rimski-Kórsakov-ek adierazi zuen moduan. Borodín-en eta bere emaztearen —Ekaterina Protopópova pianista— etxe familiarrera egindako bisitetan, Rimski-k lagunari esaten zion denbora gehiago bidera zezala musikara, eta ez hainbeste kimikara. Franz Liszt boteretsuak ere babestu zituen Borodín-en obra batzuen estreinaldiak Europa osoan, eta, dirudienez, Borodín-ek Weimarrera eginiko bisitaldi batean, musikari handiari eskertu zion bere esku-hartzea, baina umilki aitortu zion “igandeko” konpositore bat besterik ez zela.

1881eko udako oporretan, Borodín-ek lortu zuen denbora laburrean bere 2. hari-kuartetoa konposatzea. Lirismo eta adierazpen handiko obra da, eta bere Katenka maiteari dedikatu zion, ezkontza urteurreneko opari gisa. Adierazi behar da bere operarik garrantzitsuena Igor printzea izan zela; horren hiru sinfoniak garrantzi handiko obrak dira eta Errusiako eskolari ospea eman zioten munduan. Hala ere, Borodín-en izaeraren alderdirik bereziena obra apalagoetan hauteman daiteke, benetan ederra den inspirazioz eginda daudenak eta zeinetan harmonia nagusi den:

Iturriak:

• Borodine, A (1861). Ueber Bromvaleriansäure und Brombuttersäure. Justus Liebigs Annalen der Chemi, 119:121–123. DOI: 10.1002/jlac.18611190113
• Husdiecker, Clare; Vogt, Egon; Hunsdiecker, Heinz (1939). US patent 2176181: «Method of manufacturing organic chlorine and bromine derivatives».
• Rimski-Kórsakov, Nikolái Andreievich (1906). Mi vida musical. Madrid 1934, Maxtor Editorial 2020. ISBN 978-84-9001-671-8.

Egileaz:

Víctor Etxebarria Ecenarro Bilboko Juan Crisóstomo Arriaga Kontserbatorioan diplomatutako luthierra da, eta Sistemen Ingeniaritzako eta Automatikako katedraduna da Euskal Herriko Unibertsitatean (EHU).

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko irailaren 21ean: El Grupo de los Cinco: ciencia o música para ganarse la vida

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Bostak: zientzia edo musika bizimodua ateratzeko appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

2025. urtean zehar auzitegien arloan dagoen zientziari buruzko artikulu-sorta argitaratu dugu Zientzia Kaieran. Azken atal honetan aurrekoen berrikuspena egingo dugu eta punturik aipagarrienak azpimarratuko ditugu.

Urtarrilean hasitako artikulu-sorta honetan zientziak krimenaren eta gaizkileen aurka nola egiten duen azaldu dugu. Urte honetan zehar ikusi dugun bezala, estua da zientziaren eta auzitegien arteko lotura. Ikusi dugu, era berean, antzekoak direla metodo zientifikoa eta krimenen ebazpenerako metodoa. Hainbat kasu zehatz aztertu ditugu, batzuk aspaldikoak, eta beste batzuk duela gutxi ebatzi direnak. Artikuluetan zehar hainbat esparru desberdin izan ditugu aztergai: kimika, fisika, biologia, balistika, toxikologia… Historian zehar egin diren aurrerapausoak ere aztertu ditugu eta ikusi dugu nola joan diren erabiltzen analisi-metodo desberdinak krimenen ebazpenean. Lehen forentseek lehen sinetsiko ez zituzten teknikak ohikoak dira gaur egun, eta XIX. mendean aske geldituko ziren gaizkileak gaur egun berehala harrapatzen dira.

Irudia: auzitegi-zientziak aukera ematen du zientziaren hainbat arlori buruz sakontzeko (Argazkia: cottonbro studio – domeinu publikoko irudia. Iturria: pexels.com).

(I) Hastapenak izeneko atalean auzitegi-zientzien funtsaz aritu gara eta azaldu dugu nahiko berria dela delituak metodo zientifikoaren eta ebidentzien bidez ebaztearen ideia. Hori ez da beti horrela izan eta, esan bezala, hastapenetan intuizio hutsek, testigantza subjektiboek… osatzen zuten froga-multzorik handiena. Gaur egun badakigu krimenaren agertokiak informazio asko gordetzen duela, eta hori irakurtzen jakin behar dela. Horrexetarako behar dira auzitegi-zientziak. Ildo horretatik, (II) artsenikoa eta Marsh-en proba izenburudun atalean toxikologiaren hastapenetara joan gara, artsenikoa oinarri duten pozoiak aztertzeko. Giulia Tofana pozoitzailearen historia bitxia berrikusi dugu, eta hitz egin dugu 1832an James Marshek diseinatutako artsenikoa detektatzeko probaz. Aztertu dugu nola proba horri esker John Bodle errudun izan zela nola ebatzi zuten, eta azaldu dugu Marshen probari esker hasi zela amaitzen artseniko-pozoiketen inpunitatea.

Hurrengo atalean, (III) krimenaren agertokia izenekoan, definizioetara jo dugu. Krimenaren agertokia definitu dugu, krimena gertatu den leku fisikoa dela esanez: krimenaren lekuko isila. Krimen bat gertatzen denean poliziak ematen dituen lehen urratsak azaldu ditugu, eta forentseen lanik garrantzitsuenak zeintzuk diren azpimarratu dugu. Garrantzitsuena elementu guztiak bere horretan irauten dutela bermatzea da; izan ere, ebidentzia batzuk degradatu egin daitezke denbora pasa ahala.

Berriro ere toxikologiari heldu diogu (IV) pozoiak eta toxikologia atalean: pozoiek badute misterio puntua eta, ziurrenik, interes gehien pizten duen toxikologiaren atala da. Kasu honetan, ordea, ez dugu artsenikoaz bakarrik hitz egin eta modu orokorrean mintzatu gara pozoiez. Esan dugun bezala, pozoiak dira ezagutzen diren armarik zaharrenetakoak, eta toxikologoak aspalditik ahalegindu dira substantzia hilgarriak detektatzen eta antidotoak bilatzen. Hortik tiraka, Orfila jaunaren aipamena eginez amaitu dugu atala. Orfilari eta toxikologiari buruz asko izan dugu esateko, eta hariari tiraka jarraitu dugu (V) Orfila eta Lafarge kasua atalean. Charles Lafarge-ren hilketa entzutetsua kontatu dizuet, Orfilak aditu gisa epaiketan izan zuen parte-hartzea kontatu dizuet eta kasu hura nola ebatzi zen. Orfila toxikologiaren aitzindaritzat hartzen da eta bi lan garrantzitsu argitaratu zituen: 1813an Traité des Poisons ou Toxicologie Générale eta 1817an Eléments de Chimie Médicale, toxikologiaren oinarrizko bibliografia osatu zuten lanak. Orfilaren ekarpena ezinbestekoa izan zen Charles Lafargeren emaztea, Marie-Fortunée, errudun jotzeko.

(VI) aztarnak, ebidentziak eta frogak atalean definizioetara jo dugu berriro, eta hor auzitegi-zientzien eta justiziaren arteko desberdintasun batzuk aipatu ditugu. Ebidentzia guztiak ez dira froga, eta aztarna guztiak ez dira ebidentziak. Hauxe da gakoa: aztarna bat ebidentzia bihurtzen da objektiboa denean, krimenarekin estuki lotuta dagoenean edo, nolabait, hipotesiaren egiaztapena dakarrenean. Aldiz, epaileak ebidentzia ontzat ematen badu, froga izango da eta gaizkilea kondenatzeko edo errugabea absolbitzeko baliogarria izango da.

Azaldu dizuet zientzia ez dela hutsik gabekoa, eta (VII) zientziak huts egiten duenean izeneko atalean auzitegi-zientzien historian gertatutako zenbait akats kontatu dizkizuet. Kasu adierazgarrienetako bat 1991. urtean biziarteko kartzela-zigorrera kondenatutako Patricia Stallings-en kasua da. Kasuaren ebazpena (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea? atalean kontatu dizuet, ebazpenean auzitegi-laborategiek egindako akatsetan azpimarra jarriz. Ez dugu ahaztu behar, zientziak berak bezala, auzitegi-zientziak ere akatsak egin ditzakeela. Tentuz ibili beharreko kontua, jokoan dagoena kontuan hartzen badugu.

Artikulu-sortaren amaierara hurbilduz, (IX) hatz-marken analisiaren hastapenak atalean ezinbestez aztertu behar den beste gai bat ekarri dut: hatz-marken analisiak auzitegi-zientzietan izan duen garrantzia. Hatz-markek argi uzten dute Locard-en printzipioa, alegia, ez dela posible gaizkileak ekintza kriminala egitea, are gutxiago ekintza kriminalak eskatzen duen indarkeriarekin, inongo arrastorik utzi gabe. Arrasto horiek askotarikoak izan daitezke: hatz-markak, DNA… agian gaur egun oraindik ezagutzen ez ditugunak ere.

Artikulu-sortari amaiera ematen diot irakurtzen ari zareten honekin, baina auzitegi-zientziei buruz oraindik asko dago esateko. Auzitegietako lanari buruz ikasitakoaz aparte, zientziari berari buruz ikasteko aukera ona ematen du auzitegi-zientziak; izan ere, krimenak beti sortzen du jakin-mina, misterioa eta abar. Horixe da zientziaren dibulgazioak behar duena: zientziari buruz irakurtzeko interesa piztea.

Erreferentzia bibliografikoak:

• AEBetako Justizia Departamentua (2000). Crime Scene Investigation: A guide for lae enforcement. U.S. Department of Justice, Office of Justice Programs.
• Bertomeu Sánchez, José Ramón (2006). Sentido y sensibilidad: Mateu Orfila, el ensayo de Marsh y el caso Lafarge, Cuadernos de la Fundación Antonio Esteve, 6, 73-97.
• Cornago Ramírez, Mª del Pilar (2023). Estudio forense de huellas dactilares. In Cornago Ramírez, Mª del Pilar; Esteban Santos, Soledad. Química Forense (230-263 or.). UNED
• Esteban Santos, Soledad (2023). La Química en el contexto de la ciencia forense. In Cornago Ramírez, Mª del Pilar; Esteban Santos, Soledad. Química Forense (21-47 or.). UNED
• McDermid, Val (2014). Forensics: what bugs, burns, prints, DNA, and more tell us about crime. Grove Press.
• Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.
• Olson, A., Ramsay, C. (2025) Errors in toxicology testing and the need for full discovery. Forensic Science International: Synergy, 11, 100629. DOI: 10.1016/j.fsisyn.2025.100629
• Serrula Rech, Fernando (koord) (2022). Investigación forense de la escena del crimen. Asociación Galega de Médicos Forenses.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak
7. Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean
8. Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea?
9. Zientzia auzitegietan (IX): hatz-marken analisiaren hastapenak
10. Zientzia auzitegietan (eta X): zientzia krimenen aurka

The post Zientzia auzitegietan (eta X): zientzia krimenen aurka appeared first on Zientzia Kaiera.

Peio Martinez eta Antonio Veloso-Fernández

Gaur eguneko arazoen artean gehien kezka dezakeenetarikoa edateko uraren kutsadura da. Denbora aurrera joan ahala pertsona eta izaki bizidun gehiagori eragiten dio arazo honek, herrialde txiroenek kalteen efektu handienak pairatuz.

Problematika honi aurre egiteko dagoen aukerarik onena uren tratamendua da, hau da, kutsatzaileak uretara heldu baino lehen kudeatzea edota, behin uretan barneratu direla, eliminatzea. Aipatutako azken prozedura ur araztegietan aurrera eramaten da, hiru pausu nagusitan banatzen delarik: fase primarioak solido eta olioen sedimentazioa bultzatzen du, fase sekundarioa bakterioen metabolismoaz baliatzen da materia organikoa prozesatzeko, azkenik fase tertziarioa emanez, non bestelako kutsatzaileen kudeaketa ematen den.

Hirugarren fasera heltzen diren kutsatzaileak ugariak eta natura ezberdinekoak dira. Zehaztasun altuko hainbat prozesu behar izaten dira edateko ura lortzeko, baliabide ekonomiko eta denbora kopuru handiak behar izanik. Modu honetan hobekuntza argi bat aurkezten da: prozesu baten sorrera, non hainbat kutsatzaile harrapatzeko aukera ematen den, nahiz eta beraien aktibitatea ezberdina izan, jarraian hauen kudeaketa edo berreskurapena ahalbidetzen duena eta ingurumenari ahalik eta kalte gutxien eragiten diona.

Testuinguru honetan mintzen teknologia garatu da: indar eragile ezberdinen bitartez, likido batean dauden konposatuen kontzentrazioa aldatzeko gai diren azalera porotsuak. Hauek bi mekanismo nagusiren bidez eragiten dute (irudia). Alde batetik, tamainaren bidezko bereizketaren bitartez, mintza osatzen duten poroak baino tamaina handiagoko partikulek ezin dute mintza zeharkatu, uretan gera zitezkeen partikula edo sedimentuak eliminatuz. Beste aldetik, adsortzio fenomenoa agertzen da, hau mintzaren materialaren eta kutsatzaileen arteko elkarrekintza fisiko-kimikoen bitartez lortzen du arazketa.

Irudia: mintzen poroetan eman daitezkeen prozesu ezberdinen laburpena. (Iturri: Ekaia aldizkaria)

Erabilitako materiala eta poroak izanik mintzen ezaugarri garrantzitsuenak, hauek sortzeko erabiltzen diren produktuak eta prozesuak kritikoak dira. Prozesuen bitartez, poroen tamaina zein distribuzioa eta mintzaren dimentsioak zehazteko gaitasuna lortzen da. Produktuaren arabera, lortutako elkarrekintzak zehazten dira, aldi berean, erabil daitezkeen prozesatzeak mugatzen dira. Ohiko produktuak polimeroak edo zeramikak dira. Lehenak, hainbat disolbatzailetan disolba daitezke eta tenperatura altuetan bigundu edo urtzeko gaitasuna dute, baina beraien propietateak aldatzeko eta beste motatako produktuak barneratzeko erraztasunak dituzte. Zeramiken kasuan, aldiz, kimikoki geldoak dira, zurruntasun altukoak eta fusio puntu oso altuekin, baina sintesi prozesu garestiak dituzte. Horrela izanik, mintz polimerikoak disoluziotik edo egoera bigundutik sortzen dira, zeramikoak hautsen tratamendutik edo sintesi zuzenaren bidez sortzen diren bitartean.

Hainbat material egonik, eta bakoitzak zenbait prozesatze izatean, mintzen propietate fisiko-kimikoen aukera zabalak aurkezten dira, munduko eta industriako ur kutsatuekiko erantzun espezifikoak lortzeko gaitasuna lortuz. Teknologia honekin agertzen den arazoa birziklapena izanik, garrantzizkoa da materialen eta hauek lortzeko prozeduren hobekuntzak garatzea, bizitza-denbora luzatzea zein berrerabilpena erraztea izango lirateke bilatzen diren ezaugarri nagusiak. Modu honetan ikerketaren bultzatzeak duen garrantzia ikusten da, mota hauetako aurrerapenak ingurumen eta industriarako onuragarriak izatean, hobekuntzak beste eremuetara luzatzeko gaitasuna lor baitaiteke, gizaki eta planetarentzako onurak dakarrena.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Ura garbitzeko mintzak: funtzionamendua eta lortzeko era.
• Laburpena: Munduan zehar aurkitzen den arazo larrienetarikoa edateko uraren gabezia hedatuz doala da, hainbat kutsatzailek eraginda. Mintzen garapena premiazkoa da askotariko ur-eskuragarritasuneko egoeretan kutsatzaileen kudeaketa aurrera eramateko. Garbiketa-mekanismo bakoitzaren arabera (tamainaren araberako bereizketa edo adsortzioa) material batzuk erabiliko dira, oro har polimeroak edo zeramikak. Modu honetan, prozesatze-metodo asko garatu dira material eta baldintzen arabera. Alde batetik, zeramikak zurrunak eta kimikoki geldoak direnez gero, haien prozesatzea zein erabilera muturreko egoeretarako dira egokiak. Beste alde batetik, polimeroak disolbagarriak direnez eta tenperaturarekin biguntzeko gaitasuna dutenez, egoera leunagoetan maneiatu behar dira. Lan honetan, ura garbitzeko erabiltzen diren mintzen ezaugarri orokorrak aurkezten dira; hau da, kutsatzaileak kentzeko erabiltzen diren mekanismo fisiko edo/eta kimikoak, mintz bat eratzeko prozesatze-teknikak eta sortzeko material bakoitzaren propietateak.
• Egileak: Peio Martinez eta Antonio Veloso-Fernández
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 205-220
• DOI: 10.1387/ekaia.26141

Egileez:

Peio Martinez eta Antonio Veloso-Fernández EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ura garbitzeko mintzak: funtzionamendua eta lortzeko era appeared first on Zientzia Kaiera.

Claudia Prieto doktorea ingeniari zibil industriala da, aipamen elektrikoarekin (Txileko Pontificia Universidad Católica unibertsitatea, UC); masterra eta doktoregoa erakunde horretan bertan eskuratu zituen 2007an, eta doktorego ondoko egonaldi bat egin zuen Londresko King’s College-en, non irakasle titular izatera iritsi zen 2020an. Egun, irakasle titularra da UCko Ingeniaritza Elektrikoko Sailean, bai eta UCko Ingeniaritza Eskolako ikerketa eta berrikuntzako zuzendaria eta Osasunerako Ingeniaritza eta Adimen Artifizialeko Milenio Institutuko (iHEALTH) zuzendaria ere, non irudietan oinarritutako arreta medikoa hobetzeko teknologia berritzaileen garapena zuzentzen duen.

Prieto doktoreak bihotzeko miaketen denbora nabarmen murrizten duten erresonantzia magnetikoko teknologia aurreratuak garatu ditu; eta, horri esker, pazientearen erosotasuna eta diagnostikoaren efizientzia hobetzea lortu da. Doktorearen lana nazioartean aitortu dute: 2024an, “ISMRM Fellowship” sari prestigiotsua jaso zuen, International Society for Magnetic Resonance in Medicine erakundearen eskutik; 2025ean, Society for Cardiovascular Magnetic Resonance sozietatearen SCMR nazioarteko konferentziako programako buru izan zen; eta, 2025ean , “Berritzaileak Osasunean” ikerketa kategoriako saria jaso zuen Txileko Berrikuntza Farmazeutikoko eta Emakume Enpresarien Ganberaren eskutik.

Irudia: Claudia Prieto. (Argazkia: ikertzaileak emandako irudia). Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa adimen artifizialean (AA) oinarritutako soluzioen eta irudi medikoen teknika berrien garapenean zentratzen da, hauek barne hartuta: irudien fisika, irudien berreraikuntza, mugimenduaren zuzenketa (alderantzizko problemak) eta horien aplikazio klinikoa. Bereziki, erresonantzia magnetikoko (MRI, ingelesezko siglengatik) teknologia multiparametriko kuantitatiboen garapenean espezializatuta nago. Horien xedea da gaixotasun kardiobaskular eta metabolikoen diagnostiko zehatzagoak, integralagoak eta egokiagoak eskuratzea. Gure ikerketaren helburu nagusia da fisika eta AA integratzen dituzten soluzio berritzaileak sortzea, irudietan oinarritutako arreta medikoa hobetzeko, eta hori irisgarriago eta eskuragarriago bihurtzeko. Lan horri esker garatu dira bihotzeko eta abdomeneko bereizmen handiko erresonantzia magnetikorako metodoak eta askotariko kontrasteak eskuratze denbora murriztuta, eta lagundu egin du erresonantzia magnetikoko aztarna digitala (MRF) bezalako mapaketa kuantitatiboko tekniketan aurreratzen, zeinen xedea baita ehun miokardiko eta hepatikoaren karakterizazioa egitea.

Zergatik zabiltza arlo horretan?

Ikerketa arlo horretan nabil gizartean inpaktu zuzena izan dezaketen arazoen soluzioak diziplinarteko lanaren bidez aurkitzeko aukera oso erakargarria delako. Arlo horrek fisika, matematika, konputazio zientziak eta medikuntza konbinatzen ditu, eta, beraz, intelektualki oso estimulagarria da. Gainera, oraindik ebatzi gabeko erronka handiak daude esparru horretan; eta, beraz, motibazio iturri etengabea da.

Izan al duzu erreferenterik zure ibilbidean?

Zorte handia izan dut nire karreran zehar ikerketa arlo honekiko entusiasmo eta konpromiso irmoa transmititu didaten kideak aurkitu ditudalako. Horietako asko gako erreferenteak izan dira nire garapen profesionalaren etapa ezberdinetan.

Zer da zure alorrean deskubritu edo ebatzi nahi zenukeena?

Nire ekarpena egin nahi nuke diagnostiko zehatz, irisgarri eta egokiagoak lortzea ahalbidetuko duten irudi medikoko teknologien garapenean, bereziki baliabide mugatuko testuinguruetan. Nahi nuke gure ikerketek erresonantzia magnetiko aurreraturako sarbidearen oztopoak murrizten laguntzea, bai kostuari bai konplexutasunari dagokionez, tresna horiek mundu osoko paziente gehiagori hurbildu ahal izateko.

Zein aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Jakingura, pertseberantzia eta taldean lan egiteko gaitasuna lantzeko gomendatuko nieke. Ikerketa etengabe ikastea eskatzen duen bidea da, aukera ematen diguna helburu komunak dituen eta arrakasta handiak lortzen dituen komunitate bateko kide izateko. Funtsezkoa da, halaber, mentore onak bilatzea, inspiratzen zaituzten pertsonez inguratzea eta benetan norberaren grina pizten duten gaiak aukeratzea.

 

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko abuztuaren 2an: “Claudia Prieto: «Aspiro a que nuestras investigaciones ayuden a reducir las barreras de acceso a la resonancia magnética avanzada»“.

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Claudia Prieto: «Nahi nuke gure ikerketek erresonantzia magnetiko aurreraturako sarbidearen oztopoak murrizten lagun dezatela» appeared first on Zientzia Kaiera.

Madagaskar da eboluzioak nola funtzionatzen duen ikasteko leku bikain bat, bertan dagoen fauna berezia Afrikatik isolatuta egon baita milioika urtez. Eboluzioa itsua da, eta ausazkoa; ez du helbururik: aipatu dugu nola mutazioen ondorioz gure arbasoren batek isatsa galdu zuen, nola periferian bizi zen talde txiki baten baitan beste espezie bat sor zitekeen, edo nola Mundu Berriko tximinoen arbasoek Atlantikoa zeharkatu zuten eta bertan eboluzionatu zuten. Madagaskarren gertatutakoa hirugarren modukoa da: berriro ere itsasoa zeharkatu zuen baltsa begetal bat dugu, eta gainean, lemur guztien arbasoa. Orain dela 50 milioi urte inguru iritsi ziren Madagaskar uhartera eta mundu bitxi bat aurkitu zuten, hutsik zeuden txoko ekologiko askorekin eta eboluzioak eskaintzen dituen aukera guztiekin.

Aie-aiea, izen zientifikoz Daubentonia madagascariensis, primate bitxienetako bat da eta eboluzioaren ausazkotasunaren adibide bikaina. Hatz luzeak dituen lemur gautiarra da, karraskariek bezala etengabe hazten diren ebakortzak dituena, eta hirugarren hatz oso luzea erabiltzen du zuhaitzen azalean kolpeak emateko eta intsektuen larbak aurkitzeko. Belarriak ultrasoinuak detektatzeko moldatuta ditu, eta seigarren behatz bat du, sasibehatz moduko bat. Kondairek diote bere hatz bitxiarekin zuregana zuzentzen bada heriotza etorriko dela, eta horregatik jotzen dute gaueko espiritu gaiztotzat. Baina aie-aieak ez zuen eboluzionatu “larbak aurkitzeko” edo “gizakien heriotza ekartzeko”: hori guztia ausaz gertatutakoa da; iraganean bizirautea lortu zuen bere hatz luzearekin, eta baliteke orain ez lortzea, hatz luzeak beldurra ematen digulako. Eboluzioa ez dago zuzenduta: ezin da aukeratu, soilik biziraun.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Madagaskar appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Unibertsora begira jarri da oraingoan gure Kiñu, zehazki, zulo beltzetara. Zelan begiratu, baina, argirik emititzen ez duen zerbait? Izan ere, definizioz, zulo beltza, beltza da, ez du argirik igortzen. Baina begiratu soilik ez, zulo beltzei egindako bi argazki dakartza Kiñuk.

Zelan egingo zaizkio argazkiak, baina? Berez, ezin zaio argazkirik atera argirik igortzen ez duen objektuari. Zorionez, galaxien zentroko zulo beltzak materiaz inguratuta daude, eta hori da, hain zuzen ere, zulo beltzen argazkiak ateratzea ahalbidetzen duena. Hau da, ez dugu zulo beltza bera ikusi, ikusten duguna bere itzala da, materiaz eta argi fotoiez inguratuta.

Itzala eta materiaren arteko mugari gertakarien horizontea deritzo. Muga esferiko bat da, itzulera gabeko puntua. Zulo beltzaren grabitatea hain handia izanik, ez argiak ez materiak ezin dute ihes egin muga horretatik kanpo, eta, beraz, ezin dugu barruko informaziorik jaso.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: zulo beltzak appeared first on Zientzia Kaiera.

Analía Boggia

Hogeita hamar urte baino gehiago eman zituen bide obrak diseinatzen, eta zubien eraikuntzaren alorrean alderdi teknikoak gainditu zituen. 27 urte zituela, Elisa Bachofen (1891-1976) Argentinako eta Hego Amerikako ingeniari zibil gisa graduatzen lehen emakumea izan zen. Horri esker, bide egin zien beste profesional batzuei, eta karrera teknikoak ikasteko bere urratsak jarraitzera bultzatu zituen. Halaber, asmatzailea eta eskubide feministen aldeko militantea izan zen, bereziki hezkuntzarako sarbideari lotuta.

1. irudia: Elisa Bachofen. (Argazkia: Mujeres con Ciencia).

Elisa Buenos Airesen jaio zen 1891ko maiatzaren 2an. Bere aita ingeniari suitzarra zen, eta Londresetik Hego Amerikako hiri horretara Alpargatas ehun fabrikarako makinak eramateko kontratatu zuten.

Familiaren eraginez, eta txikitatik edozein motako makinekiko zaletasunak bultzatuta, Ingeniaritza Zibileko karreran izena eman zuen, Buenos Airesko Unibertsitateko Zientzia Zehatzen, Fisikoen eta Naturalen Fakultatean, eta bertan lortu zuen bere titulua 1918an. Bere graduko tesian kotoi-fabriketan iruteko makina bat proposatu zuen, Argentinako Chaco probintzian, zehazki.

1919an zubien proiektugile lanetan aritu zen Zubi eta Bideen Zuzendaritzan, eta hala jarraitu zuen 1932ra arte. Hurrengo urtean, Bideen Zuzendaritza Nazionala sortu ostean, arloa antolatu eta Bide Lanen Zuzendaritzako buru izan zen hogei urtez.

Heziketa teknikoa emakume ororentzat

Bachofenek emakumezkoen heziketa teknikoa ahalbidetzeko ekimen desberdinak sustatu zituen, etxean eskura zitezkeenak baino ezagutza zabalagoetarako sarbidea izan zezaten.

“Patria y Hogar” Argentinako Damen Elkartearen esparruan Emakumeen Kontseilu Nazionaleko Liburutegian eman zituen ikastaroen gaiak honako hauek ziren, besteak beste: etxeko esparruari aplikatutako elektrizitatearen, eta automobilentzako mekanika eta motorren oinarrizko kontzeptuak. Bere helburua emakumeen bokazio zientifiko-teknikoa piztea zen, beren ohiko zaintzaile rola alde batera utzi gabe, eta diskurtso hori iraultzailea izan zen garai hartan.

Halaber, familiaren ibilbideak Elisaren ahizpari, Estherri, bidea erraztu zion, eta, horri esker, 1922an Argentinan ingeniari titulua eskuratzen laugarren emakumea izan zen.

Argentinan emakumeen kasuan unibertsitaterako sarbidea debekatuta ez zegoen arren, “neskentzako” karrerak zeuden, eta prestakuntza teknikoak gizonezkoei mugatuta egon ohi zeuden.

Munduaren amaieraren asmatzailea

Bere grina ez zen soilik ingeniaritzara, bideen obretara eta militantzia feministara mugatu; asmatzaile nabarmena ere izan zen, eta lau tresna patentatu zituen. 1924 eta 1930 bitartean patentatu zituen “kotoimetro” bat (kotoia sailkatzeko ekipoa), lurreko bideak hobetzeko metodo eta ekipo bat, eta bideetako irregulartasunak erregistratzeko gailu bat.

1943an Stella Genovese arkitektoarekin batera arrisku sismikoko tokietan eskola seguruak eraikitzeko proiektu bat egin zuen. Proposamena San Juan probintziako hogeita bost eraikinetan aplikatu zen, Argentinako mendikate aurreko arrisku telurikoa duen eremu batean.

Hala ere, beren lana Arkitekturako V. Erakustoki Nazionalean baztertu zuten, interes arkitektoniko txikia zuelakoan. 1944an lurrikara handi batek hiriko eraikinen % 80 suntsitu zuen, baina Elisa eta Stellak diseinatutako eraikinek zutik iraun zuten.

Horri esker, biek sari bat lortu zuten 1947an, Arkitekto Panamerikarren VI. Biltzarrean.

Asmatzaile gisa izandako ibilbideari esker Asmatzaileen Elkartearen Batzorde Teknikoko presidente izan zen 1938 eta 1943 bitartean. Garai hartan Asmatzailearen Gida egin zuen, beste pertsona batzuei laguntza emateko asmakizunak diseinatu eta patentatzeko orduan.

Militantzia feminista eta omenaldiak

1918an Batasun Feminista Nazionaleko kide sortzaile izan zen, eta elkarte hori izan zen, hain zuzen ere, Argentinan emakumeen eskubideen alde borrokatu zen erakunde nagusietako bat politikan, hezkuntzan eta bizitza publikoan sartu ahal izateko.

2. irudia: Elisa Beatriz Bachofenen omenezko monumentua; Resistencia, Chaco, Argentina. (Argazkia: Mujeres con Ciencia)

Estatuko erakundeetan egindako ibilbideaz gain, Liburutegi Zientifiko eta Teknikoen Argentinako Elkarteko buru zein Negozio Emakumeen eta Emakume Profesionalen Elkarteko Zuzendaritza Batzordeko kide izan zen, eta kudeaketa pribatuko enpresa ugariri aholkularitza eman zien.

Sariak, ohorezko diplomak eta zilarrezko eta urrezko dominak jaso zituen, eta hitzaldiak eman zituen Europan, Estatu Batuetan, Israelen eta Brasilen.

1955ean, kolpe militarraren ostean, Argentinatik alde egitea erabaki zuen. Estatu Batuetara joan zen, eta bertan bere proiektuak garatzen jarraitu zuen.

Aurrerago Argentinara bueltatu zen, eta zeregin nabarmena izan zuen Informazioaren Zientzien arloan, erakunde tekniko nabarmenen zuzendaritzaren ardura bere gain hartu zuen, hala nola Industria Teknologiako Institutu Nazionalaren Ikerketa Dokumentaleko Zentroan (INTI) eta Ikerketa Zientifiko eta Teknikoen Kontseilu Nazionalaren Dokumentazio Zientifikoaren Zentroko Sailkapen Hamartar Unibertsalaren Batzorde Nazionalean (CONICET).

Buenos Airesen zendu zen 1976ko azaroaren 19an.

2018an, bere graduazioaren mendemugan, Buenos Airesko Unibertsitateko Ingeniaritza Fakultateak “Elisa Bachofen” Emakume Ingeniarien Lehenengo Jardunaldia antolatu zuen, eta, geroztik, urtero egin da. Gaur egun kale jakin batzuei eta tunelak eraikitzeko makina bati bere izena jarri diote.

2021az geroztik bere omenez ÑuSat Argentinako nanosateliteetako bati bere izena jarri zioten, eta Aleph-1 merkataritza-konstelazioaren parte da.

Iturriak:

• Carolina Hadad, Elisa Bachofen: puente al futuro, Científicas de acá, 2021eko maiatzaren 2a
• Elisa Beatriz Bachofen, Centro Argentino de Ingenieros
• Día de la Ingeniería: la historia de la primera especialista latinoamericana, Diario Clarín, 2020ko ekaiarena 6a
• Elisa Beatriz Bachofen (1891-1976), Mujeres en la ciencia y la tecnología, CONICET, 2021
• Silvina Boggi, ¿Por qué Elisa Beatriz Bachofen?, 2018ko uztailaren 19a, 12. orrialdea

Egileaz:

Analía Boggia Komunikazio Sozialean lizentziaduna, kazetaria, irakaslea eta dibulgatzailea da. Egun, Ikerketa Zientifikoko Komunikazio Sozialari buruzko Master ofiziala egiten ari da Valentziako Nazioarteko Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko maiatzaren 8an: Elisa Bachofen, primera ingeniera civil argentina y sudamericana que abrió caminos para incluir mujeres en carreras técnicas

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Elisa Bachofen, karrera teknikoetan emakumeak sartzeko bidea ireki zuen Argentinako eta Hego Amerikako lehen ingeniari zibila appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Uste zen ezinezkoa zela zientziak argitzea garai batean soilik filosofia eta zientzia-fikzio arloetan agertzen zen hipotesia. Berriki argitaratutako ikerketa batean, matematikaren eta fisikaren arloetatik eman diote behin betiko erantzuna zientzialariek: ez, ezinezkoa da unibertsoa goi mailako konputazio kuantiko baten simulazioa izatea. Gainera, ikerketa berak osotasunaren teoremaren existentzia ukatzen du. Izan ere, errealitatearen alderdi fisiko guztien deskribapenak zerbait sakonagoa eskatzen baitu.

Unibertsoaren jatorriaren inguruko galderak gizakien existentzia bezain zaharrak dira. Lehenengo zibilizazioen galdera existentzialetatik egungo grabitazio kuantikoraino, historikoki gizakia etengabe saiatu da azaltzen unibertsoaren zergatia. Hori dela eta, mendeetan zehar milaka teoria garatu dira gai horren inguruan. Orain, garai digitalaren etorrerarekin, super-ordenagailuen inguruko teoria berri ugari agertu dira. Egora hori baliatuz, azken hamarkadetan zientzia-fikzioko pelikula askok argumentu nagusi gisa erabili dute unibertsoa super-ordenagailu baten simulazio bat izatearen ideia. Zehatzago, egungo giza zibilizazioa baino askoz garatuago dagoen beste zibilizazio bateko teknologiak sortutako simulazio bat dela esan da. Harrigarria badirudi ere, egun arte, zientziak ez zuen teoria hau matematikoki baztertu.

Irudia: Matrix filmean, konputagailuz simulatutako mundu batean, protagonistek pilula gorria edo urdina aukeratu behar dute, munduaz ezagutu nahi duten aldea zein den: ilusioa ala errealitatea. Argazkia: ANIRUDH – Unplash lizentziapean. Iturria: Unplash)

Orain, Kanadako British Columbia Unibertsiateko ikertalde batek matematikoki frogatu du zientzia-fikzioan askotan erabiltzen den teoria hori gertatzea ez dela sinesgaitz, baizik eta zuzenean ezinezkoa. Horretarako, ikertzaileak naturaren funtsezko izaera ikertu eta hori simulatzeko aukera duen inolako konputagailurik ez dagoela frogatu dute.

Simulaziotik harago doan aurkikuntza

Hala ere, ikertaldeak lortutako emaitzak, Matrix batean bizi garen ideia deuseztatu ez ezik, frogatu egiten du gure errealitateak algoritmo guztietatik ihes egiten duela. Hau da, unibertsoaren existentzia edozein algoritmoren irismenetik harago dagoen ulermen mota batean oinarritzen dela erakusten du ikerketak. Aurkikuntza hauek balio handia dute; izan ere, simulatutako unibertso batean biziko bagina simulazio berberak bizitza sortzeko aukera izango luke. Orain arte, hipotesi hauek soilik ikuspuntu filosofiko batetik jorratu zitezkeela uste zen, baina artikuluaren lehen autore den Mir Faizal-ek adierazten duen bezala, “Lehen uste zen ideia hauek ikerketa zientifikoaren irismenetik kanpo zeudela. Hala ere, berriki egin dugun ikerketak erakutsi du, berez, zientifikoki hel dakiekeela”.

Ikerketa honetan ikertzaileek ukigarri edo behagarriak diren fenomenoetatik harago joan behar izan dute. Ez Newtonen fisika klasikoak ez Einsteinen erlatibitatearen teoriak ez zien balio naturaren funtsezko izaera ikertzeko. Mekanika kuantikoak gehiago gerturatzeko bidea ireki zien, eta gaur egun abangoardiakotzat jotzen den grabitate kuantikoaren hipotesian sakon murgiltzeko aukera eman zien. Teoria honen arabera, espazioa eta denbora ez dira funtsezko elementuak; askoz harago dagoen elementu bat da gure errealitate fisikoaren atzean dagoen oinarrizko funtsa: informazio hutsa.

Fisikariek diote informazio huts hori gure unibertso fisikotik harago dagoen entitate matematiko batean dagoela. Hain zuzen ere, ‘Platonen erreinu’ izena eman diote zientzialariek izate abstraktu horri eta, zientzialarien ustez, bertatik sortuko ziren espazioa eta denbora. Hala ere, teoria hori simulatutako unibertso baten existentzia frogatzeko argumentu bezala erabiltzeko aukera ukatzen du ikerketa berri honek. Izan ere, ikertaldeak frogatu zuen oinarri den informazio huts horrek ere ezin duela errealitatea guztiz deskribatu konputazioa soilik erabiliz.

Ulermen ez-algoritmikoa

Ondorio horretara heltzeko, ikertzaileek goi mailako teorema matematikoak erabili zituzten. Helburua gure errealitatea bere osotasunean azaltzeko ulermen ez-algoritmikoaren beharra frogatzea zen eta, horretarako, beste hainbaten artean, Gödelen osogabetasun teorema erabili zuen ikertaldeak.

Azken finean, gure unibertsoa super-ordenagailuek garatutako simulazio bat izango balitz, nahiz eta oso konplexua izan, betiere algoritmoek deskribatutako pausoz pausoko errezeta bat jarraitu beharko luke. Eta hor dago gakoa. Gure errealitatean badira soilik ulermen ez-algoritmikoak argitu dezakeen hainbat egia absolutu. “Egia Gödeliar” hauek benetakoak dira, baina ez dute sekuentzia logikorik jarraitzen eta ezin dira frogatu konputazioa erabiliz. Beraz, ikerketak argitzen du ezinezkoa dela errealitate fisikoaren alderdi guztiak deskribatzea grabitazio kuantiko konputazionala erabiliz: “Ezin da fisikoki osoa eta guztiz sendoa den teoria bat eratorri soilik konputazioa erabiliz. Horregatik, lege konputazionalak edo espazio-denbora bera baino gehiago, funtsezkoagoak diren osagaiak eta ulermen ez-algoritmikoa behar dira”, dio Faizal-ek.

Osotasunaren teoriaren bila

Urte askotan zehar, mundu osoko fisikariak osotasunaren teoremaren bila aritu dira. Teorema horrek errealitatearen alderdi fisiko guztiak deskribatzeko gai izan beharko luke. Baina ikertaldeak adierazten duenez, “Ezinezkoa da. Izan ere, fisikaren oinarrizko legeak ezin dira espaziora eta denborara mugatu, lege horiek sortzen baitituzte espazio-denborak”. Ikerketa honetan zientzialariek osotasunaren teoriaren existentzia eza aldarrikatzen dute; izan ere, “errealitatearen deskribapen oso eta trinko batek zerbait sakonagoa eskatzen du”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Faizal, Mir; Krauss, Lawrence M.; Shabir, Arshid; Marino, Francesco (2025). Consequences of Undecidability in Physics on the Theory of Everything. Journal of Holography Applications in Physics, 5 10–21. DOI: 10.22128/JHAP.2025.1024.1118

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Orain arte unibertsoa super-ordenagailu baten simulazioa izan zitekeen appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Behaketan oinarrituta, maiak gai izan ziren eguzki eklipseak iragartzeko. Kodize zahar baten azterketatik, ‘egunen zaindariek’ hau nola lortu zuten ondorioztatu dute ikertzaileek.

Egunen zaindariak zeuden maien hirietan, eta, bitxia bada ere, oraindik ere Mexikoko eta Guatemalako zenbait komunitate indigenatan antzeko funtzioa betetzen duten pertsonak daude. Horien esku zegoen denbora neurtzea, bai eta horren gaineko erritualen kudeaketa ere; bada, hein handi batean, denboran zehar mantendu dira ezagutza hauek.

1. irudia: askotan maien zibilizazioa irudi mistiko bati lotuta dago, baina behaketa enpirikoa eta matematika funtsezkoa izan ziren haientzat. (Argazkia: Paweł Wielądek. Iturria: Unsplash)

Kultura gehienetan denboraren neurketaren inguruko ezagutza duten pertsona espezialistak egotea normala da, baina Erdialdeko Amerikako herrietan bereziki garrantzitsua zen horrelako adituak izatea, hainbat egutegi sistema bateratzen zituztelako. Haab izenekoa egutegi zibila zen, 365 egunekoa. Gure hamabi hilabeteak beharrean, egutegi honek hemezortzi zituen, bakoitza hogei egunekoa, eta amaiera bost egun gehitzen zizkieten. Baina, horrez gain, 260 eguneko Tzolkin egutegi erlijioso eta errituala zuten. Besteak beste, jaiotza egunaren arabera, pertsona baten patua aurreikusteko erabiltzen zuten egutegi hau, funtzio astrologikoa betez.

Azken honetan oinarritua dago, hain zuzen, Dresdeko kodizean agertzen den informazioa. Zuhaitz baten azalarekin egindako kodizea da, 39 orriz osatuta, eta, orotara, hiru metro eta erdiko luzera du. Gaurdaino iritsi zaigun maien eskuizkribu bakarrenetakoa da. Bertan, errito eta igartze egutegiak, meteorologia eta astronomia taulak eta jainkoen irudiak azaltzen dira maien agiri garrantzitsu honetan.

Ezaguna da maiak gai izan zirela eklipseak aurreikusteko, baina oraindik ez da oso ondo ulertzen zelan lortzen zuten hau egitea. Baina adituek jakin bazekiten Dresdeko kodizea gako izan daitekeela, duela mende bete inguru ezagutzen baita kodize hau eklipseei lotuta dagoela. Horren atzean dagoen funtzionamendu zehatza, alabaina, ez zen ondo ulertzen. Baina berriki New York Plattsburgh (AEB) Unibertsitateko John Justeson antropologoak eta Justin Lowry arkeologoak Science Advances aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean argitu dunenez, agiria interpretatzeko gakoa ilargi zikloetan egon daiteke.

Egunen zaindariek urteetan zehar Ilargiaren jarraipena egin zuten, eta, denborarekin, pilatutako behaketei esker, eklipseak jaso zituzten agirian, taulan doiketak eginez. Ikertzaileak konturatu direnez, belaunaldiz belaunaldi maiek doiketa berriak sartzen zituzten taula astronomikoa hobetzeko. Modu horretan gai izan ziren eklipseak aurreikusteko. Orotara, Dresdeko kodizeak 405 ilargi hilabete jasotzen ditu, lehen eklipse batetik abiatuta eta azken eklipse bateraino.

Bertan erakutsitako ezagutza behaketan oinarrituta zegoenez, ikertzaileek proposatu dute maiek eguzki eklipse bat ikusten zutenean konturatzen zirela ilargi berria zegoela, eta, modu horretan, bi aldagaien arteko lotura ondorioztatuko zutela. Beste horrenbeste gertatuko zen ikustean ilargi eklipseak ilbetean gertatzen direneko ezagutzarekin.

Gaur egun jakin badakigu ilberri eta ilbete bakoitzean ez dagoela eklipserik, hori soilik gertatzen baita Ilargiaren nodoetan, hau da, Ilargia ekliptikarekin gurutzatzen denean. Ilargian nodoaren erdigunean dagoenean ilargi eklipse totala gertatzen da, baina erdigune horretara iristeko bi egun falta direnean —edo bi egun pasa direnean—, eklipse partziala gertatuko da. Bada, orain ondorioztatu dutenez, kontu honetan ere maiek aurreikuspen gero eta hobeagoak egin zituzten ilberria nodoarekiko hurbilago noiz egongo zen ebazteko.

2. irudia: besteak beste, errito eta igartze egutegiak, meteorologia eta astronomia taulak eta jainkoen irudiak azaltzen dira Dresdeko kodizean. (Argazkia: egile ezezaguna – jabari publikoa: Iturria: Wikimedia Commons)

Artikulu hau egin duten zientzialariek argitu dute ez dutela uste maiek nodoen fenomenoa ezagutzen zutenik, “baina jakin behar zuten horren bueltan zeozer bazegoela”, Lowryren esanetan.

Kodizeari zentzu berria eman diote, ikertzaileak sinetsita daudelako hasieran eklipseen taula ilargi egutegia izan zela, baina gero egokitu zutela eguzki eklipseak iragartzeko. Arrazoinamendu horren abiapuntua honetan datza: sei ilargialdiren sei edo zazpi taldetan egituratuta dago egutegia, eta egileek uste dute horrek erakusten duela hilabeteetan oinarritutako kontabilitate batetik iragarpen eredu batera pasa zirela.

Kodizearen azken azterketa honetatik atera duten beste irakaspen bat da maiak gai zirela aurreikusteko bai beren zeru ikusgarrian agertzekoak ziren eklipseak zein beren ikusmen lerrotik kanpo gertatu behar zirenak ere. Horretaz konturatu dira alderatu dituztenean kodizea eta NASAk azken 5.000 urteetan geratu diren eklipseen datu basea

Maiek eklipseak fenomeno arriskutsutzat hartzen zituztenez, ikertzaileek interpretatu dute seguruenera maiek beren erritualen arrakastatzat hartuko zituztela aurreikusi bai baina azkenean ikusteko gai izan ez ziren eklipse hauek. Kodizean bertan ageri diren erritual horien helburu nagusia izango litzateke, hain justu, iluntasunaren etorrera saihestea.

Ikerketaren beste irakaspen bat izan da maiek doitasun handia izan zutela fenomenoak erregistratzerakoan. Diotenez, ilargi hilabetearen iraupena zehaztean batez bestean bi segundo baino gutxiagoko akatsa izan zuten gaurko baloreekiko, eta hori egin zuten, gainera, gailu optikorik gabe. Doitasun hau eklipseetan nabaritu zen ere, daten erdia baino gehiago bat datozelako Erdialdeko Amerikan XI. eta XII. mendeetan izandako eklipseen egunekin.

Egileaz ikerketaz baliatu dira nabarmentzeko maientzat behaketa enpirikoa eta matematika funtsezkoak zirela, askotan zibilizazio horren inguruan irudi mistikoa zabalduta dagoen arren.

Erreferentzia bibliografikoa:

Justeson, John; Lowry, Justin (2025). The design and reconstructible history of the Mayan eclipse table of the Dresden Codex. Science Advances, 11, 43. DOI: 10.1126/sciadv.adt9039

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Maiek eklipseak iragartzea nola lortu zuten argitu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Peio Martinez, Leyre Pérez-Álvarez eta Antonio Veloso-Fernández

Molekula berdin edo ezberdinak (monomeroak) kopuru altuetan lotura kobalenteen bidez lotzen direnean, kateak sortuz, polimero deituriko materiala sortzen dute. Polimero hauek naturalak edo sintetikoak izan daitezke, monomeroen eratorriaren arabera, baina are garrantzitsuagoa da polimeroaren izaeraren araberako sailkapena: termoplastikoa, termoegonkorra edo elastomeroa. Izaera bakoitzak kateen arteko elkarrekintza ezberdinak aurkezten ditu, materialari ezaugarri fisiko ezberdinak emanez.

Nahiz eta polimero guztiak oso erabiliak izan, elastomero eta termoegonkorrek arazo bat aurkezten dute, beraien birziklapen prozesua oso etekin baxukoa da beraien erresistentzia kimiko eta fisikoak direla eta. Problematika honen aurrean, polimero mota berri bat aztertu da, bitrimeroak deritzonak.

Bitrimeroak osatzen duen egitura sare kobalente moldagarri (Covalent Adaptable Networks, CANs) modura ezagutzen da, kateak beraien artean lotuta daude, baina estimulu ezberdinen bitartez (beroa, argia…), loturen berrantolaketa lortzen da (irudia). Propietate honen bitartez, termoegonkorrek duten gogortasuna eta termoplastikoek duten birziklagarritasuna lortzen dira material berean, baita apurketak berez konpontzeko aukera ere.

Irudia: sare kobalente moldagarrien barne-egituraren eta polimero tradizionalen arteko konparazioa. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Propietate mekanikoekin batera, amaierako produktuaren epe luzeko zein sintesi prozesuan erabiltzen diren produktu kimikoen toxikotasuna oso ezaugarri garrantzitsuak dira. Ohiko epoxi erretxinen sintesian erabiltzen diren produktuek eragin kaltegarria dute izaki bizidunetan, horrela, bitrimeroen sintesia produktu naturalen bitartez interes altukoa da, epoxi erretxinen antzeko propietate mekanikoak, birziklagarritasun hobea eta toxikotasun baxuagoa lortzeko asmoz. Modu honetan artikulu hau garatu da, banilina, putresina eta soja-oliaren bitartez sintetizatutako bitrimero baten sorrera aztertu da, baita materialaren propietate bereizgarriak ere, hau da, bero eta presioaren bitartez loturen berrantolaketa ematea eta zatitutako materiala berez konpontzea.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Bitrimeroak: aldi berean termoplastikoak eta termoegonkorrak diren polimeroak.
• Laburpena: Izaeraren arabera polimero termoegonkor, termoplastiko eta elastomeroak aurkitzen dira. Horietatik birziklatzeko arazo handienak sortzen dituztenak lehenak dira. Alde batetik, polimero termoegonkorren egitura oso gurutzatua denez, propietate fisiko eta kimiko onak aurkezten dituzte, baina ez dira tenperaturarekin biguntzen, ezta urtzen ere, degradatu baizik. Beste alde batetik, termoplastikoek bigundu eta urtzeko aukera dute, haien propietate fisiko-kimikoak termoegonkorrenak baino okerragoak izanik. Horren aurrean, termoplastikoen birziklagarritasuna eta termoegonkorren propietate mekaniko onak lortzeko, bitrimeroak garatu dira. Bitrimeroak sare kobalente moldagarri batez osatutako material polimerikoak dira. Horrela, erresistentzia mekanikoa birziklatze-zikloetan zehar mantentzeko gaitasuna lortzen da. Horretarako kateen arteko lotura kobalenteek itzulgarriak izan behar dute; adibidez, Schiff base baten imina taldeen kasua. Lan honetan, produktu naturaletik abiatuta eta biobateragarria den soja-olio epoxidatuaren bitartez termoegonkorra den bitrimero bat sintetizatu da. Horretarako, lehendabizi Schiff basea sintetizatu da bi produktu natural erabilita: 4-hidroxi-3-metoxibenzaldehidoa (banilina) eta 1,4-butanodiamina (putresina), eta ondoren, soja-olio epoxidatuarekin gurutzatu da. Konposatu horrekin hainbat karakterizazio egin ondoren (termiko eta mekanikoak), haren propietate bitrimerikoak egiaztatu dira, eta erretxina termoegonkorrak ordezkatzeko erabil daitekeela frogatu da.
• Egileak: Peio Martinez, Leyre Pérez-Álvarez eta Antonio Veloso-Fernández
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 187-203
• DOI: 10.1387/ekaia.26321

Egileez:

Peio Martinez eta Antonio Veloso-Fernández EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Saileko ikertzaileak dira.

Leyre Pérez-Álvarez EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Kimika Fisikoa Saileko eta BCMaterials ikerketa-zentroko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Bitrimeroak: aldi berean termoplastikoak eta termoegonkorrak diren polimeroak appeared first on Zientzia Kaiera.

Iballa Burunat Pérez Kanarietako ikertzailea da, musikaren neurozientzian espezializatuta dago eta Finlandiako Centre of Excellence in Music, Mind, Body and Brain zentroan lan egiten du.

Musikari profesional gisa prestatu ondoren, musikak eragiten dituen erantzun emozional eta oroimenezkoek txundituta, esperientzia musikalari lotutako garunaren ikerketara bideratu zuen bere karrera. Diziplinarteko prestakuntza jaso du, musikologia sistematikoa eta neurozientzia kognitiboa barne hartzen dituena, gizakion esperientzia musikala ikertzera orientatuta. 2017an Brain integrative function driven by musical training during real-world music listening izeneko doktorego tesia defendatu zuen (Jyväskyläko Unibertsitatea), eta erakunde mailako doktorego tesi onenaren saria eman zioten (2018). Tesian, neuroirudia, erauzpen akustikoko metodo konputazionalak eta multialdagaien analisia konbinatu zituen esperientzia musikalak garuna nola moldeatzen duen ikertzeko. Bere ikerketa ildoak inplikazio garrantzitsuak ditu ulertzeko modalitate bateko esperientziak (adibidez, prozesatze motorra edo bisuala) nola eragin dezakeen beste modalitate bateko prozesatze neuralean (entzumen-pertzepzioa). Era berean, bere emaitzek frogatzen dute benetako entzumen-baldintzak simulatzen dituzten diseinu esperimentalen bidez datu solido eta fidagarriak eskura daitezkeela neurozientzian, eta hori gakoa da ulertzeko nola prozesatzen duen garunak musika ohiko bizitzan.

Doktoregoa egin ostean, doktorego ondoko ibilbidea egin du Finlandian diziplinarteko ikerketan, eta nazioarteko laborategiekin aritu da elkarlanean Europan, Asian eta Kanadan. Bere lanak lagundu du ulertzen erritmoaren irudikapen neurala, bai eta garunak musikarien arabera berrantolatzeko duen modua ere. Adibidez, simetria maila ezberdina izaten du eskuzko koordinazioarekin, zinematikoarekin eta posturarekin lotutako arlo motor eta bisualetan, eta alderdi horiek aldatu egiten dira jotzen den instrumentuaren arabera. Era berean, metodo esperimental errealistagoen erabilera sustatu du eta neurozientziaren esparruko erreplikazio ikerlanen alde egin du emaitza fidagarriagoak lortzeko. Bere ikerketarik berrienak, PNASen argiratutakoak, erakusten du garunak musika segmentatu egiten duela hizkuntza segmentatzen duen antzeko modu batean. Horri esker, esperientzia musikala egituratu, zentzua eman eta gogoratu dezakegu.

Irudia: Iballa Burunat Pérez. (Argazkia: Petteri Kivimäki, ikertzaileak emanda).Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa musikaren neurozientzia da, baina esparru zabala da oso. Ikertzen dugu nola prozesatzen dugun musikaren alderdi bakoitza, nola harmonia, tinbrea edo melodia, beren kabuz, esplorazio bide anitzak irekitzen dituen erronka handia diren. Erritmoa sakonago aztertu dut; musikaren alderdi horrek oso aztarna nabarmena du garunak haren aurrean erreakzionatzeko duen moduan, eta gakoa da ulertzeko nola prozesatzen ditugun denbora-patroiak eta nola sinkronizatzen dugun beste batzuekin, baina baita ere ulertzeko nola eragiten duen gure erantzun fisiologikoetan. Erritmoak gai intrigagarriak pizten ditu, hala nola musikak gugan eragiten duen mugimendua. Fenomeno konplexu horiek ikertzeko ezinbestekoa da diziplinarteko ikerketatik heltzea, hainbat ikuspegi izateko eta ulermen osoago bat lortu ahal izateko.

Zergatik zabiltza arlo horretan?

Egia esan, erantzuna sinplea da: musika ikusezina da, baina, hala ere, gugan eragiten du modu boteretsuan. Nola ez dut ba hori ikertuko?

Guztioi gertatu zaigu: musika une bat besterik ez dugu behar arazo baten aurreko gure erreakzioa edo norbaiti erantzuteko modua aldatzeko. Efektu hori bera lortzeko hitz asko eta pertsuaziozko argumentu ugari beharko genituzke, baina sekuentzia harmoniko sinple batek segundo bat baino gutxiago behar du hori bera lortzeko. Une batean, ukaezina dena indarrez sartzen da eta gure barne mundua eraldatzen du. Ageriko misterio horrek eramaten nau hori ikertzera: ukiezina den zerbaitek nola eralda ditzake gure garuna eta gure esperientzia segundo hamarren batzuetan? Musikak gure pertzepzioa eta aldartea aldarazten dituen dantza neuronal bat eragiten du. Intrigagarria da hain abstraktua den zerbaitek erantzun biologiko hain potenteak piztea, hala nola dopamina askatzea. Eta hori ikertzeak laguntzen digu azaltzen zergatik duen musikak hain inpaktu sakona giza esperientzian, maila indibidualean, gizartean nahiz kulturan.

Izan al duzu erreferenterik zure ibilbidean?

Beti inspiratu nau pertsonaren batek bere ikuspegiagatik. Haurra nintzela, gogoratzen dut nire osaba Enrique, psikobiologoa, bere laborategiko ohiko esperimentuei buruz hitz egiten (ez ziren beti gomendagarriak otorduetarako). Istorio horiek aztarna utzi zuten nigan, eta ziur nire interesa pizten lagundu zutela. Etxean, «Jainkoa existitzen da?» bezalako galderek ez zituzten inoiz erantzun azkarrak jasotzen, gaia ixteko emandakoak. Matematikari buruzko edozein zalantzaren aurrean, nire aita Pitagorasetik hasten zen; pazientzia gako zen orduan. Galdera batek beste batera eramaten zuen… eta, azkenean, galdetu aurretik baino galduago nengoen! Frustratzen nintzen arren, orain grazia egiten dit gogoratzeak, eta ulertzen dut zergatik egiten zuten hori. Gero, doktoregoan, Petri Toiviainen fisikari eta musikologo katedradunaren ikuskaritzapean lan egiteko zortea izan nuen; haren zorroztasunak eta ezagutza zientifikoak nire ikertzeko modua moldeatu zuten. Erreferenteak ditut zenbait diziplinatan, bereziki filosofian, ezagutzaren beraren oinarriak eta gure metodoen eta gure esperimentuen baliozkotasuna zalantzan jartzera animatzen baikaitu.

Eta erreferente «negatiboak» ere baditut: egin behar EZ dena (zenbaitetan, adibide onek baino indar handiagoz) erakutsi didaten pertsonak, egoerak edo jardunak, hipotesiaz beraz itsu-itsuan maitemintzetik datu ezerosoak bazter uzteari edo konbikzioa ebidentziarekin nahastera arte. Ikasbide horiek urrea balio izan dute. Eskerrik asko, antiadibideak!

Azkenik, esan nahi dut ikuspegi eta diziplina ezberdinak esploratzeak asko lagundu didala zientziari datxekien gaiei buruz hausnartzen, hala nola askatasun akademikoari eta adierazpen askatasunari buruz, biak ala biak garapen eta osotasun zientifikoaren oinarrizko zutabe direnak. Ez dira zientzia, berez; zentsura edo kanpoko presiorik gabe ikertu, argitaratu eta irakasteko askatasuna oinarrizko printzipio bat da, eta, zientzialariak garen aldetik, erantzukizuna daukagu eskubide hori babesteko, ezagutzak zorroztasunez eta zintzotasunez aurrera egin ahal izateko ingurunea bermatzeko.

Zer da zure alorrean deskubritu edo ebatzi nahi zenukeena?

Ikertzen jarraitu nahi dut nola den posible musika bezain ukiezina den zerbait gai izatea garuneko mekanismo hain sakonak aktibatzeko eta gure jokabidean eragiteko. Bere gramatikan eta sintaxian ezkutuan dago musikak giza esperientzian inpaktu hori izatea azal duen gakoetako bat, eta horrek ikertu nahi nukeen beste gai batera eramaten nau, gure musikaltasunaren mugak: noraino iristen da giza gaitasuna musika prozesatu, ulertu eta sortzeko; deskubritzea zein puntura arte badagoen sortzetiko gramatika musikal unibertsal bat, gizaki guztiok partekatzen duguna, eta zer mekanismo neurobiologikok definitzen duten gaitasun hori. Ikusi dut askotan gehiegi azpimarratzen direla kulturen arteko alde musikalak, espezie gisa batzen gaituen alderdi biologikoa bazter utzita. Eta orduan beste kontu bat ere dago tartean: hizkuntza. Hizkuntza nahiz musika gizakion soinuzko egiturak dira, denboran hedatzen dira eta sintaxi, patroi eta predikzioaren menpe daude, eta (neurri batean, gutxienez) sare zerebral gainjarrietan finkatzen dira, klasikoki egiturazko prozesatzeari lotutako eskualde frontalak barne. Musika asmakuntza kulturala besterik ez da, edo espezie gisa definitzen gaituen leihoa? Jakin nahi nuke, halaber, zergatik diren erritmoa eta sinkronizazioa hain ezaugarri sakonak gizakiengan, eta zer esan diezaguketen gure sustrai ebolutiboei buruz. Galdera infinituak, baina denbora finitua.

Gainera, musika eta garunaren arteko harremana hobeto ulertzearen abantaila teoriaz harago doa, eta jakintza hori testuinguru klinikoetan edo hezkuntzari lotutakoetan modu praktikoan eta adimendunean aplikatzeko aukerak irekitzen ditu. Helburua hau izango litzateke: oinarrizko ezagutza hori esku-hartze efektiboetara eramatea, hala nola elementu musikaletan oinarritutako terapiak, osasun mentala edo birgaitze neurologikoa hobetzeko, depresioa, antsietatea, iktusa, dementzia edo hizketaren nahasmendua bezalako baldintzetan; edo heziketa tresnak garatzea musikaren boterea aprobetxatzeko oinarri zientifiko sendoarekin.  Badaude jada esku hartze musikalak, baina askotan hobeto funtzionatzen dute intuizioagatik edo esperientzia klinikoagatik, eta ez hainbeste teknika horiek eraginkor bihurtzen dituzten mekanismo neurobiologikoak sakonki ulertzen direlako.

Hau da, nire nahia da neurozientzia musikaleko ikerketak garuna ulertzen lagun diezagula, bai eta, ahal bada, pertsonen bizitzan benetako inpaktua izan dezala ere.

Zein aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Esango nioke «harritzeko prest» egoteko; horrek oso ondo laburbiltzen du. Ikertzeak berekin dakar ziurgabetasuna onartzea eta prozesuaren urrats guztiak zalantzan jartzea, galdera bat planteatzeko modutik hasi eta datuak interpretatzeko modura arte. “Egin kasu zure intuizioari” topikoa hor dago, baina intuizioa gure esperientziek eta joerek biziatuta egon daiteke, eta jokaldi makurra egin diezaguke. Zenbaitetan asmatzen da, baina beste askotan ez… Orduan, nola fidatu horretaz? Erabil ezazu galderak sortzeko, ez erantzunak biribiltzeko. Denborarekin (eta behin eta berriro erori ostean) ikasi nuen nire intuizioek ezagutu ere egiten ez nituen joerak zituztela.

Eta hor sartzen da umiltasuna: zientzia umiltasun ariketa etengabea da —umiltasun intelektualari buruz ari naiz—, espero edo nahi ez dena onartzeko, egiara hurbiltzeko. Egoa atean uzten dut; izan ere, helburua ez da arrazoia izatea, baizik eta datuei hitz egiten uztea, zure hipotesirik kuttunenak zalantzan jartzen dituztenean ere. Ikasi akatsarekin elkarbizitzen: ez da porrota, ideia berrien hazia baizik. Gaitasun horiek guztiak eskarmentuaren bidez ikas daitezke soilik.

Bestetik, esango nioke bere jakingura pizten duen problema edo arlo bat hautatzeko, intelektualki estimulatzailea iruditzen zaiona. Esan pasioa edo motibazioa, baina txinparta horretatik pixka bat izan behar da nahitaez jakinguraren motorrerako eta ikerketarako beharrezkoa den konstantziarako. Lan exijentea da, eta ez da gai bat aukeratu behar “sexy”a delako edo modan dagoelako; hori ikertzeak benetan merezi duela uste behar duzu. Baina, topikoez harago, pasio horrekin batera ezagutza eta konpetentzia teknikoen oinarri sendoa ere behar da. Zientzia zorrotza egiteko ezagutzarik gabe, pasioak bakarrik ez du balio. Hori horrela, ezinbestekoa da pasioa ez dadila obsesibo bihurtu. Hori hala bada, lanak espazio guztia hartzen du azkenean, eta isolamendu sozialera eta muturreko nekera eraman gaitzake. Eta ez da erraza oreka aurkitzea jakingurak eta entusiasmoak gehiegizko exijentzia eta perfekzionismo puntu batera arrastan eramaten gaituztenean, eta narriatu egiten gaitu azkenean.

Baina ez da hor amaitzen… pasio honek gatazka bat sortzen du: gure objektibotasuna lausotu dezake. Izan ere, maite dugun zerbaitetan lan egitean, joerak izan ohi ditugu eta emozionalki nahasten gara. Pasioak sustatu egiten du, baina zientziak distantzia kritiko bat exijitzen du emaitzak deformatu ditzaketen subjektibotasunak saihesteko. Beharrezkoa da datuak inpartzialtasunez behatzeko gaitasuna lantzea, gure interes pertsonalak zalantzan jartzen dituztenean ere. Soilik horrela sortzen da ezagutza fidagarria. Gatazka etengabe hori onartzea eta oreka aurkitzea erronkaren eta ikertzaile gisa haztearen parte da.

Zientzia egitea, batez ere, umiltasun osasungarriko egintza bat da, eta pasioz baina baita exijentziaz ere beteriko bidea. Jakingura eta pazientzia handia behar dira, musikan bezala; aurrera egiteko, saiatu eta hanka sartu behar dugu.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko abuztuaren 2an: “Karen Hallberg: «Me gustaría descubrir comportamientos electrónicos que ni nos habíamos imaginado»“.

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Iballa Burunat Pérez: «Neurozientzia musikalaren arloko ikerketak garuna hobeto ulertzen lagun diezagula nahi dut» appeared first on Zientzia Kaiera.

Dinosauroen garaian eboluzionatu zuten lehen ugaztunek gauez aritzen ziren, eta horregatik, ugaztun gehienek tapetum lucidum izeneko egitura dute begiaren atzeko aldean, argia islatzen duena gaueko ikusmena hobetzeko; katuetan, txakurretan edo bestelako animalietan ikusten den distira hori ematen du. Baina guk ez dugu horrelakorik, eta “Gure arbasoak” bidaian etorri diren tximino guztiek ere ez: eboluzioan noizbait gure arbasoek galdu zuten, eta bizirik iraun bazuten, ez zutelako behar izango zen; hau da, gure arbasoak egun argitan bizi ziren.

Tarseroak primate txikiak dira eta arazotsuak sailkapenak egiteko garaian. Hego-ekialdeko Asian eta Indonesiako uharte batzuetan bizi dira, eta ikusteko zailak dira, batez ere gauez direlako aktibo. Gauez ibiltzeko, tapetum luciduma garatu ez zuen arbaso-lerrotik etorrita, eboluzioan beste bide bat asmatu zuten: begi handiak garatu zituzten, 16 milimetro ingurukoak, burmuinaren tamainakoak. Euren begi erraldoiek aukera paregabea ematen digute gure ikusmenaren jatorria eta koloreak bereizteko gaitasuna azaltzeko.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Amona, zergatik dituzu hain begi handiak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Programa alderantzizkagarriak atzeraka exekutatzen dira aurreraka exekutatzen diren erraztasun berarekin, eta, teorian, energia aurrezten dute. Hamarkadak ikertzen eman ostean, laster AA sustatu ahalko dute.

1. irudia: Ordenagailua eta martxa palanka. (Ilustrazioa: Nash Weerasekera / Quanta Magazine).

Michael Frankentzat, efizientzia beti kezka nabarmena izan da. 90eko hamarkadan ikaslea zela, adimen artifizialarekiko interesa agertu zuen. Hala ere, teknologia horrek kontsumituko zuen energia ikusita, bere ikerketa beste arlo batera zuzendu zuen. “Konputazioaren muga fisikon gaineko interesa agertzen hasi nintzen” kontatu du. “Zein da eraiki daitekeen ordenagailu efizienteena?”

Laster termodinamikaren berezitasun bat aprobetxatu zuen gailu bat aurkitu zuen: atzera zein aurreraka egin zitzakeen kalkuluak. Datuak ezabatzen ez dituenez, ordenagailu “alderantzizkagarri” horrek energia xahutzea ekidingo luke.

Gaur egun informatika tradizionalaren aurrerakada moteltzen ari da (txip berriek oinarrizko muga fisikoak dituzte, eta ezin dira txikiagoak izan); hori ikusita, informatika alderantzizkagarriak aurrerapen konputazionala martxan manten dezake.

“Ez dago potentzia hobetzeko bestelako modu askorik”, baieztatu du Christof Teuscherek; konputazioaren ikuspegi ez-konbentzionalak ikertzen ditu Portland-eko Estatuko Unibertsitatean. “Konputazio alderantzizkagarriak magnitude ordenak aurrezteko balizko modu onuragarri eta zirraragarria da”.

Beroa sentitzea

Konputazio alderantzizkagarria aztertu zuen lehenengo pertsona Rolf Landauer izan zen, IBMko fisikari ospetsuak, eta 60ko hamarkadan informazioa prozesatzeko arloa ezartzen lagundu duen. Bere lanaren gai nagusietako bat izan zen entropiaren, desordenaren neurrietako bat denaren, eta informazioaren arteko lotura.

Oro har, sistema bati buruz gero eta gehiago jakin, disposizioa gero eta ordenatuagoa izan daiteke; gero eta gutxiago dakigunean, berriz, ordena txikiagoa da. Atomoak aurreikusi daitekeen portaera batetik aurreikusi ezin den mugimendu batera igarotzeak eragiten du prozesu fisiko batzuk atzeraezinak izatea. Adibidez, esnea eta kafea nahastean, desordena areagotu egiten da. Teorian, berriro bana daitezke, esnearen eta kafaren molekulen disposizioa antolatuagoa izateko. Baina, horretarako, esne tanta bakoitzaren ibilbidearen berri izan beharko genuke, eta informazio kopuru hori pentsaezina da.

1961an, Landauerrek erakutsi zuen printzipio horiek ordenagailuetan ere aplikatzen direla. Sistema informatiko batek informazioa ezabatzen duenean, txipetako elektroiak ibilbide ezagunetatik ezezagunetara igarotzen dira. Alde batera utzitako elektroiak galdu egiten dira, eta beren energia desagertzen da, beroa sortuz. Landauerrek erakutsi zuen hori ukaezina dela: ordenagailua eraikitzeko modua edozein dela ere, bero kopuru minimoa isuri behar du ezabatzen duen informazio bit bakoitzeko.

2. irudia: Michael Frankek denbora luzez lan egin du ordenagailu itzulgarri praktikoak sortzeko, energia asko aurreztuko luketa datuak ez ezabatuta. (Argazkia: Johnny Carroll/Albuquerque Headshot & Portrait).

Michael Frank denbora luzez lan egin du ordenagailu alderantzizkagarri praktikoak sortzeko, daturik ezabatzen ez dutenez energia kopuru nabarmena aurreztuko luketelako. Argazkia: Johnny Carroll/Albuquerque Headshot & Portrait

Galera hori ordenagailuen funtzionamenduaren oinarrizko ezaugarria da. Adibidez, ordenagailu batek bi zenbaki gehitzen dituenean, zenbaki bakar bat ematen du guztizko kopuruan: 2 + 2 = 4. Informazioa galtzen da, bi zenbaki izatetik bakarra sortzen delako. 2 eta 2 batu edo 1 eta 3 konbinatu zitekeen. Falta den informazioak kalkulua atzeraezin bihurtzen du. Informazioa horrela prozesatzen duten ordenagailuek —eta gehienek egiten dute— beti informazioa galtzean beroa sortuko dute, gerta ahala gerta.

Landauerrek bere buruari galdetu zion ea makinak muga hori gainditu zezakeen datuak ezabatzen ez bazituen. Gailu horrek operazio bakoitzeko erregistroa mantendu beharko luke, pausu bakoitzean gehitutako zenbaki bikote bakoitzarena. Erregistro horiek azkar beteko lukete ordenagailuaren memoria, eta praktikan erabilezin bihurtuko litzateke, energia aurreztuko balu ere. Landauerrek laster beste bide bati ekin zion, konputazio alderantzizkagarria irtenbiderik gabeko ibilbidea zelakoan; hala ere, hamar urte beranduago, baieztapen hori okerra zela jakin zuen.

Atzeraka egitea

Charles Bennett IBMen aritzen zen Landauerren lagun gazte bat zen, eta 1973an beste aukera bat zegoela argudiatu zuen. Informazio puska bakoitza gorde beharrean, kalkulua aurrerantz egin zitekeen, intereseko emaitza bakarrik biltegiratzeko, eta gero atzerantz kalkulua desegiteko. Bennetten ideia, deskonputazio (uncomputation) izenez ezaguna da, eta Hansel eta Gretel etxerako bidean ogi puskak jasotzearen antzekoa lirateke: galduko ez direla bermatzeaz gain, ez dute ogi puskarik xahutuko. Deskonputazioaren arabera, soilik gorde nahi ditugun datuak gordetzen dira, begi bistatik galdu gabe. Hasierako informaziorik ezabatzen ez denez, ez da energia galdu eta beroa sortzen.

Tamalez, deskonputazioak kalkulu arrunt batek baino bi aldiz denbora gehiago darama, eta, hortaz, ez da hain praktikoa.

Hala ere, Bennettek bere ideia hobetzen jarraitu zuen. 1989an, erakutsi zuen denbora gutxiagoan deskonputatu daitekeela memoria gehiago erabiliz. Ikertzaileek xehetasunak doitzen hasi ziren eta memoria eta denbora aurrezteko modua aurkitu zituzten.

Hala ere, ordenagailuek ez dute energia galtzen soilik datuak ezabatzen dituztenean. Transistoreak konektatzeko modua berariaz ez da eraginkorra; hortaz, konputazio alderantzikagarriaren bitartez ordenagailu batek informazio kopuru adierazgarria aurreztu ahal izateko, hasiera-hasieratik bero gutxi galtzeko diseinatu behar da.

90eko hamarkadan, Massachusettseko Institutu Teknologikoko (MIT) ingeniari talde baten helburua hori zen, hain zuzen ere. Taldeak efizienteak ez ziren zirkuituak hobetu zituzten txipen prototipoak eraiki zituzten. Frank taldean sartu zen doktorego ikasle gisa 1995ean, eta laster konputazio alderantzikagarriaren sustatzaile nagusietariko bat izan zen.

Aurrerago, milurteko berriaren hasien, interesak behera egin zuen. Txipek ez zeukaten beharrezkoa zena mundu errealean energia aurrezteko, eta babes gutxi zuen.

“Proiektuaren berrikusleek hau zioten: “Oso erabilgarria dirudi, industriak finantzatu beharko luke”; hala ere, industriara jotzekotan, inork ez zekien zeri buruz ari ziren” kontatu du Frankek. “Zorakeria zirudien”, urrunekoa zirudien arazo bat jorratzen baitzuen. Ohiko ordenagailu txipak esponentzialki hobetzen ari ziren. Zergatik kezkatu, beraz, alternatiba teorikoekin?

Frankek lana alde batera utzi zuen, eta denbora tarte batez sektorea utzi zuen, ziberkafe bat irekitzeko. Baina berehala industriak urrunekotzat jotzen zuen kezka hurbil zeukaten. Zirkuitu informatikoak hain ziren txikiak, ezen muga fisikoetara hurbiltzen ari ziren, eta ezingo ziren txikiagoak izan.

“Ez da posiblea izango teknologia arruntaren eskala handitzea” adierazi du.

Frankek ikertalde bat sortu zuen Sandia National Labsen eta arreta energia efizientziara bideratzen saiatu zen.

Beranduago, 2022an, Hannah Earley Cambridgeko Unibertsitateko ikertzaileak ordenagailu horien efizientziari buruzko azterlan zehatza aurkeztu zuen. Ordenagailu alderantzizkagarri batek ordenagailu arrunt batek baino bero gutxiago sortzen duen arren, deskubritu zuen beroa sortu behar duela, gutxi bada ere. Kable bati tentsioa aplikatzean, adibidez, metala berotu egiten da; zenbat eta bero handiagoa, orduan eta tentsio-aldaketako abiadura handiagoa. Ordenagailu alderantzizkagarri batek gero eta mantsoago funtzionatu, gero eta bero gutxiago sortzen du; erlazio hori Earleyk zehaztasunez kalkulatu zuen.

Beroaren eta abiaduraren arteko erlazio hori ezinbestekoa da konputazio alderantzizkagarriaren etorkizun handieneko aplikaziorako: AA. AAko kalkuluak paraleloan exekutatu ohi dira, eta, hortaz, prozesadore bakoitzak kalkuluaren zati bat exekutatzen du. Horrek aukera ematen du konputazio alderantzizkagarria nabarmentzeko. Txip alderantzizkagarri gehiago abiadura txikiagoan exekutatzen badira, energia aurrezten da: txip bakoitza motelago exekutatzearen abantailak txip gutxiago exekutatzeko desabantaila gainditzen du. Eta, abiadura nahikoan exekutatzen badira, hainbeste hozteko beharra ekidin daiteke; hortaz, txipak hurbilago metatu ahalko dira, tokia, materialak eta denbora aurrezteko datuak trukatzean.

Inbertsoreek gogoan hartu dute. Earleyk Vaire Computing kosortu zuten, eta bertan ari da lanean Frankekin batera, txip alderantzizkagarri baten merkaturatzeko bertsioa sortzeko.

Teoria lantzen hamarkadak eman ostean, badirudi ikuspegi hori martxan ikusiko dugula azkenean, adierazi du Torben Ægidius Mogensenek, zeinak Kopenhageko Unibertsitatean konputazio alderantzizkagarriaren arloan lan egiten duen. “Zirraragarriena litzateke fabrikatutako prozesadore alderantzizkagarriak ikustea, erabili ahal izateko”.

Jatorrizko artikulua:

Zack Savitsky. (2025). How the Universe Differs From Its Mirror Image, Quanta Magazine, 2025ko maiatzaren 25a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Nola aurreztu dezakete energia AAko ikertzaileek? Atzera eginez appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocío Benavente

Leila Alice Denmarkek patchworkeko (oihal ezberdinetako adabakiak josita arropa edo objektuak sortzeko joskintzako teknika) mahai oihal bat zuen bere jangelako mahaian, Bigarren Mundu Gerran Estatu Batuetan bonbak jaurtitzeko erabilitako paraxut txiki izan zirenez eginiko laukiak elkartuz sortutakoa. Denmark oso harro zegoen oihalezko adabaki horietaz, bere herrikideak hil eta zauritzeko sortutakoak, osasuna eta bizitza sustatzen zen etxe batean apaingarri gisa amaitu zutelako.

Izan ere, Leila Alice Denmarkek bizitza pediatrian eman zuen, eta bizitza oso-oso luzea izan zuen: 114 urtez bizi izan zen, eta 103 urteetara arte lan egin zuen; hau da, 70 urtetik gorako karrera izan zuen.

1. irudia: Leila Alice Denmark doktorea. (Iturria: Mujeres con Ciencia)Kapelagile izatetik pediatra izatera

Denmark Leila Alice Daughtry izenarekin jaio zen Portalen (Georgia), 1898ko otsailaren 1ean. Hamabi neba-arrebatik hirugarrena izan zen, eta txikia zenean, ez zuen sekula pentsatu pediatra izango zenik. Tift Collegen graduatu bazen ere irakasle izateko, bere ametsa kapelagilea izatea zen, eta zenbait ikastaro egin zituen kapelak egiten ikasteko.

Hala ere, Lehen Mundu Gerraren bilakaeraren eta Estatu Sailak bere senarra Java uhartera bidaltzearen ondorioz, norabidea aldatzea erabaki eta zientziaren alde egin zuen, bizitzak salbatzen laguntzeko: kimika eta fisika ikasi zituen Mercer Universityn, eta 1928an Georgiako Medical Collegen Medikuntzan graduatutako hirugarren emakumea bihurtu zen. Graduatu ondoren, barneko mediku hasi zen Atlantako Grady Memorial Hospitaleko beltzentzako atalean (arrazagatiko segregazioa ohikoa zen Georgian garai hartan), eta, handik gutxira, Henrietta Egleston Haurrentzako Ospitalean hasi zen lanean, zeinetan lehenengo emakumezko barneko medikua izan zen.

Haurtzaindegien eta amak lanean hastearen aurka

1931n, klinika bat ireki zuen bere etxean bertan, bere alaba jaio ondoren, ez baitzuen beste pertsona baten zaintzapean utzi nahi. Are gehiago, bere jardun pediatrikoaren oinarrietako bat zen amek zaindu behar zituztela beren seme-alabak. Ez zegoen amak lanean hastearen eta seme-alabak haurtzaindegietan uztearen alde; izan ere, uste zuen hirugarrenek hezitako haurrek, hain zuzen ere pertsona horiek zaintzetan espezialistak zirelako, nagusitan autodiziplinarako gaitasun gutxi eta gainerakoengan konfiantza izateko arazoak izango zituztela.

1998an tokiko egunkari batean argitaratutako artikulu batean, Denmarkek argi utzi zuen gaiari buruzko bere iritzia: “Gurasoak ez dira beren umeak gidatzen ari, eta horregatik ari da herrialde hau desbideratzen. Heztea dagoeneko ez dago modan. Gurasoek helburu materialak dituzte: kotxe berriak, etxe handiagoak… eta horren emaitza da ez dietela jaramonik egiten beren seme-alabei”. Horrez gain, gaineratzen zuen haurtzaindegietan umeek ez zutela arretarik jasotzen eta gaixotu egiten zirela: “haurtzaindegiek mantentzen dituzte herrialde honetako pediatrak; haurtzaindegirik gabe, goseak hiltzen egongo ginateke”.

Bere pazienteen oroitzapenen arabera —askotan, txikitan tratatu zituen familia bereko zenbait belaunalditako kideak ziren—, Denmarkek ez zuen bere klinikan erizainik, harreragilerik, ez eta inolako laguntzailerik ere; berak hartzen zuen telefonoa zuzenean deitzen ziotenean. Denmarkek artatzeko ez zen aurretiazko hitzordurik behar. Nahikoa zen behar zenean hara joan, bisita liburuan izena eman eta txanda itxarotearekin; zenbaitetan, baina, ordu batzuk itxaron behar ziren horretarako, garaiaren arabera.

Ebidentzia zientifikoan oinarritutako eta oinarritu gabeko iritziak eta gomendioak

Bere klinika pertsonalaz gain, Denmarkek boluntario gisa lan egiten zuen Eliza Nagusi Presbiterianoak Atlantan zuen klinikan; han, baliabiderik gabeko familietako haurrak artatzen zituzten karitatezko egintza gisa. Bere jardueraren parte gisa, 1933 eta 1944 artean ume txikien kukutxeztularen diagnostikoari, tratamenduari eta immunizazio aukerei buruzko ikerketak egin zituen; izan ere, gaixotasun hori askotan hilkorra zen familiako txikienentzat. Ikerketa horien emaitza gisa eta Eli Lilly and Company enpresaren eta Emory Unibertsitatearen lankidetzarekin, kukutxeztularen aurkako txerto bat garatu zen, egun oraindik ere erabiltzen dena.

2. irudia: Leila Denmark paziente bat artatzen. (Iturria: Mujeres con Ciencia)

Baina, egun ebidentziarik gabekotzat edo baita kaltegarritzat ere jotzen diren gomendioak ere eman eta erremedioak aplikatzen zituen; hala nola behi-esnea ez kontsumitzea pasteurizatuta zegoelako eta osasunerako kaltegarria zelako, haurtxoen elikadura osagarriarekin hiru hilabete betetzean hastea, edo haurtxoek buruz behera lo egitea sustatzea. Horrez gain, haurrak haurtzaindegiko profesionalen zaintzapean uztearen ondorio kaltegarriei buruzko bere iritzia ez zegoen ebidentzian oinarrituta, norberaren iritziaz eta familia bakoitzaren hautuaz harago. Ordea, azpimarratzen zuen umeek fruta jan behar zutela, zukuak hartzearen ordez, eta hori, bai, egungo nutrizio gomendioekin bat dator, bai eta azukrearen aurka egotea ere, kalteak eragiten zituelako bai umeen bai helduen osasunean.

Denmarkek pediatrian lanean jarraitu zuen 103 urterekin erretiroa hartu behar izan zuen arte; izan ere, makulako endekapen itzulezina zuen, eta horrek ikusmenean eragin zion, legez itsutzat jotzera arte. Hala ere, orduan ere jarraitzen zuen garai bateko pazienteen guraso batzuekin telefonoz hitz egiten, ondo zeudela ziurtatzeko eta seme-alaben zainketari buruzko gomendioak emateko. 2012an zendu zen 114 urte zituela.

Iturriak:

• Leila Daughtry Denmark, M.D.
• Nelson, Valerie J. (2012). Leila Denmark dies at 114; pediatrician practiced until she was 103, Los Angeles Times, 2012ko apirilaren 12an.
• Dr. Leila Denmark Celebrates 111 years of life!, Grace Notes, 2009ko otsailaren 1ean
• Childs, Martin (2012). Leila Denmark: Doctor whose work led to the whooping cough vaccine and who worked till 103, Independent, 2012ko apirilaren 13a
• Shaw, Brian (2013). Leila Denmark (1898-2012), New Georgia Encyclopedia,
• Leila Denmark, Wikipedia
• Dr. Leila Alice Daughtry Denmark, Changing the Face of Medicine
• Williamson, Kim (2016). Dr. Leila Denmark – New High School in Forsyth County dedicated to the long career of beloved pediatrician, mentor and educator, Up In Cumming,
• Leila Alice Denmark, AcademiaLab

Egileaz:

Rocío Benavente (@galatea128) zientzia kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko uztailaren 31an: “Leila Alice Denmark, la pediatra supercentenaria que cosía manteles con paracaídas de guerra“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Leila Alice Denmark, gerrako paraxutekin mahai oihalak josten zituen ehun urtetik gorako pediatra appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

1892. urtean lehen aldiz kondenatu zen pertsona bat hatz-marka bati esker. Harrezkero hainbat krimen ebatzi ahal izan dira ebidentzia horiei esker, eta gaur egun ohiko auzitegi-teknika da hatz-marken analisia. Alabaina, hori ez da beti horrela izan.

Auzitegi-zientzien printzipio nagusia Locard-en printzipioa da. Printzipio horren arabera, bi objektu kontaktuan daudenean materia-transferentzia gertatzen da haien artean. Beste modu batera esanda, eta Edmond Locard (1877-1966) frantziar kriminologoak esan zuen bezala: ez da posible gaizkileak ekintza kriminala egitea, are gutxiago ekintza kriminalak eskatzen duen indarkeriarekin, inongo arrastorik utzi gabe ─«Il est impossible au malfaiteur d’agir, et surtout d’agir avec l’intensité que suppose l’action criminelle sans laisser des traces de son passage»─. Horrek beste ondorio zuzena du, alegia, edozein kontaktuk aztarna uzten duela. Horrexegatik, Locarden transferentzia printzipioa ere deritzo. Adibide erraz batekin uler daiteke: ibilgailu bat krimenaren agertokian egon bada, ibilgailuak arrasto batzuk utziko ditu leku horretan ─direla gurpilen arrastoak, direla pintura aztarnak….─ eta, aldi berean, agertokiko elementuek arrastoak utziko dituzte ibilgailuan ─lurreko materiala, belarra, intsektuak, eta abar─.

Irudia: hatz-markak norbanakoaren bereizgarriak dira, biki homozigotikoek ere hatz-marka desberdinak dituzte. (Argazkia: cottonbro studio – domeinu publikoko irudia. Iturria: pexels.com).

Edonola ere, krimenaren agertokian dauden aztarnak analizatzen, kategorizatzen eta ulertzen ez badakigu, ez dira baliagarriak gaizkileak harrapatzeko. Gaizkileek uzten dituzten aztarna horiek identifikatu ahal izateko hainbat aurrerapauso eman ditu auzitegi-zientziak historian zehar. Ziur aski garrantzitsuenetako bat hatz-marken erabilera izan da. DNAren kasuan gertatzen den bezala, hatz-markak gizabanakoaren ezaugarri bereizgarriak dira. DNA bera duten bi lagun ez dauden bezala, ez dago inoren hatz-marka berdina duen pertsonarik. Horrexegatik, hatz-markak oso baliagarriak dira pertsonak identifikatzeko edota pertsona jakin baten presentzia baztertzeko. Auzitegi-teknika horren erabilera bideragarria izan dadin, hatz-marka ezezaguna hatz-marka ezagun batekin alderatu behar da, berdinak diren ala ez ebazteko. Hatz-marken bidez egindako identifikazioak errazteko, IAFIS eta antzeko datu-base erraldoiak daude, non hainbat hatz-marka dauden erregistratuta eta identifikatuta. Herrialdeen artean datuak partekatzen direnez, erraztu egiten da susmagarrien identifikazioa.

Ikuspuntu historikotik, sir William James Herschel, Indiako Gobernu Britainiarreko ofiziala, izan omen zen hatz-marken banakotasunaz konturatu zen lehen europarra. Britainiarrek arazoak zituzten Indiako bertakoak identifikatzeko ─nagusiki kartzeletan hiltzen zirenen erregistroa egiteko─. Horrexegatik, 1880ko hamarkadan, hatz-marken aldaezintasunaz baliatu zen Herschel Indiako kartzeletako presoak identifikatzeko. Garai hartan, banakoen identifikazioaren arazoaz ohartuak ziren hainbat herrialdetan. Frantzian, Alphonse Bertillon izeneko polizia (1853-1914) beste metodo batzuk garatzen ari zen identifikaziorako. Berak, ordea, ez zituen hatz-markak erabiltzen, antropometria baizik. Bertillonen arabera, gorputzeko neurri jakin batzuk identifikaziorako erabil zitezkeen. Hamaika neurketa deskribatu zituen Bertillonek ─altuera, besoen luzera, garezurraren dimentsioak eta abar─ eta horrela, Bertillonen metodoa deritzon sistema asmatu zuen. Dena den, laster ikusi zen Bertillonen metodoak kasu askotan huts egiten zuela huts.

Garai hartan, Tokio inguruan, Henry Faulds (1843-1930) izeneko mediku eskoziarra ere hatz-markekin esperimentatzen hasi zen. Horrela konturatu zen antzinako buztinlariek hatz-markak uzten zituztela zeramika-piezetan, sinadura gisa-edo. Gainera, konturatu zen hautsa erabiliz posible zela hatz-markak ikusaraztea. Teknika hori erabiliz, ebatzi ahal izan zen lapurreta kasu bat. Faulds saiatu zen Scotland Yard Londresko Metropoliko Poliziari hatz-marken onurak azaltzen, baina ez zuten ontzat eman hatz-marken departamentua sortzeko proposamena. Hori horrela, Fauldsek ez zuen amore eman eta Charles Darwin-ekin jarri zen harremanetan hatz-marken kontua hark ikertzen jarraitzeko. Darwinek bere lehengusu Francis Galton-i aipatu zion ideia, eta hark hartu zuen hatz-marken ikerketa abiatzeko konpromisoa. Bide batez, Galton zientzialari emankorra izan zen eta zientziaren hainbat esparrutan egin zituen ekarpen garrantzitsuak.

Galtonek hamar urte eman zituen hatz-markak aztertzen eta, horrela, Finger Prints (1892) izeneko lana argitaratu zuen. Galtonek hatzetan dauden gandor papilarren ezaugarriak aztertu zituen eta zortzi elementu bereizgarri deskribatu zituen. Era berean, frogatu zuen hatz-markak ez direla heredatzen eta norbanakoaren bereizgarriak direla, alegia, ez daudela bi indibiduo hatz-marka berdinekin. Gainera, frogatu zuen hatz-marka osoa aztertu beharrean nahikoa zela zortzi elementu bereizgarri horiek aztertzea.

Galtonen lanak oinarri hartuta, Juan Vucetich izeneko polizia argentinarra Buenos Airesen atxilotutakoen hatz-markak biltzen hasi zen eta bere sistema propioa zehaztu zuen, daktiloskopia zeritzona. Gaur egun ere, espainiera erabiltzen duten herrialdeetan daktiloskopia deritzo hatz-marken analisiari. Nolanahi dela ere, Argentinako polizia hatz-marken analisia erabiltzen hasi zen gaizkileak identifikatzeko eta, hain zuzen ere, munduko lehen herrialdea izan zen hori egiten.

Vucetichen sistemak laster izan zuen proban jartzeko unea. 1892ko ekainaren 29an, modu basatian erail zituzten Felisa ─ez dago argi Felisa edo Teresa izena ote zuen─ eta Ponciano, 4 eta 6 urteko anai-arrebak. Haien ama, Francisca Rojas, bizirik zegoen, baina lepoa mozten ahalegindu ziren, antza. Franciscak poliziari esan zion Pedro Velázquez, bizilaguna, izan zela erruduna. Poliziak Pedro torturatu zuen arren, ez zuten krimenaren aitortzarik lortu. Aitortzarik gabe atsekabetuta, poliziak berriro aztertu zuen Franciscaren etxea eta, hara non, odolezko hatz-marka bat topatu zuten. Hatz-markak Vucetichi eraman zizkioten eta baita Pedro Velázquezen hatz-markak ere, aldera zitzan. Hatz-markek ez zuten bat egiten eta, horrela, Francisca Rojasenak ere aztertu zituen Vucetichek. Orduan bai, hatz-markak berdinak ziren. Hori ikusita, Franciscak krimena aitortu zuen eta, esan zuenez, orduko bikotekidearekin ezkontzeko aukera izateko hil zituen seme-alabak, ez baitzituen haurrak gustuko. Horren ordez, hatz-marken erabilerari esker kondenatutako lehen pertsona bilakatu zen.

Kasu arrakastatsu horren ostean, Bertillonen metodo antropometrikoa betiko baztertu zen Argentinan eta hatz-marken metodoa aplikatzen hasi ziren. Beste hainbat herrialdek ere gauza bera egin zuten hurrengo urteetan zehar. Espainiako kasuan, asko aurreratu zen daktiloskopia-tekniketan Federico Olóriz Aguilerak egindako lanei esker, eta haren lanak definitu zuen 1909tik 1982ra bitarte erabilitako metodoa. Hatz-markek identifikaziorako duten garrantziaz kontziente izanik, 1944ko dekretu batek Nortasun Agiri Nazionala sortu zuen, zeinak eskuineko hatz erakuslearen daktilograma erregistratzen zuen.

Teknika berriak garatzen direnean ez da erraza haiek modu azkarrean ezartzea auzitegietan, baina krimen ospetsuak teknika horiei esker ebazten direnean berebiziko indarra hartzen dute. Jada aipatu dugu Francisca Rojasen kasua, eta beste batzuk ere egon ziren hatz-marken erabileraren hastapenetan. 1905. urterako, martxan zeuden hainbat herrialdetan hatz-marken departamentuak; esaterako, Indian, Erresuma Batuan, Hungarian, Espainian, Suitzan, Austrian, Alemanian, Dinamarkan, Ameriketako Estatu Batuetan, Kanadan eta Argentinan. Hala ere, auzitegiko froga gisa Argentinan eta Erresuma Batuan bakarrik erabili ziren ordura arte. Dena den, pixkanaka hatz-marken erabilera zabaltzen joan zen, eta, ordenagailuen garapenari esker, hatz-marken identifikazioa automatizatu egin ahal izan zen 1980ko hamarkadatik aurrera, eta, ondorioz, erraztu egin zen ikertzaileen lana eta azkarragoa bihurtu zen identifikazioa.

Erreferentzia bibliografikoak:

Cornago Ramírez, Mª del Pilar (2023). Estudio forense de huellas dactilares. In Cornago Ramírez, Mª del Pilar; Esteban Santos, Soledad. Química Forense (230-263 or.). UNED

Galton, Francis (1892) Finger Prints. McMillan and Co., London.

Locard, Edmond (1923) Manuel de Technique Policière. Chapitre III, Les traces. Payot, Paris.

McDermid, Val (2014). Forensics: what bugs, burns, prints, DNA, and more tell us about crime. Grove Press.

Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak
7. Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean
8. Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea?
9. Zientzia auzitegietan (IX): hatz-marken analisiaren hastapenak

The post Zientzia auzitegietan (IX): hatz-marken analisiaren hastapenak appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Plaza bat herrietan aurkitzen dugun espazio publiko zabal eta irekia da. Plaza bat bizitza publikoaren eszenatokia da, herritarren elkargunea zein joan-etorrien korridorea. Plaza bat bizipen, gertakari, ospakizun eta ikuskizunen aterpea da, kulturaren sutondoa. Plaza espazioa, lekua eta parada da eta gaur egun zientziak ere badu berea: Bilbo Zientzia Plaza.

Baina zer da Bilbo Zientzia Plaza? Bilbo Zientzia Plaza (BZP) EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren egitasmoa da eta estatuan antolatzen den zientzia-dibulgazioko jaialdirik handiena da. Bertan, erregistro, tonu eta izaera anitzeko ekimenez osatutako programa bat gauzatzen da, publiko heldua zein gaztea zientziaz zipriztindu dadin. Horretarako, bata bestearen atzean doazen doako espektakuluak eskaintzen dira hiru bat astetan. Besteak beste, kale erakusketak (Zientzia Kalean), bisita gidatuak, umorezko bakarrizketa zientifikoak (Ciencia Show), hitzaldia-sortak (Naukas PRO eta Naukas Bilbao) zuzeneko esperimentuak, dokuforumak, ikuskizunak, umeentzako tailerrak (Naukas Kids) edota bertsoak eta zientzia (Bertsozientzia) artea eta zientzia edota dantza eta zientzia nahasten duten saio dibulgatibo bereziak eskaintzen dira Bilbo Zientzia Plazan.

1. irudia: BZP ekitaldiaren barruan antolatutako “Fernando G. Baptista. Infografia zientifikoaren esploratzailea” erakusketa. (Argazkia: Iñigo Sierra. Iturria: EHUko Kultura Zientifikoko Katedra)

Egia da zientzia-dibulgazioko jarduerak ez direla ezohikoak gure artean. Ikasturtean zehar badira tankera honetako ekimenak, eta, gehienak, zientziaren unibertsoan diharduten edo eragile diren erakundeek antolatuta daude: unibertsitate, ikerketa-zentro, elkarte, fundazio edo erakunde publikoak. Dibulgaziozko ekitaldi horien artean, ezagunak dira, esaterako, egun jakinei lotutako iniziatiba orokorrak: Zientzia Astea, Zientziaren arloko Emakume eta Neskatoen Nazioarteko Eguna, Ikertzaileen Europako Gaua edota Matematikaren Nazioarteko Eguna (Pi eguna). Hauetan zientziaren nondik norakoak eta zientzialarien zeregina ezagutarazteko ekintza ugari antolatu eta burutzen dira. Mota honetako iniziatibei “akonpainamendu-jarduerak” esaten zaizkie, hau da, asmo orokorrak babesten eta laguntzen dituzten ekintzak dira eta unibertsitate edo hezkuntza munduko egutegira lotuta daude, kultur programazioetatik at.

Inertziak hausteko jaio zen Bilbo Zientzia Plaza. Testuinguru, unibertso edo egutegi mugatuetatik atera eta kulturaren paisaian zientzia ohiko gai bihurtu eta edozein unetan goza daitekeela erakusteko.

Zientziaren esporak kultura-paisaian

Baina BZPk baditu izateko bestelako arrazoiak ere. Zientzia-dibulgazioko ekimenak kultura-programetan sartzeak eragina du ezagutzaren sozializazioan. Aisialdian disfrutatzen ditugun formatuen moldeetan zientzia-gaiak zabaltzeak landare batetik bereizten diren esporen zereginaren antza du, ohikoak ez diren lurretan barreiatuz hazi berriak landatzea. Izan ere, hainbat ikerketek agerian utzi dute herritarren kultura zientifikoaren zati handi bat eskolaz kanpoko jarduerei esker geureganatzen dugula: museoak bisitatuz, ibilbide gidatuak eginez, hitzaldiak entzunez, tailerretan parte hartuz edo dibulgazio-edukia kontsumituz.

Hori aitortzen dute, adibidez, zientzia-komunikazio alorreko adituek. Esaterako, Vladimir de Semir kazetaria eta Pompeu Fabra Unibertsitateko Komunikazio Zientifikoko Behatokiaren zuzendaria izandakoa bat dator honekin: “Uste orokorra denaren kontra eginez, pertsona bat giro formaletik kanpo hezten da zientziaz: izan ere, pertsona batek haren bizitzaren % 5 baino gutxiago ematen du hezkuntza arautuan. Beraz, ukaezina da jendeak zientziekiko duen ulermena areagotzeko gakoa bere bizitzaren gainerako % 95ean dagoela”.

Hau kontuan izanik, kultura zientifikoan eragiteko eskolaz kanpo ematen dugun denborari so egitea da gakoa, aisialdirako zientzia-gaiak barreiatzen dituzten programak antolatu eta aurrera eraman ezagutza zientifikoa zabaltzeko. Ondorioz, zergatik ez txertatu zientzia kultura-programetan, disfrutatu eta gure ezagutza handitzeko? Galdera horri erantzunez ere gauzatzen da urtero Bilbo Zientzia Plaza, zientziarekin ikasteko eta gozatzeko aukera eskaintzen duen orotariko publikoarentzako jaialdia.

Gozatuz ikastea

Aisiak konbinazio bitxia egiten du, gure denbora librea dibertsio-jarduerekin, lasaiekin edo entretenimendukoekin lotzen du, eguneroko zereginetatik aldendu eta atsedena har dezagun. Pelikula bat ikusi, bertso-saio bat entzun, mahai-inguru batera joan, erakusketa bat bisitatu, errezital bat entzun, irakurketa klub baten parte hartu, hitzaldi-ziklo bat jarraitu… kultura-jarduerek zerbait ona, erabilgarria edo atsegina eskaintzen digute, eta horrek gozamen-sentsazio atsegina sortzen du.

Halako gozamena bizi dugu Bilbo Zientzia Plazan bi egunetan, jarraian, Euskal Herriko zein kanpoko 70 ikertzaile eta dibulgatzaile ikusi eta entzuten ditugunean Euskaldunako auditorioan istorio harrigarriak azaltzen: esaterako, amets argiak egon badaudela (kontrolatu daitezkeenak), biziaren historia margolanen bidez azal daitekeela, suteak sortarazten dituzten hodeiak existitzen direla, gizakiok jaio orduko hasten garela hitz ñimiñoak ulertzen, landareek leku batetik bestera mugitzeko gaitasuna dutela edota espazioan badirela objektu astronomikoak denborak aurrera egin ahala gaztetu egiten direnak.

Gozatzen dugu, esaterako, Fernando G. Baptista bilbotarraren, munduko infografista ospetsuenetako, infografia zientifikoen erakusketa ibiltari batekin topo egiten badugu. Ondo pasatzen dugu Bizkaia Aretoan nanozientziako eta nanoteknologiako tresnak nolakoak diren ezagutzeko parada ematen digunean fisikari baten bisita gidatuak. Preziatzen dugu Bilboko parkeak biologo baten konpainian bisitatuz animalien oinatzen bidez bizidunei buruz ikastea. Disfrutatzen dugu bakarrizketa zientifiko batek barre algarak eragitean Bidebarrieta Liburutegiko eserlekuetan. Harritzen gara, gure seme-alabekin batera, malabareak eginez zirkua eta zientzia bateragarriak direla baieztatzen dugunean Abandoibarrako zelaigunean.

2. irudia: BZP ekitaldiaren barruan antolatutako bakarrizketa zientifiko bateko ikusleak. (Argazkia: Iñigo Sierra. Iturria: EHUko Kultura Zientifikoko Katedra)

Jakin badakigu programak ez duela guztion interesa asetuko, baina kasu batzuetan ikusleak dibertituko dira; beste batzuetan, hunkitu eta izango dira ere etxera jakin-minez kutsatuta bueltatuko direnak. Edonola ere, bertaratzen denak zerbait berria eramango du berarekin, datu bat, istorio bat, gertakari bat, ezagutzen ez zuen zerbait eta horrek bere kultura zientifikoaren onbidean lagunduko du.

Urtero milaka ikusle batzen ditu BZPk aretoetan eta EITBren zuzeneko eta TIktok Live emankizunei esker, beste milaka ikuslek (2024an 42.500) jarraitzen dituzte, esaterako, Euskalduna Bilbaon izaten diren hitzaldiak. Baina emaitza hauek ezinezkoak lirateke publikoak zientziaren zirrikituak ulertu eta ezagutzeko erakusten duen jarrera proaktiborik gabe.

2017an jaio zen Bilbo Zientzia Plaza (BZP) ekimena EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Bizkaiko Foru Aldundiaren eskutik. BZP egitasmoak Bizkaia Zientzia Plaza izenarekin hasi zuen bere ibilbidea, baina handik gutxira Bilbon hartu zuen eserlekua eta Bilbo Zientzia Plaza bezala egonkortu zen Bilboko Udalaren babesarekin. 2025eko irailaren 17tik 30era BZPk zortzigarren edizioa izan du. Hiru astetan zehar zientzia-gaiak Bilboko hainbat agertokietan oholtzaratu dira, protagonista izateko.

Zortzi urteko bidea egin ondoren, Bilbo Zientzia Plazak erakutsi du zientzia-dibulgazioak baduela tokia kultura-programazioan, zientzia-gaiak ez direla arrotzak espazio publikoan eta zientzia gozatuz gure ezagutza handitzeko gai garela ere. Finean, zientziak ere baduela plaza.

Egileaz:

Uxune Martinez (@uxunem.bsky.social) Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zuzendaria da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kudeatzailea.

The post Zientziak badu plaza appeared first on Zientzia Kaiera.

Maialen Paniego, Aitziber Azurmendi eta Nerea Lertxundi

Giza garuna, sistema biologiko guztien artetik konplexuenetarikoa izan arren, azken hamarkadetan zehar, ugaztunen garun garapenaren oinarrizko etapa eta mekanismoak ulertzeko bidean aurrerapen esanguratsuak egin dira. Zehazki, neurogarapena, haurdunaldiko enbrioi garaitik hasi eta nerabezaro arte luzatzen den aldaketa sekuentzia ordenatu, dinamiko eta egokitzaile bat bezala definitu izan da.

Bizitza fetalaren lehen sei hilabeteetan jada, garun egitura orokor bat lortzen da, eragin genetikoek bultzatuta. Neurogarapenak aurrez zehaztutako osagai genetiko bat badu ere, genetikaren pisuak behera egiten du, eta haurdunaldiaren hirugarren hiruhilekoaz geroztik, inguruneko faktoreen eraginak funtsezko garrantzia hartzen du, batez ere, jaio aurreko garun garapenaren azken faseetan eta jaio osteko fase goiztiarrean. Garun garapenaren bilakaera beraz, faktore genetiko/biologikoen eta inguruneko eragin eta esperientzien arteko interakzioek gidatzen dute, genetikaren eta ingurunearen arteko elkarrekintza prozesu baten bidez.

Irudia: Neurogarapenak aurrez zehaztutako osagai genetiko bat badu ere, genetikaren pisuak behera egiten du eta inguruneko faktoreen eraginak funtsezko garrantzia hartzen du. (Argazkia: MYKOLA OSMACHKO – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)

Elkarreragin hau, garun garapen osoan zehar ematen diren mekanismo epigenetikoen bidez gertatzen da. Epigenetika, denbora-eskala luzeetan zehar, DNA-k transmititzen duen informazioa eraldatzen duen prozesua da, adierazpen genetikoaren aktibazio eta desaktibazio bidez. Mekanismo epigenetiko hauek, azken  hamarkadetan oso aztertuak izan dira, eta badirudi, neurogarapenean sortutako fenotipoek, helduaroan iraunkorrak diren efektuak ekar ditzaketela. Bada, denboraldi kritiko hauetan gertaturiko esperientziek, garunaren egitura eta funtzioa eraldatu, eta ondorioz, nahasmendu psikologikoen zaurgarritasunean inpaktua izango dutela frogatu izan da.

Inguruneko faktoreekiko sentikorra den eta gainera neurogarapenean funtsezko funtzioa betetzen duen faktore bat, burmuinetik eratorritako faktore neurotrofikoa da (BDNF; brain-derived neurotrophic factor). Zehazki, ama zelula neuralen biziraupen eta desberdintzean, garapen neuronalean, sinapsien formakuntzan, neuroplastizitatean eta nerbio sistemaren biziraupenean parte-hartzen duen proteina bat da, izen bera daraman genearen espresioak bultzatzen duena. Beraz, esan daiteke, behar bezalako neurogarapena lortzeko, BDNF maila egokiak ezinbestekoak ditugula. Garuneko BDNF mailak aldakorrak direnez gero, BDNF genearen adierazpenean eman daitezkeen aldaketek, garun-gune batzuen ezohiko funtzionamendua sorrarazi dezakete. BDNF adierazpenaren inguruan  azken  bolada  honetan  egin  diren  ikerketek,  interes  berezia  izan  dute BDNF genearen erregulazio epigenetikoan. Ebidentziak adierazi duenez, zenbait inguruneko faktorek, batez ere  garapenean  ematen direnean, BDNF genean iraunkorrak diren aldaketa epigenetikoak eragiten dituzte eta hauek, BDNF-aren adierazpena erregulatzen dute, nahasmendu psikiatrikoen zaurgarritasunean inpaktua izanik. Beraz, badirudi normala ez den BDNF proteina mailak, nahasmendu psikiatriko eta neurologikoen garapenean paper garrantzitsua betetzen duela.

Egun, inguruneko  faktore  ezberdinek  neurogarapenean  duten  inpaktua  ikertzen  diharduten ikerketa-lerroak ugariak dira. Alde batetik, haurdunaldiarekin, haurdun dagoen amarekin eta erditzearekin erlazionatutako faktore anitz izan dira ikerketen jomuga, esaterako: amaren gorputz masa indizea (GMI), elikadura, gogo-aldartea, estresa, nahasmendu psikologikoak, toxikoekiko esposizioa, droga kontsumoa, gurasoen adina, haurdunaldiko zailtasunak (preeklampsia, plazentaren hantura, etab.), erditze mota eta haurraren goiztiartasuna izan dira ikertu diren faktoreetariko batzuk. Bestalde, jaio ondorengo  hainbat  faktoreen  eta  neurogarapenaren  arteko  erlazioa  ere  ikertu  izan  da.  Hala  nola, ingurumen  faktoreak  (toxikoekiko  esposizioa,  ingurune  fisikoa,  ingurumen-zarata, bizilekuaren baldintzak, etab.), adin goiztiarreko zailtasunak, elikadura, jarduera-fisikoa eta tabako eta alkohol kontsumoa izan dira gehien ikertu diren jaio ondorengo gertaerak.

Faktore guzti hauek, BDNF mailak igotzearekin edota jaistearekin harremandu izan dira, neurogarapenerako arrisku eta babes faktoreak ezberdinduz. Esaterako, haurdunaldiari dagokionez, amaren estres maila altua, Bisfenol A sustantzia kimikoarekiko esposizioak, gantz kantitate altuko dietak eta alkohol eta tabako kontsumoak, BDNF maila baxuekin erlazionatu izan dira haurretan, bai eta jaio ondorengo haurtzaro goiztiarreko estresa eta nerabezaroko alkohol kontsumoa.

Amaitzeko, azpimarratzekoa da neurogarapenean inpaktua duten inguruneko faktore kaltegarri eta onuragarrien eta hauen ondorioen ezagutzak, garai kritiko hauetan prebentzioan eta osasunaren sustatzean lan egitea bermatzen digula neurogarapeneko nahasmenduekiko zaurgarritasuna jaisteko eta osasun mentala sustatzeko helburuarekin.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: «Ingurunea nolakoa, neurogarapena halakoa»: burmuinetik eratorritako faktore neurotrofikoaren (BDNF) eragina fetu-garaitik nerabezaro arte.
• Laburpena: Neurogarapena haurdunaldiko enbrioi-garaitik hasi eta nerabezaro arte luzatzen den aldaketa-sekuentzia ordenatu, dinamiko eta egokitzaile gisa definitzen da. Aldi horretan zehar, garun-garapena faktore genetikoen eta inguruneko eragin eta esperientzien arteko elkarrekintzan gauzatzen da. Badirudi, haurdunaldia eta haurtzaroa bezalako etapa kritikoetan gertaturiko esperientziek garunaren egitura eta funtzioa eraldatu dezaketela mekanismo epigenetikoen bidez, eta, ondorioz, nahasmenduen zaurgarritasunean inpaktua izango dutela. Inguruneko faktoreekiko sentikorra den eta gainera neurogarapenean funtsezko funtzioa betetzen duen faktore neurotrofiko bat burmuinetik eratorritako faktore neurotrofikoa da (BDNF; brain-derived neurotrophic factor) . neurogarapena behar bezala gauzatu dadin BDNF-maila egokiak beharrezkoak direnez gero, gerta daitezkeen aldaketek garun-gune batzuen ezohiko funtzionamendua ekar dezakete, nahasmendu neuropsikiatrikoen zaurgarritasuna handituz. Lan honen helburua da, beraz, neurogarapenean eragina duten haurdunaldiko, haurtzaroko eta nerabezaroko faktoreak identifikatzea eta BDNFk inguruneko faktoreen eta neurogarapenaren arteko harremanean duen zeregina azaltzea.
• Egileak: Maialen Paniego, Aitziber Azurmendi eta Nerea Lertxundi
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 165-186
• DOI: 10.1387/ekaia.26059

Egileez:

Maialen Paniego EHUko Psikologia Fakultateko ikertzailea da.

Aitziber Azurmendi EHUko Psikologia Fakultateko eta Biogipuzkoako ikertzailea da.

Nerea Lertxundi EHUko Psikologia Fakultateko, Biogipuzkoako eta CIBERESP zentroko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post «Ingurunea nolakoa, neurogarapena halakoa»: burmuinetik eratorritako faktore neurotrofikoaren (BDNF) eragina fetu-garaitik nerabezaro arte appeared first on Zientzia Kaiera.

Karen Hallberg irakaslea Fisikan doktorea da (Instituto Balseiro, Argentina). Zientzia eta Teknologiako Kontseilu Nazionaleko (CONICET) ikertzaile nagusia da Barilocheko Zentro Atomikoan, bai eta Fisikako irakasle elkartua ere Instituto Balseiro institutuan (Energia Atomikoko Argentinako Batzordea eta Cuyoko Unibertsitatea). Egun, Zientzia eta Mundu Gaietako Pugwasheko Konferentzien idazkari nagusia da (1995eko Bakearen Nobel saria).

2019ko Emakumezko Zientzialarientzako L’Oréal-UNESCO nazioarteko saria jaso zuen materia kuantikoaren fisikari buruzko bere ikerketagatik. Bi honoris causa doktorego dauzka, Zientzia Zehatzen, Fisikoen eta Naturalen Argentinako Akademiako kide urgazlea da, bai eta Zientzien Latinoamerikako Akademiako kide, Fisikako Estatu Batuetako Sozietatearen Direktorioko kide ohi, eta Ekonomia Kuantikoaren eta Hurrengo Belaunaldiko Konputazioaren Etorkizunari buruzko Mundu mailako Foro Ekonomikoaren Kontseilu Globalen kide ere.

Irudia: Karen Hallberg ikertzailea. (Argazkia: Karen Hallberg – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)Zein da zure ikerketa arloa?

Materia kuantikoko fenomeno emergenteak ikertzen ditugu informazio kuantikoan oinarritutako teknika konputazionalen bidez. Garatu ditugun kodeei esker modu doian kalkula ditzakegu material berrien propietate fisikoak, non elektroien interakzio handia dagoen. Material horiek aztertzea oso zaila da. Izan ere, ezin dira osagai edo interakzio gutxi batzuetara sinplifikatu; hortaz, zenbakiz abordatu behar dira. Portaera konplexu horrek aurreikus ezin daitezkeen propietate emergenteak dakartza, atomo eratzaileak bereizten direnean duten portaera fisiko indibiduala ulertu ondoren. Txundigarria da!

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Gure itxaropena da maila mikroskopikoan portaera xehatua ulertu ondoren, adibidez tenperatura handiko supereroankortasunaren edo magnetorresistentzia kolosalaren oinarrizko mekanismoak ulertu ahal izatea.

Hau da, espero dugu ekarpen bat egin ahal izatea egungo problema konplexuenetako bat ulertzeko: interakzioan dauden gorputz askoren portaera kuantikoa.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Mildred Dresselhaus fisikari estatubatuarra, oinarrizko deskubrimenduak egin baitzituen nanozientzian; eta Ingrid Daubechies fisikari-matematikari belgikar-estatubatuarra, irudi digitalak ulertzeko teknologia aurreratuak proposatu baitzituen.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Imajinatu ere ez ditugun portaera elektronikoak deskubritu nahi nituzke. Hori propietate emergenteengatik gerta daiteke, lehen adierazi dudan moduan.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa zoragarria da! Natura deskubritu eta ulertzea esperientzia txundigarria da, beste mundu bat deskubritzearen parekoa. Horrez gain, sormenez beteriko jarduera da. Biziki gomendatzen dut!

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko abuztuaren 2an: “Karen Hallberg: «Me gustaría descubrir comportamientos electrónicos que ni nos habíamos imaginado»“.

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Karen Hallberg: «Imajinatu ere ez ditugun portaera elektronikoak deskubritu nahi nituzke» appeared first on Zientzia Kaiera.

Orain dela 40 eta 25 milioi urte artean, kontinenteen forma beste bat zenenean, Afrikan bizi zen tximino talde bat Ameriketara iritsi zen, itsasoa zeharkatuz zuhaitz baten edo beste zerbaiten gainean flotatuta. Haiek dira gaur egun Amerikan bizi diren tximino guztien arbasoak, Mundu Berriko tximinoak. Garai hartan sudurzuloak alborantz zituzten platirrinoak eta sudurzuloak beherantz dituzten katarrinoak bereizi ziren, ziurrenik Afrikan, eta bi taldeak tarte batez elkarrekin bizi izan ziren. Baina sudur laua duten gure lehengusuak nola iritsi ziren Amerikaraino ulertzeko, plaken tektonikaren mugimenduak kontuan hartu behar ditugu.

Litosfera, plaka izeneko eremuetan zatituta dagoena, astenosferaren gainean flotatzen dago. Plakak mugitzen direnez, elkarrengandik urrundu edo talka egiten, kontinenteak etengabe mugitu dira. Hego Amerika eta Afrika elkartuta egon ziren Gondwana izeneko kontinentean, eta orain dela 130 milioi urte inguru banatzen hasi ziren, Atlantikoa sortuz. Ehun milioi urte beranduago, Atlantikoa gaur egun baino askoz estuagoa zen, klima beroagoa, eta uharte gehiago zeuden; horrek aukera eman zuen zuhaitz eroritako “baltsa” naturalek tximinoak Afrika-tik Ameriketaraino eramateko. Zaila da, baina ez ezinezkoa, eta fosilek diote behin baino gehiagotan gertatu zela, eta ez soilik primateekin.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Gure lehengusuak Ameriketara joan zirenekoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Landareek eta beste organismo fotosintetiko batzuek CO2-a finkatzen eta karbohidratoak ekoizten dituzte. Animaliok ezin dugu fotosintesirik egin eta eguzki argiaren energiarik zuzenean aprobetxatu. Hala ere, animalia batzuek sinbiosi harremanak dituzte organismo zelulabakar fotosintetikoekin. Organismo horiek zooxantelak dira, eta, oro har, Symbiodinium generoko dinoflagelatuak dira, nahiz eta mota desberdinetako algak izan daitezkeen.

Zooxantelek ostalaritik lortzen dituzte babesa eta elementu inorganikoak, eta trukean, molekula organikoak ematen dizkiete. Fotosinbiosi horren kasu ezagunena koral arrezifeenak dira. Izan ere, koral zuritze deritzon arazo larria koraletan estresa eragiten duten ingurumen aldaketen ondoriozko zooxantelen kanporatzeari zor zaio.

Koralez gain, beste fotosinbiosi kasu batzuk erregistratzen dira belaki, marmoka edo moluskuetan. Ohiz kanpoko kasua da Elysia chlorotica itsas barraskilo esmeralda gasteropodoarena. Kolore berdea dauka algez elikatzen delako, baina kloroplastoak fotosintesia egiten jarraitzen duten digestio dibertikuluetan biltegiratzen ditu.

1. irudia. Tridacna crocea kardidoak bere mantua erakusten du kuskuen arteko irekiduraren bitartez. Kolore biziak zooxantela fotosintetikoekin egindako sinbiosiari eta iridoforoei (argi ultramorea islatzen duten zelulak) zor zaizkie. (Argazkia: David Witherall eta Sarah Davies – CC BY 3.0 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Molusku lamelibrankioen edo bibalbioen talde batzuk ere zooxantelekin lotuta agertzen dira, baina horietako bitan soilik hitz egin daiteke behartutako sinbiosiaz; horrelakorik gabe, arriskuan egongo litzateke moluskuak bizirik irautea. Bi kasuak kardidoen familiakoak dira. Multzo horretan ditugu tridakna ospetsuak, hau da, txirla erraldoiak. Metro bat neurtzera eta 300 kg pisatzera irits daitezke (1. irudia). Kalkulatzen da beren elikaduraren % 75-90 fotosintesitik datorrela. Zooxanteladun bibalbioen bigarren taldea Fraginae azpifamiliako berberetxoak dira; kardidoen izena bihotz forma izatearen ezaugarriari zor zaio (2. irudia).

2. irudia: Corculum cardissa berberetxoaren bi ale. Behean, barnetik argiztatuta ikusten ditugu; horri esker, argia pasatzen uzten duten leihoak ikus ditzakegu. (Argazkia: McCoy et al. (2024). CC BY‑NC‑ND 4.0 lizentziapean)

Bi kasuetan, zooxantelak larbak eta gazteak hazten diren bitartean ahoratzen dira, eta digestio hodiaren dibertikulu konplexuetan biltegiratzen dira. Arazoa zera da: zooxantelek eguzki argipean egon behar dute, eta hori ez da erraza kusku karedunak dituen animalia batean. Tridakna handiek kuskuak irekita izanez konpontzen dute hori, baita haien mantutik kanpo erakutsiz ere (1. irudia). Hala ere, berberetxo txikiak itxita egoten dira, eta beren maskorren bitartez jasotzen dute argia. Nola liteke?

Dakota McCoy doktorea buru duen Chicago eta Stanford unibertsitateetako azterlan batek erakutsi ditu Corculum cardiss espezieak eguzki argia zooxanteletara eramateko dituen moldaera harrigarriak. Berberetxo txiki hori (3-4 cm) hondarretan erdi lurperatuta egoten da, eta bere kuskuen gune laua kanporantz erakusten du. Gune horretan forma aldakorreko leiho txiki batzuk daude, eta argia igarotzea ahalbidetzen dute (2. irudia). Pentsa daiteke maskorraren eremu mehetuak izan daitezkeela, baina ez da horrela. Izan ere, leiho horiek kuskuaren eremu opakuak baino lodiagoak izan daitezke. Nola uzten dute argia igarotzen?

3. irudia. C. cardissa espeziearen maskorraren sekzioa, leihoen mailan. Goiko irudiak leihoarekin lotutako mikroleiar bat erakusten du. Zuntz optiko gisa jarduten duten aragonitozko prisma oso finak dituztela ikus daiteke. Eskala = 0,5 mm. (Argazkia: McCoy et al. (2024). – CC BY-NC-ND 4.0 lizentziapean)

McCoy eta bere kolaboratzaileen azterlanak erakutsi du leihoak mikrometro bateko diametroa duten aragonitozko kristal (kaltzio karbonatozko forma kristalino bat) oso finen sortez eratuta daudela, benetako zuntz optiko gisa funtzionatzen dutenak (3. irudia). Kontua ez da kristal horiek gardenak direla eta argia pasatzen uzten dutela; aitzitik, kristalean zehar eroaten dute gutxieneko galerekin. Izan ere, zuntzen sorta irudi batean gainjarriz gero, irudia aurkako azaleran proiektatuta agertzen da.

Aragonitozko zuntzen bidezko argiaren transmisioa optimizatuta dago, uhin-luzeen (argi laranja eta gorria) luzeran askoz ere handiagoa eta laburretan (erradiazio ultramorea, zooxanteletarako kaltegarria) askoz ere txikiagoa izateko (4. irudia). Argi gorriak efizientzia fotosintetiko handiagoa eragiten du, argi berdeak ez bezala, azken hori islatu egiten baita. Hain zuzen ere, horregatik dira berdeak landareak.

4. irudia. Aragonitozko zuntzen bidezko argi transmisioaren eskema. Mikroleiarrak argia sorta batean kondentsatzen du, eta sorta hori mantuan sartzen da, digestio sistemako dibertikuluetan dauden zooxanteletara iritsi arte. Eskuinean, ikusten dugu nola argiaren transmisio gorena gertatzen den uhin-luzera handiagoetan (laranja/gorria), egokiagoak fotosintesia egiteko (% 11-62; batez bestekoa: % 31). Izpi ultramoreak, kaltegarriak izanik, iragazi egiten dira (% 5-28; batez bestekoa: % 14).

Leihoek argiarekiko esposizioan dagoen maskorraren azaleraren erdia hartzen dute gutxi gorabehera. Gainerakoa aragonitozko kristalez osatuta dago, elkarren artean gurutzatutako xaflen forman; horrek zuntzetako antolaketak baino sendotasun handiagoa ematen dio maskorrari. Horrenbestez, erresistentzia mekanikoaren eta argiaren transmisioaren arteko konpromisoa dago. Leihoen zati batean, zuntz optikoen sortaren pean, leiar gisa funtzionatzen duen irtengune bat dago, eta argia 1 mm-ko diametroko sorta batean kontzentratzen du; horri esker, ehun bigunetan gehiago sar daiteke (4. irudia).

Zuntzen sortaren parametroek erakutsi dute argia transmititzeko sistema optimoa direla, orientazioari (azalerarekiko perpendikularra), diametroari (1 mm), bai eta aukeratutako ardatz optikoari dagokionez ere. Aragonitoa mineral optikoki anisotropoa da. Hau da, haren errefrakzio indizea bestelakoa da hiru ardatz espazialetan. Aragonitozko zuntzak errefrakzio indize handieneko ardatzaren arabera orientatuta daude, eta orientazio hori efizientzia optiko gorenarekin bat dator. Ordenagailuarekin egindako simulazioen arabera, beste edozein antolaerak argi gutxiago transmititzea ekarriko luke.

Artikuluaren egileen arabera, hori da izaki bizidunengan aurkitutako zuntz optikoen sorten lehenengo kasua. Belakien espikula batzuek bakarrik dituzte antzeko propietate optikoak, nahiz eta zalantzazkoa den argiaren transmisioarekin lotutako erabilgarritasunik duten. Bestalde, fotosintesiari aplikatutako leiarren beste kasu bat bakarrik ezagutzen da: landare angioespermoen zelula epidermiko jakin batzuk. Ondorioz, Corculum cardissa espezieak bere fotosinbionteei argia hornitzeko dituen moldaerak benetan ezohikoak dira.

Erreferentzia bibliografikoak:

McCoy, Dakora E.; Burns, Dale H.; Klopfer, Elissa; Herndon, Liam K.; Ogunlade, Babatunde; Dionne, Jennifer A.; Johnsen, Sönke (2024). Heart cockle shells transmit sunlight to photosymbiotic algae using bundled fiber optic cables and condensing lenses. Nat Commun, 15, 9445. DOI: 10.1038/s41467-024-53110-x

Egileaz:

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol Animalien Biologiako Katedraduna (erretiratua) da Malagako Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 210ean: “Berberechos equipados con fibra óptica“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zuntz optikoz hornitutako berberetxoak appeared first on Zientzia Kaiera.