Zientzia Kaiera

Rocio P. Benavente

Gaur egun, kukutxeztulak, birikei eragiten dien gaixotasun infekzioso horrek duela zenbait hamarkada baino askoz ere beldur gutxiago ematen du, eta, neurri batean, Margaret Pittmanen lanari esker da hori. Pittman mikrobiologoak kukutxeztularen aurkako txertoa garatu zuen, eta gaur egun, oraindik ere, munduko leku askotan ematen diren txertoen oinarritzat erabiltzen da. Kukutxeztularen aurkako txertoek ez dute % 100eko immunitatea ematen, baina asko gutxitu dute gaixotasunaren zirkulazioa, eta, infekzioa izanez gero, ez da hain larria izaten.

Ez da gutxi. Kukutxeztulak, oso kutsakorra izan arren, ez du pronostiko larririk izaten haur nagusiengan edo helduengan, baina heriotza eragin diezaieke haurtxoei, kutsatzen baldin badira. Gaur egun, kukutxeztularen aurkako txertoa txertaketa-egutegien parte da, eta mundu garatuan haur gutxi hiltzen dira kukutxeztularekin. Eta, esan bezala, Margaret Pittmani esker da neurri handi batean.

1. irudia: Margaret Pittman 1938. urtean lanean, Estatu Batuetako Osasun Institutu Nazionaleko laborategian. (Argazkia: National Institutes of Health (NIH) – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)Aitaren kontsulta-laguntzaile

Pittman Arkansasen (AEB) jaio zen 1901ean. Aita medikua zuen. Pittmanek eta ahizpak askotan laguntzen zuten aitaren kontsultan, pazienteei anestesia edo txertoak ematen. Aitaren heriotza goiztiarraren ondoren, ama beste herri batera joan zen, eta jostun lanetan eta elikagai kontserbak egiten aritu zen, Pittman eta haren ahizparen eta nebaren ikasketak ordaintzeko.

1923an matematikan eta biologian graduatu zen Hendrix College unibertsitatean, eta aldi batez bertako unibertsitate eskola batean eman zituen eskolak. Horren ondoren, Chicagoko Unibertsitatean matrikulatu zen, eta Bakteriologiako master titulu bat lortu zuen 1926an. Handik, ikertzaile lanpostu bat betetzera joan zen New Yorkeko Medikuntza Ikerketako Rockefeller Institutura. Gero, Chicagoko Unibertsitatera itzuli zen, eta han doktoratu zen, 1929an.

Espainiako gripearen ondorengo urteak

Sasoi hartan bakteriologia zientziaren adar berri samarra zen. Asko aurreratu zen infekzioen ezagutzan eta azterketan, baina artean ez zekiten infekzio asko nola prebenitu, hala nola difteria, pneumonia edota kukutxeztula.

Pittmanen bizitzan, 1918. urtea urte beltza izan zen infekzioei dagokienez Espainiako gripearen pandemia zabaldu baitzen (gaixotasun horrek izen hori hartu zuen Mendebaldeko herrialdeetatik, Espainiak ez zuenez I. Mundu Gerran parte hartu, herrialde horrek bakarrik ematen zuelako pandemiari buruzko informazioa egunkarietan). Espainiako gripearen ondorioz, 40 milioi pertsona hil ziren mundu osoan, erdiak Estatu Batuetan. Pittmanen ikerketa-ibilbidea ondorengo urteetan hasi zen, gobernuak eta gizarteak, oro har, osasun publikoko neurrien bidez, baliabide asko bideratu zituzten gaixotasun infekziosoak kontrolatzera.

Lehenengo aurkikuntzak eta argitalpenak

Pittman Rockefeller Institutuan zientzialari-lanetan aritu zenean, Haemophilus influenzae bakterioa aztertu zuen. Bakterio horrek bronkitisa, sinusitisa edo antzeko infekzioak sortzen ditu gizakiengan. Berak ikusi zuen bakterioaren andui batzuk kapsula batez inguratuta daudela, eta horri esker odol-zirkulazioan sar daitezkeela organismoaren defentsak engainatuta. Guztira, andui horietako sei identifikatu zituen, eta horietako batek haurren meningitis mota bat sortzen zuen. Horrek eta pneumonia batzuk eragiten dituen pneumokokoari buruzko zenbait argitalpenek nazioarteko ospea ekarri zioten bere arloan oso denbora gutxian.

2. irudia: Margaret Pittman 1947. urtean. (Argazkia: The Rockefeller University. Iturria: Digital Commons @ RU)

1936an, Osasun Institutu Nazionalean hasi zen lanean (NIH, gaur egun, Osasun Institutu Nazionala, Estatu Batuetako ikerketa biomedikoko erakunde publikoa da), eta, besteak beste, tifusaren, koleraren edo kukutxeztularen aurkako txertoak ekoizten, probatzen eta estandarizatzen lan egin zuen. Txerto baten eraginkortasuna laborategian neurtutako potentziarekin zuzenean lotuta zegoelako ideia bultzatu zuen, eta, beraz, potentzia hori neurtzeko metodoak garatu zituen.

II. Mundu Gerran, ahalegin belikoaren alderdi sanitarioan lagundu zuen, odol plasma prozesatzeko estandarrak garatu baitzituen. Une hartan, odol transfusioak erabiltzen ziren zaurituak tratatzeko, baina, batzuetan, horrek sukar altuak eta beste arazo batzuk sortzen zituen, eta, beraz, Pittmanek eta bere lankide Thomas Probeyk, odoleko plasmaren baldintza egokiei eusteko eta horiek egiaztatzeko metodoak garatu zituzten, pazienteari transfusioa egin aurretik.

Kukutxeztularen aurkako lana

Aldi horretan, 1943an, kukutxeztularen inguruko lanari ekin zion. Beste lankide batzuekin batera, txertoaren segurtasuna eta eraginkortasuna egiaztatzeko metodoa garatu zuen, eta lan hori bihurtu zen kukutxeztularen aurkako txertoari eskatzen zaizkion nazioarteko potentzia-eskakizunen oinarri. Baldintza hori ezarri eta bost urteko epean, gaixotasun horrek eragindako heriotza tasak nabarmen egin zuen behera. Horixe izan zen, bere iritziz, lorpen handienetako bat, txertoa garatu eta inplementatzeko orduan arazo ugari izan bazituzten ere. Kukutxeztularen aurkako txertoak albo-ondorio larriak sortzen zituen, eta 1976an, Pittman arazo hori konpontzeko lanean ari zen. Egun batean, gaixotasuna exotoxina batek, bakterio batek eragindako toxinak, eragiten zuela konturatu zen, difteriarekin edo kolerarekin gertatzen den bezala. Kukutxeztula toxina batek eragindako infekzio gisa ulertuta, txerto seguruagoa garatu ahal izan zen.

3. irudia: 1960. urtea, Margaret Pittman txerto baten eraginkortasunerako proba bat azaltzen. (Argazkia: National Institutes of Health (NIH). Iturria: The NIH Catalyst)Zuzena, kementsua, berrizalea eta lider eraginkorra

Pittmanek Produktu Bakterianoen Laborategiko Estandar Biologikoen Dibisioa zuzendu zuen 1957tik 1971ra, eta Osasun Institutu Nazionaletan laborategi handi bateko burua izan zen lehen emakumea izan zen. Ospetsua zen zuzena eta sistematikoa zelako eta beti indartsu agertzen zelako, gauza berri guztien aukerak ezagutzeko gai zelako eta aukera horiek aprobetxatzeko gogoz egoten zelako. 1970ean Emakumeen Sari Federala jaso zuen, eta arrazoi hau eman zuten horretarako: «Arazoak identifikatzeko, ikerketa bultzatzeko eta emaitzak ebaluatzeko duen trebetasunak ezohiko lider eraginkorra bihurtu du».

1960tik 1970era kolerari buruzko ikerketa batean parte hartu zuen Pakistanen, NIHetan kolera ikertzeko zuzendaria izan zen eta Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) aholkulari aritu zen 1959 eta 1983 urteen artean zenbait garaitan. 1971n hartu zuen erretiroa, baina ordainsaririk jaso gabe jarraitu zuen lanean NIHetan, eta OMEren noizbehinkako aholkulari gisa.

1986an, Ameriketako Estatu Batuetako Pediatria Akademiako ohorezko kide izateko aukeratu zuten, «haurren bizitza eta ongizatea hobetzeko egindako ahaleginengatik», eta NIHetako beka batek bere izena du, erakundeko kide gisa izan zituen lorpenen omenez.

Marylanden hil zen, 1995ean.

Iturriak:

• Encyclopedia.com, Pittman, Margaret (1901-1995)
• Harden, Victoria (1988). Dr. Margaret Pittman Oral History 1988. National Institutes of Health, 1988ko abenduaren 8a.
• Youngdahl, Karie (2017). Pittman and Kendrick, History of Vaccines, 2017ko martxoaren 30a.
• Williams, Nancy Ann (2019). Margaret Pittman, Encyclopedia of Arkansas, 2019ko abuztuaren 9a.

Egileaz:

Rocío P. Benavente (@galatea128) kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko apirilaren 8an: “Margaret Pittman, la bacterióloga que ayudó a hacer la tosferina una infección menos peligrosa“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Margaret Pittman, kukutxeztularen soinu zakarra apaldu zuen bakteriologoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Ane Miren Larrea, Agurtzane Etxegarai, Manuel Antonio de la Hoz, Javier Mazón, Elvira Fernández Aireko lineetako eroaleen gainazaleko tentsio altua denean, inguruko airea ionizatu egiten da eremu elektrikoaren gradiente handiaren ondorioz. Hortaz, aireko molekulak eroale bihurtzen dira.

Eremu elektriko uniformeetan, airearen ionizazioaren deskarga arku elektriko modura gertatzen da eta ez-uniformeetan, aldiz, koroa-efektua deritzogu fenomeno horri. Material bat ez-eroale izatetik eroalea izatera pasatzeko, haustura-tentsioa delakoa gainditu behar da. Haustura-tentsio hori bakarra da arku elektrikoa eta koroa-efekturako. Koroa-efektua ekiditea ezinbestekoa da goi-tentsioko korronte alternoko linea elektrikoetan. Izan ere, fenomeno horren ondorioz energia-galerak agertzen dira. Gainera, eroaleak eta isolagailuak ere honda daitezke.

Honako artikuluan, koroa-efektuaren agerpena antzemateko metodologia bat proposatzen da, fenomenoaren ikerketan maila mikroskopikoa eta makroskopikoa aztertu direlarik. Towsend-en haustura-mekanismoan eta Meek-ek proposatutako ekuazio diferentzialean oinarrituz, haustura-tentsioaren balioa baldintza normaletan kalkulatu behar da lehen urrats modura. Horren arabera, ionizatzen diren elektroiek elektroi-oldeak sortuko dituzte hain zuzen ere. Elektroi kopurua zenbatesteko, Towsendek α ionizazio-koefizientea definitu zuen, eremu elektrikoaren mende egonik. Elektroi-olde horiek lerro kritikoaren ibilbidea jarraitzen dute. Hala, pieza baten gainazaleko eremu elektrikoko puntu maximotik hasita, masa arbuiagarria daukan elektroi batek egiten duen ibilbidea jarraitzen dute.

Bestalde, Meekek bi g(x) kurba definitu zituen, bata eremu elektriko ez-uniformean eta, bestea, eremu elektriko uniformean. Bi kurbek bat egiten badute punturen baten, koroa-efektua agertuko delakoaren seinalea izango da eta horrenbestez, haustura-tentsioa gainditu dela. Hortaz, artikuluan proposatutako metodologiaren arabera, lerro kritikoak kurban zehar dauzkan eremu elektrikoaren balioekin, ionizazio koefiziente kalkula daiteke Ver Planck-en formulak erabiliz. Ionizazio-koefizientea distantziarekiko integratuz, eremu-elektriko ez uniformean g(x) kurbaren balioa ere lor daiteke. Ondoren, eremu elektrikoaren balioa zehazteko, elementu finituen metodoa erabili behar da.

Behin metodologia esfera-esfera geometrian egiaztatu ondoren, hainbat parametro aldatu dira lan honetan, hala nola, ingurune-baldintzak, geometria eta simulazio-ingurunea. Ingurune-baldintzek (tenperatura eta presioa), Paschen-en ekuazioan oinarrituz, eremu elektrikoa aldatzen dute. Tenperatura handituz edo presioa txikituz, koroa-efektua agertzeko probabilitatea handitzen da. Geometriak, aldiz, eremu elektrikoa guztiz aldatzen du. Geometriaren kurbadura zenbat eta zorrotzago izan, haustura tentsioa orduan eta txikiagoa izango da; hau da, koroa-efektua lehenago agertuko da. Simulazio-ingurunearen dimentsioek ere eragin zuzena daukate. Dena den, dimentsio batetik aurrera eremu elektrikoa ez da aldatzen. Beraz, esan daiteke balio horretatik aurrera aire zabaleko baldintzak simulatzen direla.

Laburbiltzeko, koroa-efektua antzemateko metodoa aurkeztu ondoren, eremu elektrikoaren mendekotasuna aztertu da honako artikuluan. Koroa-efektua ingurune-baldintzen, geometriaren eta simulazio-ingurunearen mende dagoela ondorioztatu da, aplikatutako tentsioaz gain. Faktore horiek haustura-tentsioan eragin zuzena dute, koroa-efektuaren agerpena aurreratuz edo atzeratuz. Hortaz, koroa-efektuaren detekzioa ez da begi bistaz egin daitekeen eragiketa.

Iturria:

Rodríguez-Castejón, Julen; Gómez-Aguado, Itziar; Vicente-Pascual, Mónica; Rodríguez-Gascón, Alicia; Isla; Arantxazu; Solinís, María Ángeles; del Pozo-Rodríguez, Ana (2019). «Gene-terapia: ikuspegi terapeutiko berria begietako gaitzen tratamenduan»; Ekaia, 36, 2019, 31-48. https://doi.org/10.1387/ekaia.20754 Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 36
• Artikuluaren izena: HVAC sistemetan koroa-efektuaren agerpena detektatu eta aztertzeko metodologia
• Laburpena: Airearen  ionizazioa  dela  eta,  tentsio  altuko  lineetan  koroa-efektua  sortzen  da, elektrizitate-galerak eta lineetan kalteak eraginez. Hortaz, artikulu honen helburua koroa-efektua eta haren  detekzioa  aztertzea  da korronte  alternoko  goi-tentsioko  sistemetan.  Ikerketa-metodologiak Jorgensen  eta  Pedersen-ek  lortutako  datu esperimentalak  erabili  ditu,  kalkuluak  Townsend-en teorian  oinarrituta  egonik.  COMSOL  multiphysics  softwarea  erabili  da  eremu  elektrikoaren kalkulurako,   beharrezko   parametroa   baita   koroa-efektuaren   kalkuluan.   Lortutako   emaitzak MATLAB  bidez  aztertu  dira.  Behin metodologia  egiaztatuta, presioa,  tenperatura, geometria eta simulazio-inguruneak koroa-efektuan duten eragina aztertu dira.
• Egileak: Ane Miren Larrea, Agurtzane Etxegarai, Manuel Antonio de la Hoz, Javier Mazón, Elvira Fernández
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 127-150
• DOI: 10.1387/ekaia.20867

————————————————–
Egileez:

Ane Miren Larrea, Agurtzane Etxegarai, Manuel Antonio de la Hoz, Javier Mazón eta Elvira Fernández UPV/EHUko Ingeniaritza Elektrikoa Sailekoak dira.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post HVAC sistemetan koroa-efektuaren agerpena detektatu eta aztertzeko metodologia appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

1986 eta 2019 urteen bitartean, eukalipto-landaketen azalera %300 baino gehiago handitu zen Euskadin. Beste modu batera esanda, 5.000 hektarea inguru izatetik ia 20.000 hektarea izatera iritsi ginen 33 urteko denbora-tartean. Landaketa hauetatik gehienak lursail pribatuetan kokatzen bada ere, mendi publikoen azaleraren %14-19 inguru eukaliptoz estalia dago gaur egun.

Eukalipto deritzegun zuhaitzek Myrtaceae familiako zenbait espezie hartzen dituzte barne, eta haien banaketa naturalak Ozeaniaren parte handi bat estaltzen du, Tasmania, Australia, Kaledonia Berria, Ginea Berria, Indonesia eta Filipinak, hain zuzen. Espezie batzuk, alabaina, munduko beste hainbat herrialdetan landatu izan dira egur-industriaren eskutik, zuhaitz hauen egur-kalitate handiak eta hazkuntza bizkorrak abantailez baliatuz. Estimatzen da, gaur egun, eukaliptoek 20 milioi hektarea inguru estaltzen dituztela mundu-mailan eta euskal lurraldeak ere, onura horiez jakitun, bere mendiak estali ditu zuhaitz australez, pinuaren tradizioa kolokan jarriz.

Irudia: Zientziak erakutsi du, besteak beste, UPV/EHUn egindako ikerketek, eukalipto sail zabalek kalte egiten dietela ibaietako eta basoetako ingurumenari. (Argazkia: Abel Domínguez – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Eukaliptoak izan duen mundu-mailako arrakasta zuhaitz honek duen adaptazio-ahalmenari zor dio, lurzoru eta klima ezberdin askotan bizitzeko gaitasuna baitu eta belarjale, intsektu fitofago eta patogenoentzat ez baita oso erakargarria. Nola haziko litzateke bestela hain indartsu espezie australiar bat Euskal Herrian? Baina bateragarritasun hau, zoritxarrez, ez da noranzko bikoa, euskal ekosistemak ez baitira eukaliptora ongi egokitzeko gai izan. Jakina da zuhaitz-monolaborantzek (bai eukaliptoek bai pinu-landaketek) baso-ekosistema osoak ordezkatzen dituztela eta eragin ikaragarria dutela lurzoruetan, besteak beste, bertako materia organiko eta mantenugaiak gutxitzen dituztelako. Hala ere, agian hain nabariak ez diren ondorioak dakartza bertako baso bat eukalipto-landaketa batez ordezkatzeak. Ondorio horietako bat da, hain zuzen, Euskadin gehien ikertu den alderdietako bat, eukalipto-landaketei dagokienez: monolaborantza hauek euskal erreketan duten eragina, hain zuzen. Baina, nola eragin diezaioke zehazki ekosistema lurtar batek inguruko ekosistema urtar bati?

Hau ulertzea errazagoa egingo da analogia bat erabiliz. Ekosistemak, ikuspuntu energetiko batetik, “telefono apurtua” jokoarekin aldera daitezke: hitzak (gure kasuan, energia) jokalari batetik bestera pasatzen dira eta, hitz horietako batzuk bidean eraldatu edo galtzen badira ere, jokoaren funtsa, hitzak jokalari guztien belarrietatik pasatzean datza. Ekosistemen kasuan, jokalariak maila trofiko ezberdinetako organismoak izango lirateke, hala nola ekoizleak, kontsumitzaileak eta deskonposatzaileak. Honela, ekosistema ororen funtsa energiaren transmisioa izango da eta haren osagarriak diren organismoak, bestalde, energiaren “gordailuak” eta “transmititzaileak”. Organismoek, energia bildu eta, era berean, eskuragarri utziko dute maila trofiko goreneko organismoentzat, beren elikagai bihurtu ondoren.

Baina zeinek esaten du joko honetako lehen hitza? Edo, gure kasuan, zeinek sartzen du sisteman energia? Munduko ekosistema gehienen kasuan, sistema ekologikoen funtzionamendurako beharrezkoa den energia ekoizle primario deituriko organismoek ekoizten dute; horra hor beren izenaren jatorria. Organismo horiek, jakina denez, eguzki-energia, energia kimiko bihurtzen dute fotosintesiaren bidez eta, honela, energia gainerako maila trofikoentzako erabilgarri eta transferigarri bilakatzen dute. Erreka-ekosistemak, alabaina, bereziak dira alderdi honetatik; izan ere, sisteman sartzen den energia gehiena ez datorkie ekoizle primarioetatik, ibaira erortzen diren inguruko arbolen hostoetatik baizik.

Bi sistemen arteko harreman hauskor hau da, hain zuzen ere, eukalipto-landaketek ezegonkortzen dutena, erreken inguruko basoen konposizioa aldatzeak errekara iritsiko den elikagai kantitate eta kalitatean eragingo baitu. Eukalipto-hostoak mantenugaietan eskasak dira eta, ondorioz, elikagai-iturri pobrea dira organismo askorentzat. Gainera, argizariz estalitako kutikula gogorra dute, hondoen infekzioak galarazten dituena. Bestalde, olio esentzialen kontzentrazio altuak izaten dituzte, mikrobio eta belarjaleen aurkako eragina dutenak. Ezaugarri hauengatik guztiengatik, eukalipto-hostoen deskonposaketa geldoagoa da beste edozein orbelekin konparatuz, eta, horregatik, oso balio baxuko elikagaia da euskal erreketako organismoentzat. Gainera, ikusi izan da beste espezie batzuen hostoen deskonposaketa ere moteldu dezakeela, errekako elikagai ustiagarri kantitatea nabarmenki gutxituz. Batez beste eta eskala globalean, orbelaren deskonposaketa-tasa %23 gutxitzen da eukalipto-landaketez inguraturiko erreketan.

Eragin hauek gehien pairatzen dituen organismo taldeetako bat erreketako ornogabeak dira, zenbait ikerketatan ikusi den moduan. Aitor Larrañagak, Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzaileak, eukalipto-landaketen azpian kokaturiko erreketan ornogabeen dentsitatea %23 baxuagoa zela aztertu zuen beste baso mota batzuez estalita zeuden errekekin konparatuz, eta, ornogabe-espezieen dibertsitatea, %11 baxuagoa. Hau gutxi balitz, zenbait ornogaberen gorputz-tamainak ere konparatu zituzten ikerketa honetan eta eukaliptoekin erlazionatutako erreketako ornogabeen gorputz-tamaina %37 txikiagoa zela ikusi zuten. Horrek zera adierazten du: euskal baso autoktonoetako orbela eukalipto-orbelez ordezkatzeak erabat baldintzatzen du animalia talde honen bizimodua, elikagai-eskasia eragiten baitu eta, ondorioz, indibiduo kopurua eta aniztasuna murrizteaz gain, indibiduo bakoitzaren hazkuntza mugatzen baitu.

Laburbilduz, eukalipto-landaketek eragin oso handia dute euskal erreketan eta, oro har, kutsadura urbano eta industrialek baino inpaktu ahulagoa badute ere, pinu-landaketak baino kaltegarriagoak dira. Oro har, erreka-ekosistemen ahultze eta sinplifikatzea dakarte, eta edozein asaldura pairatzeko jasangarritasuna murrizten dute. Horregatik, erreka-ekosistemen iraunkortasuna erabat kolokan jartzen dute. Jatorri antropikoko biodibertsitate-galeraren beste adibide bat gehiago izan zitekeen hau azken finean, baina kasu honetan gure lurraldeko ondare naturala dago jokoan, euskal erreken biziraupena.

Erreferentzia bibliografikoa:

Elosegi, A., Cabido, C., Larrañaga, A., & Arizaga, J. (2020). Efectos ambientales de las plantaciones de eucaliptos en Euskadi y la península ibérica. Munibe Ciencias Naturales, 68, 111–136. DOI: https://doi.org/10.21630/mcn.2020.68.20

Egileaz:

Irati Diez Virto Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta unibertsitate bereko Kultura Zientifikoko Katedrako kolaboratzailea da.

The post Eukaliptoak, euskal ibaien gosete kronikoaren erantzule appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Moby Dick eleberrian idatzi zuen Melvillek “zeroiak zazpirena arnasten du bakarrik, beraien garaiko igandea”. Hala, Melville zetazeo odontozeto handi honek ur azpian egoteko duen sekulako gaitasunaz ari zen. Izan ere, kaxaloteak, gainerako zetazeoak bezala, urpekari bikainak dira. Batzuk sakonera handietan murgiltzen dira, nahiz eta urpean ezin duten arnasa hartu.

Izan ere, zetazeoak ugaztunak dira, eta, beraz, ezin dute uretan disolbatutako oxigenoa erabili, arrainek eta ornogabeek egiten duten bezala. Arnasten duten oxigenoak atmosferikoa izan behar du eta uretatik atera behar dira arnasa hartzera. Zeroiak, Ahab kapitaina itsutzen zuen bale zuri handia bezalaxe,  1.000 metroraino jaisten dira, are gehiago harrapakin bila badoaz. Beste batzuk, pilotu-izurdeak, esaterako, ez dira hain behera joaten, baina sakonera handietan murgiltzen dira ere.

Ilustrazioa: Kaxalote baten marrazkia. (Ilustrazioa: María Lezana)

Pilotu-izurde tropikala, Globicephala macrorhynchus izen zientifikoa duena, Delphinidae familiakoa da. Pilotu-izurde tropikala, beraz, izurde bat da, baina tamaina handikoa: 4 m-ko luzera izan dezake, eta 4 000 kg baino gehiagoko masa. Haren izen arruntak itsaso tropikaletako berezko espeziea dela adierazten badu ere, hedapenari dagokionez, Kantauri itsasoaren iparraldean du ipar-muga eta, beraz, Bizkaiko golkoaren hegoaldean ikus daiteke.

Duela urte batzuk, Tenerifeko uretan marka digitalak erabiliz egindako ikerketa batean (DTAG), La Lagunako Unibertsitateko Natacha Aguilar ikertzailearen taldeak 23 pilotu-izurderen mugimenduak erregistratu zituen. Horrez gain, ikerketa-taldeak pilotu-izurde tropikalek sortzen zituzten ekolokalizazioko “klikak” ere erregistratu zituen. Erregistro horiei esker, Globicephalak ehizarako darabilen estrategiaren ezaugarri batzuk ezagutzen ditugu.

Lortutako erregistroen arabera, jakin ahal izan da ehizan doazenean 500 eta 1 000 m arteko sakoneretara jaisten direla eta, batez beste, 20 minutu inguru irauten dutela urpean. Harrapakinen bila urperatzen direnean klik sekuentzia luzeak igortzen dituzte (geolokalizazioko soinu-uhinak) eta batzuetan, kliken sekuentzien artean, burrunbak igortzen dituzte. Burrunbak, antza, harrapakina heltzeko saiakerekin lotuta daude.

Urperatze sakonak egiten dituztenean, sakonera maximoko puntura iristen dira esprint azkarra egin ondoren, eta une horretan burrunba egiten dute. Hori da pilotu-izurdeen ehizaren sekuentzia. Urperatzen hasten direnean, mantso mugitzen dira, baina esprinta egiten dutenean 9 m s-1 abiadurara iristen dira. Abiadura ikaragarria ur azpian mugitzen den ugaztun batentzat. Esprintek 20 eta 80 segundo artean irauten dute, eta, energia-gastuari dagokionez, oso garesti ateratzen zaizkie pilotu-izurdeei. Izan ere, esprinta urperaldiko denboraren %2 eta 8% artekoa den arren, kalkulatzen da energia-gastu osoaren %10 eta %36 kontsumitzen duela.

Jokabide arriskutsua da. Bakarrik saiakeren erdiak izaten dira arrakastatsuak; beste erdietan ez dute asmatzen. Kontuan hartzen badugu ehizaren kostua handia dela, harrapakinaren tamaina ona edo egokia izan behar da, bestela ez litzateke errentagarria izango eta ez lukete ehiza-mota hori erabiliko.Ikerketa hori egin arte, zetazeoen artean ez zen ezagutzen “arrisku handia-errendimendu handiko” ehizarik, nahiz eta ezaguna izan predatzaile lehortarren artean. Lurreko ugaztunen artean, agian gepardoa da taktika horren adibiderik onena.

Beste zetazeo batzuek, moko-baleek esaterako, estrategia desberdinak erabiltzen dituzte. Ziphiidade familiakoak dira moko-baleak, eta haien ezaugarririk bereizgarriena mutur luzea eta mehea da; izurdeak dirudite. El Hierron ikertu diren moko-baleak denbora tarte luzeagoz urperatzen dira, ordu eta erdira arte. Horregatik, ez daude esprint biziak egiteko moduan, odoleko eta muskuluetako oxigenoa ez baita nahikoa urperaldi luzeak egin eta esprint batekin amaitzeko. Jakina, moko-baleen elikatzeko jokabidea ez da “arrisku handia-errendimendu handiko” tankerakoa, askoz ere kontserbadoreagoa baita. Urperatze bakoitzean 30 bat pieza hartzen dituzte, nahiz eta presa txikiak izan, bakoitzak elikagai kantitate txiki bat ematen du. Dena den, moko-baleen lokomozio kostuak txikiak direnez, denbora luzez egon daitezke urpean janari bila, eta azkenean, batzuek, pilotu-izurde tropikalak, eta besteek, moko-baleak, behar dutena lortzen dute.

Erreferentzia bibliografikoa:

Aguilar, N.,  Johnson, M. P., Madsen, P. T., Díaz, F., Domínguez, I., Brito, A., Tyack, P. (2008). Cheetahs of the deep sea: deep foraging sprints in short-finned pilot whales off Tenerife (Canary Islands). Journal of Animal Ecology, 77 (5), 936-947. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1365-2656.2008.01393.x

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Pilotu-izurde tropikala, ur sakonetako gepardoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Ferrero

Hezkuntza modak beti egon dira. Proposamen metodologiko edo hezkuntza baliabideak dira; une jakin batean, eskola eremu batean sartzen dira, bete-betean, eta denbora bat igaro ondoren –laburra nahiz luzea–, desagertu egiten dira, ikasleen ikaskuntzari mesede egin izanaren froga sendorik utzi gabe.

Hezkuntza moda guztiak ez dira berdinak. Moda batzuk «kaltegabeak» dira, ez baitute ez aldaketa ez neurri nabarmenik inplikatzen; esate baterako, ikasgeletan Mozarten musika sartu zuen moda hura, ikasleen errendimendu kognitiboa hobetzeko asmoz. Baina, beste batzuk, oso kaltegarriak dira, dela eraginkortasun frogatua duten metodologietara bideratu daitekeen denbora eta dirua gastatzen delako (Busso eta Pollack, 2014), dela ikasle guztien edo, behintzat, ikasle batzuen ikaskuntza eragotz dezaketelako (Carnine, 2000). Moda kaltegarrien lehen kasu horren adibide bat askotariko adimenen teoria da (Hodge, 2005). Bigarren kasuaren adibide bat, berriz, irakurtzen ikasteko metodo orokorra da (edo zen, pentsatu nahi dut) (Stahl, 1999). Hain zuzen ere, moda horiek aztertuko ditugu bi artikuluren bidez.

Aurrera egin aurretik, komeni da argitzea «hezkuntza moda» terminoa ez dela, halabeharrez, hezkuntza berrikuntzaren sinonimo. Hezkuntza modak ez dira baliozko teorietan oinarritzen, eta haien eraginkortasuna ez dago azterlan zientifikoen bidez frogatuta. Eskuarki, metodoaren aldeko enpresa edo pertsona jakin batzuek zabaltzen dituzte modak irakasleen, hezkuntza agintarien edo irakasleen beraien etengabeko prestakuntzako arduradunen artean, liburuak, aldizkako argitalpenak edo kalitate gutxiko lehenagoko azterlanak baliatuta (Slavin, 1989). Aitzitik, hezkuntza berrikuntzak hezkuntza sisteman edo ikastetxe batean sartzen diren elementu berritzaileei egiten die erreferentzia, ikastetxearen ideiak, jardunbideak, produktuak edo zerbitzuak aldatzeko helburuarekin sartu ere (Carrier, 2015). Aldaketa hori ebidentziak babes dezake, edo ez.

1. irudia: Ez dira nahasi behar hezkuntzaren berrikuntza eta hezkuntza moda, baina nola bereizi? (Argazkia: Stefan Meller – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)Nola zabaltzen dira hezkuntza modak?

Nathalie Carrierrek lan bat argitaratu zuen 2017an, bere doktorego tesiaren ondorioz, eta bere helburua zen zehaztea zer estrategia erabili ziren zazpi hezkuntza moda zehatz zabaltzeko, eta zer toki zuen ebidentziak fenomeno horretan; berak «berrikuntza» terminoa erabiltzen du beti. Hezkuntza modak nola zabaltzen diren zehazteko, dibulgaziozko hezkuntza aldizkariak eta aldizkari komertzialak, tokiko egunkariak eta blogak aztertu zituen. Eta, hedabide horien edukia aztertzeko, gizarte psikologiari buruzko literaturan jasotzen diren sei pertsuasio irizpide erabili zituen: Aurreko ideiekiko bateragarritasuna, erabilerraztasuna azalpen argien bidez, ikasgelan lan egiteko praktikotasuna, ebidentzia edo babesten duen ikerketaren kalitatea, informazio iturrien sinesgarritasuna eta erakargarritasuna (hau da, ea berrikuntza profesionala, pertsonalizatua eta/edo dibertigarria den). Modak onarpen handikotzat jotzeko, sei baldintzetako lau bete behar zituzten; adibidez, sarrera bat izatea hamar blogetan, Twitterren hashtag bat edo Facebooken orri bat izatea edo 10.000 lagunek, 10 ikastetxek edo 5 eskola barrutik erabili izana.

Hona hemen Carrierren lanaren ondorio nagusiak. Oro har, hezkuntza modak sustatzeko gehien erabili ziren estrategien artean, erakargarritasuna izan zen nagusi, eta, gero –alde handiarekin–, sinesgarritasuna, ebidentziaren, praktikotasunaren, erabilerraztasunaren eta bateragarritasunaren aurretik. Horrekin batera, hedabideek, moda jakin horren publizitatea egiteko, hizkera zirraragarria edo deskriptiboa erabiltzen zuten, eskura dagoen ebidentzian oinarritutakoa baino. Gainera, oso dokumentu gutxik aipatzen zituzten iragarritako modei buruzko azterlanak, esku hartzeen eraginkortasuna zehazteko, eta dokumentu bakar batek ere ez zituen deskribatzen ez sakonki aztertzen azterlan horiek. Kontsultatutako dokumentuek oinarritzat zuten ebidentzia azterlan informalak ziren, esperientzia pertsonaletan oinarritutako anekdotak edota moden inguruko arazoei edo erabilerari buruzko estatistika datu orokorrak.

Hezkuntza metodo jakin bati buruzko informazioak konbentzi dezake, istorio edo anekdota hunkigarriekin apaintzen bada edota modaren aldeko sinesteko moduko iturriak aipatzen badira. Baina, beharbada, informazio hori ez dago egiaztatuta, argudio oker eta landugabeetan oinarrituta baizik. Hori dela eta, egileak irakasleei gomendatzen zien erne egoteko hezkuntza modak zabaltzeko erabiltzen diren estrategien eraginen eta joeren aurrean. Horrez gain, gomendatzen zien zentzudunak izateko eta moda horiei buruzko galdera kritikoak egiteko; adibidez, zer azterlanek jartzen duten zalantzan haren eraginkortasuna, edo, behintzat, zeintzuek jartzen dituzten zalantzan haien eragozpen posibleak. Amaitzeko, Carrierrek zioen bere ikerlanaren bitartez atzemandako estrategiek eraginkortasunik gabeko modak, alferrekoak eta ikasleentzat kaltegarriak ere zabaldu ditzaketela.

2. irudia: Hezkuntza modak gero eta ugariagoak dira, baina, sarritan, ez datoz justifikatzen dituzten frogekin batera. (Argazkia: Willfried Wende – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

1989an, Robert E. Slavin psikologo eta ikertzaileak hezkuntza modek hezkuntza komunitatean zabaldu arte igarotzen dituzten etapak deskribatu zituen. Laburbilduz, ikertzaile horren arabera, lehenengo etapan, metodo jakin bat argitaratzen da liburu batean, aldizkari ezagun batean edo hezkuntza ekitaldi batean; eta, gero, atariko emaitzak eta emaitza esperantzagarriak aurkezten dira, baina, oro har, froga gutxirekin. Edonola ere, metodoa zenbait eskola barrutitan zabaltzen da; gero, berrikuntza gustuko duten beste ikastetxe batzuetan, eta, gero, irakasleen prestakuntzako arduradunen, hezkuntza ikuskatzaileen eta abarren artean. Azkenik, metodoa berehala iristen da beste ikastetxe batzuetara, lantegi laburren bitartez, metodoaren sortzaileek, prestatzaile profesionalek edo horretarako berariaz prestatutako ikastetxeko langileek emanak. Zoritxarrez, programa modan dagoenean eta irakasle askok ikasgeletan aplikatzen dutenean hasten dira haren eraginkortasunari buruzko ebaluazio zorrotzak egiten. Izan ere, kalitatezko azterlanak eta berrikuspenak –maiz emaitza txarrekin– argitaratzen hasten direnerako, berandu da. Halaber, askotan gertatzen da ordurako metodoaren inguruko interesa jaistea eta beste moda bat interesatzea irakasleei.

Zer egin daiteke hezkuntza modak ikastetxean sar ez daitezen?

Pendulu hau edo hezkuntza moden joan-etorriak geldiarazteko, Slavinek dio (1989) aldatu egin behar direla hezkuntza berrikuntzak aukeratu, ezarri, ebaluatu eta instituzionalizatzeko irizpideak. Egile horren arabera, hezkuntza komunitateak eskaintzen diren hezkuntza proposamenei buruz ebaluazio zorrotzak eskatu behar ditu, ikasgeletan txertatu aurretik. Halaber, azpimarratzen du prestakuntza ikastaro edo tailer laburrak egin ordez, luzeagoak egin behar direla, eta horien jarraipena egin behar dela epe ertainera eta luzera, hezkuntza proposamenak funtzionatzen duen ala ez ikusteko. Proposamenaren eraginkortasunari buruzko ebaluazio edo jarraipen horrek talde esperimental bat eta kontrola bildu behar ditu, probak egin aurreko eta osteko neurriekin (ahal dela, estandarizatuak), eta ikasgelan aplikatzen den proposamena benetako baldintzen arabera eta benetako denbora tarteetan ebaluatu direla bermatuta. Gainera, gomendagarria litzateke ebaluazio hori eskala txikian egitea lehendabizi, eta eskala handian gero.

2006. urtean, Ben Goldacre zientzialari eta dibulgatzaileak ohartarazi zuen irakasleei behar besteko autonomia eta tresnak eman behar zitzaizkiela kritikoki epaitzeko ea hezkuntza metodo batek froga nahikoak eta baliodunak dituen ikasgeletan inplementatzeko, horrela, irakasleak ez liratekeelako kanpoko esku hartzeen mende egongo (adituen iritziak, alde bateko eta besteko ideologiak, etab.). Hala ere, hainbat seinalek adierazten dute oraindik ere helburu horretatik urrun gaudela. Esate baterako, gure herrialdeko eta kanpoko irakasleek, bai prestatzen ari direnek bai lanean ari direnek, hainbat ideia oker dituzte hezkuntza teorien eta metodoen inguruan (Cunningham, Perry, Stanovich & Stanovich, 2004; Dekker, Lee, Howard-Jones, & Jolles, 2012; Echegaray-Bengoa & Soriano-Ferrer, 2015; Ferrero, Garaizar, & Vadillo, 2016; Fuentes & Risso, 2015; Tardif, Doudin, & Meylan, 2015; Washburn, Mulcahy, Musante, & Joshi, 2017). Gainera, dibulgaziozko aldizkari gehiago kontsultatzen dituzte, zientifikoak baino (Ferrero et al., 2016); eta, uste dute aldizkari zientifikoak ez direla prestakuntza lantegiak eta ikastaroak bezain fidagarriak, eskuragarriak eta baliagarriak (Landrum, Cook, Tankersley & Fitzgerald, 2002). Azkenik, hezkuntza ikasleek ikerketaren, estatistikaren, datu-baseetako bilaketen eta artikulu zientifikoen arloan jasotzen duten prestakuntza ez da nahikoa (Ferrero, 2018), eta horrek etorkizuneko irakasleak hezkuntza arloko aurrerapen zientifikoez ez baliatzea ekar dezake.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Busso, D. S., & Pollack, C. (2014). No brain left behind: Consequences of neuroscience discourse for education. Learning, Media and Technology, 1-19. DOI: https://doi.org/10.1080/17439884.2014.908908
  
• Carnine, D. (2000). Why education experts resist effective practices (and what it would take to make education more like medicine). Recuperado de http://www.wrightslaw.com/info/teach.profession.carnine.pdf
• Carrier, N. (2017). How educational ideas catch on: The promotion of popular education innovations and the role of evidence. Educational Research, 59, 228-240. DOI: https://doi.org/10.1080/00131881.2017.1310418
• Carrier, N. (2015). What catches on? The role of evidence in the promotion and evaluation of educational innovations (tesis doctoral). Universidad de Toronto, Ontario, Canadá.
• Cunningham, A. E., Perry, K. E., Stanovich, K. E., & Stanovich, P. J. (2004). Disciplinary knowledge of k-3 teachers and their knowledge calibration in the domain of early literacy. Annals of Dyslexia, 54,139-167.
• Dekker, S., Lee, N. C., Howard-Jones, P., & Jolles, J. (2012). Neuromyths in education: Prevalence and predictors of misconceptions among teachers. Frontiers in Psychology, 3, 429.
• Echegaray-Bengoa, J., & Soriano-Ferrer, M. (2016). Conocimientos de los maestros acerca de la dislexia del desarrollo: Implicaciones educativas. Aula Abierta, 44, 63-69.
• Ferrero, M. ¿Qué saben los estudiantes de educación sobre métodos de investigación? Un estudio de los programas docentes españoles (en preparación).
• Ferrero, M., Garaizar, P., & Vadillo, M. A. (2016). Neuromyths in education: Prevalence among Spanish teachers and an exploration of cross-cultural variation. Frontiers in Human Neuroscience, 10, 496.
• Fuentes, A., & Riso, A. (2015). Evaluación de conocimientos y actitudes sobre neuromitos en futuros/as maestros/as. Revista de Estudios de Investigación en Psicología y Educación, 6, 193-198.
• Goldacre, B. (2006). Brain Gym – Name & Shame [Blog post]. Recuperado de http://www.badscience.net/2006/03/the-brain-drain/
• Hodge, E. E. (2005). A best-evidence synthesis of the relationship of multiple intelligence instructional approaches and student achievement indicators in secondary school classrooms (tesis doctoral). Universidad Cedarville , Ohio, Estados Unidos.
• Hyatt, K. J. (2007). Brain Gym®: Building stronger brains or wishful thinking? Remedial and Special Education, 28, 117-124.
• Landrum, T. J., Cook, B. G., Tankersley, M., & Fitzgerald, S. (2002). Teacher perceptions of the trustworthiness, usability, and accessibility of information from different sources. Remedial and Special Education, 23, 42-48.
• Lilienfeld, S. O., Ammirati, R., and David, M. (2012). Distinguishing science from pseudoscience in school psychology: science and scientific thinking as safeguards against human error. Journal of School Psychology, 50, 7-36.
• Tardif, E., Doudin, P-A., & Meylan, N. (2015). Neuromyths among teachers and student teachers. Mind, Brain and Education, 9, 50-59.
• Slavin, R. E. (1989). PET and the pendulum: Faddism in education and how to stop it. Phi Delta Kappan, 752–758
• Stahl, S. A. (1999). Why innovations come and go (and mostly go): The case of whole language. Educational Researcher, 28, 13-22.
• Washburn, E. K., Mulcahy, C.A., Musante, G., Joshi, R. M. (2017). Novice teachers’ knowledge of reading-related disabilities and dyslexia. Learning Disabilities: A Contemporary Journal, 15, 169-191.

Egileaz:

Marta Ferrero (@ferrero_mar) Psikologian doktorea da eta Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Hezkuntza eta Prestakuntza Fakultateko irakaslea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2018ko maiatzaren 17an: “El ir y venir de las modas educativas“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Hezkuntza moden joan-etorriak (I) appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez Elikagaiak

Lactiker, UPV/EHUko Animalia Jatorriko Elikagaien Kalitatea eta Segurtasuna ikertaldea da. Talde honek, besteak beste, gaztaren kalitatean eragiten duten ekoizpeneko prozesu biokimiko, mikrobiologiko eta teknologikoen ezaugarri bereziak zehazten dihardu. Xabier Izaga kazetariak lan horri eman dio isla GAUR8n Idiazabal gazta, bizimodua baino gehiago den sistema batek emandako produktua artikuluan. Bertan, ikertzaileek agertzen dute artzaintzaren gainbeherak aldaketak ekarriko lituzkeela gaztaren produkzioan. Esaterako, Idiazabal gaztak gaur dituen ezaugarri eta propietateak galduko lituzke edota biodibertsitatean galerak egongo lirateke.

Antropologia

Kontu-kontariak gara. Istorioak kontatzea eta entzutea gustuko dugu. Izan ere, ezaugarri unibertsala omen da. Narrazioek betetzen duten paperari buruzko ikerketa baten emaitzak ekarri dizkigu asteon Juan Ignacio Pérez biologoak. Agta ehiztari-biltzaileek zabaltzen eta kontatzen dituzten narrazioak izan ditu begi-bistan azterketa batek. Emaitzek erakutsi dute narrazioek egokitze-funtzio garrantzitsua bete dezaketela sistema kooperatiboak antolatzen, lankidetzarako arauak “transmititzeko” funtzioa betez. Izan ere, badirudi istorioak kontatu eta zabaltzeak taldeen barruko lankidetza sustatzen duela.

Medikuntza

AztraZeneca txertoaren balizko albo-ondorio larriak direla eta bi ikerketaren berri eman digu Ana Galarrak Elhuyar aldizkarian. New England Journal Of Medicine aldizkarian argitaratu diren bi artikuluetan jakitera eman dituzte ikerketen nondik norakoak. Batek, txertoa hartu eta 10 egun beranduago Osloko Unibertsitate Ospitalean ingresatu zituzten 32 eta 54 urte bitarteko bost osasun langileen tronbosi kasu larriak deskribatzen ditu. Besteak, Alemania eta Austrian txertaketaren ondoren tronbosia edo tronbozitopenia (odoleko plaketen maila baxua, normala baino txikiagoa) izan duten hamaika norbanako. Ikerketek antzeko emaitzak eman dituzte, antza odol bilduak izan dituztenen immunitate-sistemak erantzun desegokia izan du baina ez dakite txertoaren zein osagaik eraginda.

Marteko muturreko hotzari aurre egin behar zion Ingenuity helikopteroak planeta gorriko zeruak zeharkatu aurretik. Erronka gainditu du hegazti teknologiko honek, Jezero kraterrean astebete baino gehiago egon baita eta haren bateriak ez du kalterik izan. Baina hegoak astintzen hastekoa zenean NASAk helizeetan arazo batekin egin zuen topo eta atzeratu egin du hegaldia. Beñat Zalduaren eskutik etorri dira detaile guztiak Naiz.eus-en: Posible al da Marten hegan egitea?

Biologia

Juanma Gallego kazetariak mezu argi bat eman digu egunotan: biodibertsitatea ez da nahikoa lehorteei aurre egiteko. Guadarrama mendilerroan egindako ikerketa bat hartu abiapuntu Gallegok, non pinuak eta haritzak aztertu dituzte ikertzaileek. Bi espezieen masa mistoak, bai nahasi gabekoak ikertu dituzte azken 60 urteetako hazkuntza analizatzeko eta emaitzak adierazten du: klima-aldaketari aurre egiteko ez dela nahikoa izango basoetan biodibertsitatea handitzea. Hori dela eta egoera idorrei aurre egiteko estrategiak diseinatzean, espezieen nahastea “tentuz” aztertu behar dela gomendatzen dute ikertzaileek.

Entzumen absolutua entzumen-estimulu isolatu baten maiztasuna identifikatzeko gaitasuna da, betiere, erreferentziazko entzumen-estimulurik gabe. Entzumen absolutua dohain berezia da gizakien artean baina ez da arraroa animalien erreinuan. Hegazti kantari askok, otsoek, arratoiek eta beste karraskari batzuek badute eta, honi esker, beraien espezieko beste kide batzuk ezagutzen dituzte txorrotxio, ulu edo deien tonuagatik. Horrek esan nahi du gai direla soinuen oinarrizko maiztasuna modu absolutuan identifikatzeko eta egun batetik bestera gogoratzeko. Datu gehiago Entzumen absolutua, belarri finen gaitasuna artikuluan.

Paleontologia

DNA nuklearrak mitokondrialak baino informazio gehiago ematen du, baina zailagoa da nukleoko DNA sekuentziatzea. Bestalde, batez ere,  fosiletatik lortu izan dira laginak orain arte. Asteon antzinako DNAren analisia duten ikerketan aurrerapausoa izan daitekeen berri bat ezagutzera eman da: ikertzaileek neandertalen DNA nuklearra lortu baitute sedimentuetatik, laginak giza hezurretatik hartu beharrik izan gabe. Elhuyar aldizkarian ematen dizkigu xehetasunak Aitziber Agirrek. Atapuerca mendilerroko Estatuen Galeriako sedimentuetan lortutako DNA arrastoak sekuentziatu dituzte, gutxi gorabehera duela 110.000 urte bizi izan zen , gizonezko neandertal batenak.

Mamutak tamainaz animalia handiak izateaz gain leku hotzetan bizitzeko moldaerak zeuzkaten, esaterako iletsuak ziren. Baina mamut-espezie guztiak ez ziren iletsuak, hori iparraldean bizi ziren mamuten ezaugarria zen. Beraz, nolakoak izango ote ziren gure lurraldean bizi zirenak? Jakes Goikoetxeak Berrian Izturitze kobazuloan aurkitu zituzten mamuten arrastoei egin erreparatu die. Leize-zuloan 1998an aurkitu zituzten mamut gazte baten omoplatoa edo sorbalda hezurra eta ikerketa berri batek erakutsi duela 29.000 urteko arrastoak direla. Ikertzaileek diotenez, garai hartan ohikoak ziren mamutak Euskal Herrian baina salbuespena zen haiek ehizatzea.

Teknologia

Arabako Alean Juanma Gallegok GEOINT edo adimen geoespaziala ekarri du erakusleihora. Besteak beste, teknologia honek Lurrean zehaztuta dauden erreferentzia-puntu geografikokien ezaugarri fisikoak deskribatu, ebaluatu eta irudikatzen ditu. Honen erabilera gobernu eta enpresa handien esku egon da orain arte baina Google Earth aplikazioak gehitu du haren zerbitzura. Aukera berria probatu du Gallegok Arabako lurraldean eta ikusi du tresna berri hori Arabara aplikatuz gero, azken 37 urteetan lurraldean hainbat aldaketa eman direla. Esaterako, Gasteizen azpiegitura berrien inpaktua handia izan dela.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #346 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zientziaren ontziaz ari bagara, agian Otto Neurath filosofoa etorriko zaizu burura (eta beteranoentzat, izen bereko ontzian igaro genituen une onak). Agian berria irudituko zaizuna irudia Epikurotik datorrela jakitea da. Horrela azaltzen digu Jesús Zamorak The ‘prehistory’ of philosophy of science (9): Epicurus’ vessel and the origin of empiricism artikuluan.

Ispiluaren aurrean norberaren burua ezagutzea autokontzientziaren froga omen da. Eta badirudi zaldiek autokontzientzia duten edo ez egiaztatzen duen ispiluko proba gainditzen dutela. Ali Boyle ikertzaileak kontatzen du Horses can recognise themselves in a mirror artikuluan.

DIPCko ikertzaileek, detektagailu infragorrien belaunaldi berri baterako funtsezkoa izan daitekeen aurkikuntza esperimental batean parte hartu dute. Gailu optoelektroniko berritarako funtsezkoa izan daiteken efektu bat litzateke: Topological longitudinal circular photogalvanic effect in a chiral semimetal.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #348 appeared first on Zientzia Kaiera.



Paleoklimatologia antzinako klimak ikertzen dituen zientzia da. Hortaz, erregistro geologikoaren azterketa paleoklimatikoak Lurrean dauden eta milioika urte dituzten arrokak aztertzen ditu, sedimentuak eratu ziren garaietan eman ziren aldaketa klimatikoen aztarnak bilatzeko helburuarekin. 

Arrokek, sortu ziren garaiko ingurumen baldintzen araberako ezaugarri fisiko, geokimiko, paleontologiko eta mineralogikoak dituzte. Beraz, hauek aztertzean Lurrak historian zehar izan dituen klima–aldaketei buruz gehiago jakin dezakegu. Izan ere, egindako ikerketei esker baieztatu da Lurrak hainbat motatako klima-aldaketa izan dituela.

Aldaketa hauen artean hiru nabarmenduko lirateke. Lehenengoa, iraupen luzeko hozte eta berotze motelak, nagusiki Lurraren aldaketa geografikoen ondorioz gertatu ohi direnak. Bigarrena da, iraupen laburreko ziklo klimatiko periodikoak, Lurraren parametro astronomikoen aldaketak eta Milankovitchen zikloek eragindako intsolazio-aldaketen ondorioz gertatzen direnak. Azkenik, iraupen oso laburreko gertakari hipertermalak daude, atmosferan negutegi-efektua eragiten duten gasak pilatzearen ondorioz, berotze globalarekin erlazionatzen direnak. 

Aitor Payros, UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia saileko ikertzailearekin elkartu gara, paleoklimatologiak eta arroken analisiak klima-aldaketaren ikerketan eskaintzen dituzten aukerei buruzko xehetasunak ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

 

The post Aitor Payros: “Arroken erregistro geologikoaren analisiak klima-aldaketak aurreikusteko aukera ematen du” #Zientzialari (151) appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

Metalei buruzko bere doktore-tesian (1911), Niels Bohr fisikariak ondorioztatu zuen ezin zirela metalen propietate magnetikoak azaldu fisika klasikoak atomoen eraikuntzaz esaten zuenaren bitartez. Handik gutxira, Manchesterren lanean zebilela Ernest Rutherford fisikariaren laborategian –Rutherfordek eta bere taldeak proposatu berri zuten atomoaren eredu nuklearra–, Bohr atomoen errotiko ezegonkortasun elektro-mekanikoa azal zezakeen teoria bat garatzen hasi zen. Egon ziren ordurako bestelako saiakerak hipotesi kuantikoa atomoei aplikatzeko, baina batek ere ez zuen behar bezala azaltzen atomoek izan behar zuten egonkortasunaren zergatia. Azalpena emateko, Bohrek proposatu zuen “egoera geldikor” batzuk existitzen zirela, arau kuantiko jakin batzuek gobernatuak, baina gainerakoan, Bohren ikuspegitik, Rutherforden atomoak lege fisiko klasikoak betetzen zituen.

Irudia: «Kuantu» hitza XIX. menderako erabiltzen bazen ere, fisikan XX. mendean agertu zen lehenengoz Philipp Lenard fisikariaren eskutik, efektu fotoelektrikoari buruzko 1902ko artikulu batean. (Argazkia: Tomislav Jakupec – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Mekanikaren legeak, baina, ezin ziren bi egoera geldikor arteko trantsizioan aplikatu. Trantsizioa gertatu bitartean, atomoak hv energia kuantu bat igorri edo xurgatzen zuen, bi egoera horien arteko energia-aldearen adinakoa. Beste era batera esanda, Bohren hipotesian erradiazioa ez zen igortzen (edo xurgatzen) Maxwell-Lorentzen elektrodinamikak esaten duen modu jarraituan.

Bohren postulatuak −hots, atomoari egonkortasuna ematen zioten arau kuantiko horiek− gai ziren hidrogenoaren espektroko erregulartasunak azaltzeko (Balmerren formula esperimentala), baita ioi monoelektrikoen espektrokoak; adibidez, helio He+-enak (1913-1914).

Lehen Mundu Gerrak Europa triskatzen zuen bitartean, Arnold Sommerfeld fisikariak Bohren postulatuen aplikazio-eremua hedatzen ziharduen, elektroiaren orbita eliptikoetara ere iristeko −Bohrenak zirkularrak baitziren− eta, gerora, hiru dimentsiotara −Bohren orbitak plano bakarrean zeuden−. Hala, Sommerfeld gai izan zen bikotedun eta hirukotedun espektroak azaltzeko, bai eta Zeeman efektua eta X izpien espektroetako erregulartasunak. Hurrengo urteetan, Atombau und Spektrallinien liburuan (1919) agertu ziren emaitza horiek guztiak. Liburua erreferentzia nagusi bilakatuko zen hurrengo urteetan kuantuei buruz jakin-mina zuten fisikari guztientzat.

1920ko hamarkadaren hasieran, Bohrek taula periodikoaren azalpen fenomenologiko bat osatu zuen, oinarri zuena elektroi anitzeko atomoetako elektroiak Coulomben legeak gobernatutako orbitetan kokatzea. Gerora, fisikari ugari saiatu zen Bohren azalpena justifikatzen, baina, 1925 urte hasierako Wolfgang Pauli fisikariaren esklusio-printzipioak izan ezik, ahalegin horietatik batek ere ez zuen oinarri sendo eta egonkorrik sortu atomoen dinamika azaltzeko. Lan horiek, ordea, probetxugarriak izan ziren, zeren eta argi utzi baitzuten kuantuen teoria berri batek zer gai argitu beharko zituen.

1917an Albert Einsteinek urrats garrantzitsua egin zuen beste mekanika horren norabidean. Artean erradiazioa korpuskulu ikuspuntu batetik azaltzeko ideian buru-belarri sartuta zegoela, kalkulu berriak egiteari ekin zion, jakiteko zenbateko probabilitatea zegoen atomo batek berezko erradiazioa igortzeko egoera geldikor batetik besterako trantsizioan. Hala, erradiazioaren teoria kuantikoaren oinarria ezarri zuen, eta, horrek, bere aldetik, testuingurua sortu zuen laserra garatzeko lehen urratserako. 1924an, berriz, Satyendra Nath Bose fisikariaren artikulu batek erraz eratortzen zuen Plancken legea printzipio estatistiko berrietatik abiatuta. Artikulu hori Albert Einsteinek berak itzuli zuen alemanera, eta bere aldeko iruzkin bat argitaratu zuen, «Plancken Legea eta Argi-Kuantuen Hipotesia» zeritzona.

1923an, Arthur Compton fisikariaren esperimentuetatik abiatuta, X izpiak hv energiadun eta hv/c momentudun partikulak bailiran jokatzen zutela ondorioztatu zen (bertan, c da argiak hutsean duen abiadura). Emaitza horien argitan, Einsteinek esan zuen: «argiaren bi teoria daude, biak ezinbestekoak… baina elkarrekiko konexio logikorik gabeak». Teoria korpuskularrak atomoen propietate optikoak azaltzen zituen; uhin-teoriak, aldiz, efektu makroskopikoen propietate optikoak. Hogeiko hamarkadaren hasieran erabatekoa zen nahasmendua.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena:

Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Hizkuntza-begiralea:

Xabier Bilbao

Kuantuei buruz idatzitako artikulu-sorta:

• Kuantuez (I)
• Kuantuez (II)

The post Kuantuez (II) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma  Gallego

Ikertzaile talde batek baieztatu duenez, baso mistoek ekosistemen emankortasunean eragin positiboa duten arren, ez dute hobekuntzarik bermatzen lehorte handien aurrean.

“Zuhurtziagabeko presarekin basoak suntsitzen direnean, Europako landatzaileek Amerika osoan egiten ari diren moduan, iturburuak guztiz ahitzen dira, edo ur emaria gutxitu egiten da. Ibaietako ohantzeak, urte gehiena lehor ematen dutenak, uholde bilakatzen dira goiko eremuetan euri handiak izaten direnean”. Alexander von Humboldt jakintsu eta naturalista ospetsuaren hitzak dira. Gaur egun halakoak irakurtzea agerikotzat eta normaltzat hartzen dugu, baina kontuan izan behar dugu horiek XIX. mendeko lehen urteetan idatzitako ondorioak direla. Von Humboldt guztiz aitzindaria izan zen alor askotan, baina, horietatik guztietatik, ekologiaren sorrera zor diogu, hein handi batean. Adituen zirkuluetatik kanpo, behar baino gutxiagotan aitortzen zaio meritu hori. Haren biografo handienaren Andrea Wulf-en hitzei jarraiki, prusiarra “zientziaren heroi galdua” izan zen.

Humboldtek aurreikusi bezala, basoak ezinbestekoak dira ekosistemetako oreka mantentzeko, eta toki askotako berezko klima, hein batean, basoek uretan eta hezetasunean duten eraginaren menpekoak ere badira. Horien eragina ez da, noski, ahalguztiduna, eta bestelako faktoreek klima aldatzen dutenean, basoek aldaketa horren ondorioak nozitzen dituzte. Basoen osaketa zein den, horren arabera ezberdinak izan daitezke klimarekiko loturak, eta zientzialariek hori guztia zehaztasunez ezagutu nahi izan dute, are gehiago klima-aldaketaren arazoa guztion ahotan dagoen garaiotan.

1. irudia: Basoetan biodibertsitateak eragin positiboa du klima-aldaketari aurre egiteko. Ez, ordea, muturreko lehorteen aurrean, ikerketa batek ohartarazi duenez. (Argazkia: Juanma Gallego)

Nahiko argi dago espezie askorekin osatutako basoek malgutasun handiagoa dutela arazoei aurre egiteko, eta logikak agintzen du hala beharko lukeela ere klima-aldaketari dagokionez. Bada, harreman hori ikertu du zientzialari talde batek, eta hasierako uste hori egiaztatu duten arren, ñabardura garrantzitsu bat ondorioztatu dute ere.

Oraingoan, klima mediterraneoko basoak aztertu dituzte. Madrilgo hiru unibertsitateren (Konplutentse, Alcala eta Autonomoa) eta Euskal Herriko Unibertsitatearen arteko elkarlan honen emaitzak Forest Ecology and Management aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean aurkeztu dituzte. Zehazki, Madrilgo Guadarrama mendilerroan dauden basoetan egin dute landa lana. Bertako pinu gorriak (Pinus sylvestris) eta ametzak (Quercus pyrenaica) aztertu dituzte, eta kontuan hartu dituzte bai nagusiki espezie bakarrarekin osatutako basoak zein bi espeziez osatutakoak.

Horren atzean dagoen arrazoia da basoaren osaketaren arabera ezberdina dela lehorteekiko erantzuna. Ekologiaren alorrean ohikoa denez, espezieen artean sortzen diren harremanak oso konplexuak dira, eta, modu berean, harreman horiek aldatu daitezke klimaren bilakaeraren arabera. Kontuan izan behar da espezie ezberdinetakoak diren zuhaitzek ez dutela horrenbeste lehiatzen baliabideengatik, horietaz egiten duten erabilera desberdina delako. Ez da gauza bera gertatzen biodibertsitate baxua duten ekosistemetan.

Ekologoek jakin badakite uniformetasunak mesede gutxi egiten diela ekosistemei. Egoera are larriagoa da gizakiak basoetan monolaborantzak sartzen dituenean. Kasu horietan, gehienetan benetako triskantza ekosistemikoak eragiten dira, lehen itxura batean —eta adituenak ez diren begietatik ikusita— baso batek garbia eta polita eman dezakeen arren.

Adituek ikusi dutenez, klima-aldaketari aurre egiteko, biodibertsitatea lagungarria izan daiteke, baina ez da nahikoa muturreko eguraldiaren ondorioz sor daitezkeen lehorteei aurre egiteko, klima mediterraneoan ohikoak diren basoetan bederen. Lehorteen gaineko kezka ez da asmatutakoa. Izan ere, klima horren eragina duten eskualdeetan ura nahiko eskasa izan ohi da, eta, hortaz, adituek estres hidrikotzat jotzen dutena jasan ohi dute basoek.

2. irudia: Madrilgo Guadarrama mendilerroan egin dute landa lana. Bertako 120 zuhaitzi erreparatu diete, azterketa dendrokronologikoa egiten. (Argazkia: Daniel Llorente/Unsplash)

Klimaren arabera zuhaitzek izan duten bilakaera historikoa aztertzeko, dendrokronologiara jo dute, haien eraztunak ikertuz. Orotara, 120 zuhaitzi erreparatu diete, eta batez ere ale horien bizitzaren azken 60 urteetan zentratu dira. Denbora tarte horretan lehorteen aurrean izan duten hazkundea aztertu dute.

Datuek diotenez, ametzak hobeto hazi dira baso mistoetan, batez ere lehorteak izan ez diren urteetan. Pinuak, berriz, hobeto moldatu dira lehorte garaietan. Lehorteen aurrean espezie bakoitzak erakutsi duen erantzuna desberdina izan da. Hala, baso mistoetan pinuek erresistentzia gehiago izan dute estres hidrikoari aurre egin behar izan diotenean, baina berreskuratze gaitasun txikiagoa erakutsi dute. Egoera berdinean, ametzek kontrako joera izan dute, erresistentzia txikiagoa baina berreskuratze handiagoa izanik.

Ikerketaren emaitzek erakusten dute espezie bakoitzaren erantzun espezifikoa kontuan hartzearen garrantzia. “Oro har, batezbesteko baldintza klimatikoetan, nahasteak eragin positiboa du epe luzerari begirako egonkortasunari dagokionez; baina gero eta maizago izaten diren muturreko lehorteei dagokienez, epe laburrean ez dago eraginik erresilientzia gaitasunean”, idatzi dute zientzia artikuluan. Horregatik planteatu dute egoera idorrei aurre egiteko estrategiak diseinatzean, espezieen nahastea “tentuz” aztertu behar dela, basoen produktibitatea indartu arren, ez dutelako bermatzen arazoaren arintzea gertatuko denik.

Hortaz, atera duten ondorio nagusia izan da klima-aldaketari aurre egiteko ez dela nahikoa izango basoetan biodibertsitatea handitzea, muturreko gertakariak handituko diren testuinguru batean bederen.

Erreferentzia bibliografikoa:

Muñoz-Galvez, Francisco J., Herrero, Asier, Perez-Corona, M. Esther, Andivia, Enrique (2021). Are pine-oak mixed stands in Mediterranean mountains more resilient to drought than their monospecific counterparts? Forest Ecology and Management, 484, 118955. DOI: https://doi.org/10.1016/j.foreco.2021.118955.

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Biodibertsitatea ez da nahikoa lehorteei aurre egiteko appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Gizakiok gustuko dugu istorioak konta diezazkigutela. Narrazioak gustatzen zaizkigu. Eta batzuek gustuko dugu ere istorioak kontatzea. Ez dira bakarrik elkarri ahoz kontatzen dizkiogun istorioak. Irakurri ere egiten ditugu. Edo, gero eta gehiago, telebista edo irrati programetan ikusten edo entzuten ditugu. Denbora asko ematen dugu istorioak entzuten eta dirua ere inbertitzen dugu zeregin horretan, istorioak entzuten, irakurtzen edo ikusten. Ezaugarri kultural unibertsala da: gizaki guztiok atsegin ditugu narrazioak.

Bada ezaugarri unibertsal horren izateko arrazoiari buruz galdetu duenik. Azken finean, gizaki guztiok narrazioak maite baditugu, logikoa da pentsatzea eboluzioaren ikuspegitik abantailaren bat baduela edo eman digula jarduera honek. Hainbat diziplinetako ikertzaileekin osatutako nazioarteko ikerketa-talde batek, Londresko University Collegeko Andrea Bamberg Migliano antropologoak zuzenduta, honako hipotesia kontrastatu du: istorioen narrazioak funtzio garrantzitsua bete du giza lankidetzaren bilakaeran, taldearen portaera koordinatzeko aukera ematen duten arau sozialak eta kooperatiboak transmitituz.

Irudia: Gizakiak istorioen ekoizle eta kontsumitzaile porrokatuak gara. Telebistako azken serieak ikusten ditugu gogoz baina oraindik ere su baten inguruan batzen gara iraganeko istorioak kontatzeko. (Argazkia:  Toa Heftiba. Iturria: Unsplash

Antropologoen talde honek giza talde bat lankidetzan aritu dadin aztertzeko, ebatzi beharreko bi arazo identifikatu zituen lehenik: alde batetik, nola zigortu lankidetzan aritzen direnen kideez baliatuz, ez dutenei laguntzen, hau da, lankidetzan aritzen ez direnei (ingelesez free-rider bezala ezagutzen da portaera hau). Bestalde, beharrezkoa litzateke ere taldekideek besteen portaerari buruz dakitena partekatzea; beste modu baten esanda, ez litzateke nahikoa izango egoera jakin batean nola jokatu jakitea, taldeko kideek jakin behar dute gainerako kideek ere badakitela nola jardun. Lanaren egileek metaezagutza deitzen diote horri. Testuinguru horretan, hizkuntza funtsezkoa da, noski, komunikabide gisa, baina, hizkuntzaz gain, taldeko kideek besteekin jarduteko arauak eta moduak partekatu behar dituzte, gainontzekoek ere ezagutu behar dituztelako. Eta horretarako, ikertzaileen esanetan, istorioak oso tresna garrantzitsuak izan daitezke.

Hasierako hipotesia egiaztatzeko, ehiztari-biltzaileen herriak aztertzea proposatu zuten egileek; izan ere, talde horiek dira historian zehar giza taldeek bizi izan duten egoeretara hobeto moldatu direnen ordezkariak. Beraz, ikertzaileek agtak aukeratu zituzten, Filipinetan bizi diren ehiztari-biltzaileak. Helduek elkarri kontatzen dizkioten istorioak eta baita helduek haurrei kontatzen dizkieten zenbait kontu aztertu zituzten. Horrez gain, hainbat jatorritako ehiztari-biltzaileen taldeetan kontatutako 89 istorio ere batu zituzten, eta haien edukiaren eta transmititzen dituzten arau edo portaeren arabera sailkatu zituzten istorioak. Besteak beste, baloratu zuten ea taldean narratzaile onak egoteak eragina duen taldearen barruko lankidetza-mailan, eta ea narratzaileei, nolabait, mesede egiten zion euren paperak gizarte harremanetan edo ugalketan duten arrakastagatik. Azken bi faktore hauen azterketaz jakin nahi zuten ea taldearentzat baliagarria zen gaitasun batek, hau da, istorio onak kontatzeak, onurarik ekartzen ote zien narratzaileei.

Emaitzen arabera, agtek beraien taldeen ezaugarriak transmititzen dituzten istorioak kontatzen dituzte: lankidetza, emakume eta gizonen arteko parekotasuna eta gizarte-berdintasuna sustatzen dituzten mezuak. Agtatarrak ez ezik, badirudi beste giza talde batzuetan kontatzen diren istorioak ere prestatuta daudela jokabide soziala koordinatzeko eta lankidetza sustatzeko. Istorioak kontatzeko lagun gehiago dituzten herrixketako norbanakoak kooperatiboagoak dira. Istorioak ondoen kontatzen dituztenak estimatuagoak dira kuadrillako kide bezala edo lagun gisa, eta ugalketa-arrakasta handiagoa dute.

Lan honen ondorioz, egileen konklusioa da istorioak kontatzeak adaptazio-balioa duen ezaugarri kultural bat dela, ehiztari-biltzaileen gizarteetan lankidetza sistema eraginkorrak antolatzen laguntzen baitu. Gainera, ikertzaileek azpimarratu dute portaera edo ezaugarri indibidual batzuk, taldearentzat onuragarriak direnak, banaka ere aukera daitezkeela. Dena den, kontakizunek funtzio horiek betetzea ez da oztopo beste zeregin batzuk betetzeko edo bestelako onura batzuk sortzeko.

Ipuin-kontalariak gara. Istorioak kontatzen, entzuten, irakurtzen edo ikusten gozatzen dugu. Pentsatzen dugun modua ere zuzenean lotuta dago narrazioaren egiturarekin. Ez balitz bereizgarri baliotsua, ez litzaiguke hainbeste gustatuko eta ez luke horrenbesteko garrantzirik izango gure bizitzan. Narrazioek lankidetza sustatzen dutela ezagutzea oso ideia erakargarria da baina, agian, badira arrazoi gehiago hainbeste gozatzeko kontatzen dizkiguten ipuinekin.

Erreferentzia bibliografikoa:

Smith, D., Schlaepfer, P., Major, K. et al. (2017). Cooperation and the evolution of hunter-gatherer storytelling. Nature Communications, 8, 1853 (2017). DOI: 10.1038/s41467-017-02036-8

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

 

The post Istorioak entzutea gustatzen zaigu appeared first on Zientzia Kaiera.

Mozartek entzumen absolutua zuen. Gaitasun honek botere harrigarri bat eman zion eta zazpi urte eskasekin, Salzburgoko gortean zeuden musikarien akatsak zuzentzeko gai zen. Mozartek soinu bat entzuten zuen eta zehatz-mehatz zekien zein nota zen. Gainera, egun batetik bestera soinu zehatzak gogoratzeko gai zen, inolako erreferentzia osagarririk gabe eta zehaztasun handiz. Musikari klasikoek entzumen absolutuaren gaitasuna errazago garatzen omen zuten, txiki-txikitatik jasotzen baitzuten musika entrenamendua, eta horrek laguntzen zien. Hala ere, entzumen absolutua ez da ohikoa gizakietan. Bai ordea, animali batzuen artean.

Irudia: Entzumen absolutua entzumen-estimulu isolatu baten maiztasuna identifikatzeko gaitasuna da, betiere, erreferentziazko entzumen-estimulurik gabe. (Argazkia: tung256 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com))

Entzumen absolutua, gizakien artean hain berezia, ez da dohain arraroa animalien erreinuan. Hegazti kantari askok entzumen gaitasun hau dute. Hegaztiez gain, otsoek, arratoiek eta beste karraskari batzuek ere, beraien espezieko beste kide batzuk ezagutzen dituzte txorrotxio, ulu edo deien tonuagatik. Horrek esan nahi du gai direla soinuen oinarrizko maiztasuna modu absolutuan identifikatzeko eta egun batetik bestera gogoratzeko.

Animalia horientzat soinu bakoitzaren maiztasuna garbia da, gizakientzat koloreren pertzepzioa argia den bezala. Bitxiena da, ikertzaileek uste dutela sasoi baten gizakiok ere entzumen absolutua genuela baina denborarekin galdu egin dugula.

Hala ere, gure entzefaloak eta beste tximinoenak tonuen irudikapen zuzena egiten dute. Gure belarrian bada koklea deitzen den organo bat eta honek soinuaren frekuentziak bereizten ditu. Koklea luzetara banatuta dago, mintz basilarraren bitartez, mintz hau gogorra da baina ez neurri berdinean mintz osoan zehar. Une batzuetan gogorragoa da eta beste batzuetan gutxiago eta horri esker mintzak modu selektiboan bibratzen du toki baten edo bestean soinua baxua edo altua bada. Frekuentziak gure entzumen-kortexera iristen dira, bertan mapa tonotopiko da eta mapa hori modu batean edo bestean aktibatzen da “sol”,”la” edo “si” baten soinua bada.

Erresonantzia funtzionaleko tekniken bidez ikusi da, entzumen absolutua dutenek tonua hautemateko garun-area handiago dutela. Hala ere, ikertzaileak paradoxa baten aurrean aurkitu dira: pertsona bat zein nota entzuten ari den antzeman dezakegu garuna aktibatzeko patroiak behatze hutsarekin. Baina pertsona bera ez da gai informazio hori kontzienteki eskuratzeko. Informazioa nola lortu ahaztu izan balu bezala da.

Hori da, hain zuzen ere, musikaren eta hizkuntzaren antropologo eta psikologo batzuen hipotesietako bat. Duela ehunka mila urte gure arbaso guztiek entzumen absolutua zutela uste dute. Baina mendeak aurrera egin ahala, galdu egin omen genuen gaitasun hori, eboluzioari dagokionez askoz erabilgarriagoa zen beste bat menderatzeko: hizkuntza. Gure mintzamenaren ingurunea, prosodiaren emozioak eta beste gizaki batzuekin komunikatzen garen bakoitzean aireratzen ditugun doinuak ezagutzeko dugun gaitasuna gure belarri erlatiboaren mende dago, eta gaitasun hori, eboluzioari dagokionez, entzumen absolutua baino askoz bereziagoa da.

Entzumen erlatiboa, gutxi gorabehera, musika bitarteak, tonalitateak eta notak identifikatzeko gaitasuna da. Hau da, belarri erlatiboa noten arteko erlazioari esker ingurune melodikoa hautematean datza. Entzumen absolutua duten animaliek, esaterako, ez dute gaitasun hori. Gure entzumena, aldiz, harreman, distantzia eta bitarte melodikoei sentikorra da, batez ere. Hori da bere benetako superboterea, abesti berbera entzuteko gaitasuna izatea nota guztiak aldatu badira ere.

Entzumen absolutuak nota bakartu baten doinu altua identifikatzeko balio duen bitartean, GPS koordenatuak bezalako zerbait litzatekeena, entzumen erlatiboa soinuen arteko distantziekiko sentikorra da, berdin dio non dauden, bat ezagututa, beste guztiak kalkula ditzake.

Entzumen erlatiboaren arrakastaren sekretua soinuen maiztasunaren arteko proportzioak ezagutu ahal izatea da; musikan, bitarte deitzen zaio horri. Guztiok partekatzen dugun gaitasuna da, agian horregatik ez dugu behar bezala baloratzen.

Iturriak:

• Pérez Iglesias, Juan Ignacio (2017). El oído absoluto y las lenguas tonales. Cuaderno de Cultura Científica, 2017ko uztailaren 31.
• Castro, Almudena (2021). El oído absoluto de Mozart. Cuaderno de Cultura Científica, 2021eko martxoaren 25a.
• Castro, Almudena (2021). El oído absoluto de los animales. Cuaderno de Cultura Científica, 2021eko apirilaren 8a.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Entzumen absolutua, belarri finen gaitasuna appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Fisika

ITER, International Thermonuclear Experimental Reactor, 1985 hasi zuten eta Jakes Goikoetxeak Berrian adierazten digunez, 2025ean bukatuko dituzte lanak. ITER egitasmo bat da, izatez, esperimentu bat da, munduko esperimentu zientifikorik handienetakoa. Hala ere, egitasmoak helburu zehatza du: fusio nuklearra probatzea, ikertzea eta garatzea, gerora etekina atera ahal izateko eta, ahal izanez gero, etorkizuneko energia iturrietako bat bihurtzeko.

Biologia

Bemisia tabaci euli zuria nekazaritzarako izurritea da, besteak beste, oso polifagoa baita (jateko gogo handia du). Horrez gain, birus fitopatogeno larri ugari garraiatzen ditu, eta eredu bikaina da landareen defentsak gainditzen dituzten mekanismo molekularrak ikertzeko. Aitziber Agirrek euli zuriei buruzko ikerketa berri baten emaitzak ekarri dizkigu Elhuyar aldizkarian. Bertan azaltzen du euli zuriek landareetatik eratorritako BtPMaT1 genea hartu dutela. Gene horri esker, landare askok intsektuetatik babesteko darabilten glukosido fenoliko izeneko toxina neutraliza dezake euli zuriak eta ondorioz, pozoitzeko arriskurik gabe jan ditzake landareok.

Batrachochytrium dendrobatidis onddo patogenoaren ondorioz anfibioak galera handia izan dute Costa Rica eta Panamako herrialdeetan. Ikerketa batek agerian utzi du, herrialde horietan izandako anfibioen populazioren murrizketak harremana izan dezakeela bertan gertatutako malaria agerraldi gogorrekin. Gertaera honek gogora ekartzen digu bioaniztasunak pairatzen dituen kalteak giza osasunean ere eragina dutela. Juan Ignacio Pérez biologoak Igelak eltxoa jaten du artikuluan zehazten du gertatutakoa. Izan ere, 80ko hamarkadan hasi ziren apaltzen anfibioak eta gerora malariaren eragina handitu egin zela hiru urtez aipatutako bi herrialdeetan, anfibioen galera hasi eta handik zortzi urtera.

Labetik ateratako ikerketa bat ekarri digu asteon Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian. Nazioarteko ikerketa-talde batek mendiko gorilen komunikazio keinuak aztertu ditu eta bularrean ematen dituzten kolpeen danbor-soinuen bidez informazio transmititzen dutela ondorioztatu dute. Besteak beste, gorputzaren tamainari buruzko argibideak plazaratzen dituzte, gizabanakoak identifikatzeko aukera emanez. Horrela, ahozko komunikazioa erabili gabe, transmititutako informazioaren bidez lehiakideen borrokarako gaitasuna neur dezakete. Azterlan honen arabera, bularreko kolpeen hotsak baso tropikal zerratuetan komunikatzeko gaitasuna ematen die gorilei.

Zientziametria

1923an “sortu” zuten Nicolas Bourbaki matematikaria. Ustezko matematikaria agertarazi zuten sasoiko intelektual batzuen zinismoa agerian jartzeko. Izan ere, garai hartan, askok edozein azalpen ontzat ematen zuen, behar bezain korapilatsua izanez gero. Ia mende bat beranduago 2020an Camille Nous ikertzaile oparoa plazaratu dute ikertzaile frantsesek. Camille Nous oso produktiboa da, berak sinatutako 200 bat artikulu argitaratu dira urtebetean zientzia-aldizkarietan, eta oso arlo desberdinekoak gainera: biologia molekularra, astrofisika edo konputazioa, besteak beste. Baina Camille Nousen figurak badu helburu bat, ikerketaren eta zientziaren arrakasta ebaluatzeko sistema agerian uztea. Datu guztiak Berrian Jakes Goikoetxearen eskutik: Nous, gezurrezko ikertzailea.

Ekologia

Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian baso tropikalen deforestazioari egin dio so. Egun, deforestazioak biodibertsitaterako mehatxu handia suposatzen du eta areagotu egin da mundu osoan oinarrizko produktuen eskaera hazi egin delako. Hainbat ikerketek deforestazioa hornidura-kate globalekin lotu dute baina teledetekzio-datuak eta hainbat eskualdetako sarrera-irteeren eredua erabili duen ikerketa batek, 15 urtez (2001-2015) deforestazio globalaren aztarnetan izan diren aldaketak kuantifikatu ditu. Emaitzek adierazi dute, besteak beste, G7ko herrialdeetako kontsumo-ereduek pertsonako eta urteko 3,9 zuhaitzen galera eragiten dutela, batez beste.

Kimika

Kanela herri askotako gozogintzan erabiltzen den produktua da. Seguru asko, egunotan kanela usaindu dugu eta dastatu ere torradak jan baditugu. Torradak Aste Santuko platera da eta Ainara eta Leire Sangroniz kimikariek kanelari erreparatu diote “Torradak eta kanelaren kimika” artikuluan. Bertan azaltzen dute kanela mota nagusi bi daudela. Alde batetik, Sri Lankako kanela: kolore argiduna, hauskorra, kiribildutako geruza ugari, zapore leuna eta gozoa dituenak. Bestetik, Txinako kanela: cassia izenaz ezagutzen da, sendoa eta gogorra, iluna eta zapore biziagoa eta mikatza dituenak.

Astrofisika

Ingenuity du izena eta helikoptero bat da. Ez ditu gure zeruak zeharkatuko, NASAk Martera bidali baitzuen Perseverance ibilgailuari atxikia eta bertan egingo du bere lehen hegaldia. Jakes Goikoetxea kazetariak aurreratu dizkigu xehetasunak Berrian. Helikopteroak hegoak astindu orduko Marteko muturreko hotzari egin beharko dio aurre. Izan ere, tenperatura zero azpiko 90 gradura iritsi daiteke planeta gorrian eta honek helikopteroaren osagaiak honda ditzake.

Komunikazioa

Zer esaten den eta zelan esaten den funtsezkoa da. Asteon honen garrantziaz ohartu gaituzte Josu Lopez-Gazpio kimikariak eta Marta Bueno fisikari eta pedagogoak. Josuk COVID-19aren inguruko komunikazioa izan du hizpide, azpimarratuz pandemiari aurre egiteko hartutako neurri eta erabaki desberdinek ezinbestean azalpen argiak eta zabalak behar dituztela. Horien faltan, nahasmendua, mesfidantza eta nekea sorrarazten baitira gizartean. Bestalde, Marta Buenok neska-mutilen gaitasunak baloratzeko orduan batzuei zein besteei modu diferentean hitz egiten diegula azaldu du. Mutilek akatsen bat egiten dutenean, euren portaerari buruzko iruzkinak egiten dizkiegu: “Isildu!”, “Egon zaitez geldi”. Aldiz, nesken kasuan, akatsa zuzendu egiten diegu: “Hori ez dago ondo egina!”, “Gaizki egin duzu!”. Beraz, zelan jokatu? Erantzuna Eman diezaiogun seme-alabei estropezu egiteko aukera artikuluan.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #345 appeared first on Zientzia Kaiera.

Zurrumurruak ugaritu dira azken asteotan CERNen, partikulen fisikako laborategi handienean, fisika berria izan daitekeenaren detekzioa dela eta. Partikulen hiru fisikarik, Harry Cliff, Konstantinos Petridis eta Paula Álvarez Cartellek, beren baikortasunaren zergatia kontatuko digute, ordena baten barruan: Evidence of brand new physics at Cern? Why we’re cautiously optimistic about our new findings.

Estatuko aldizkari ofiziala eta bestelako baliabide baliokide batzuk ez dira magikoak; izan ere, bideo-joko baten antzekoak dira. Esaterako, BOEn zerbait debekatzen baduzu horrek ez du esan nahi hori automatikoki, bizitza errealean, egiteari utzi eta albo batean gelditzen denik. Batzuetan debekuak pizgarri bat sor dezake eta jarduera (errentagarria bada eta demanda badago) delitugileen esku geldi daiteke. Hiruko erregela berberagatik, gure energia-iturriak aldatu behar direla esaten duenak pizgarriak sortzen ditu zentzu batean eta bestean. Eta, errealitateak materialekin (baliabide mugatua, ez bideo-jokoetan bezala), haien erabilgarritasunarekin eta geopolitikarekin talka egitera eraman zaitzake. Silvia Románek azaltzen du Craving for minerals: the delicate balance of the energy transition artikuluan.

Material desberdinen monogeruzen supereroankortasunak ez du geldiunerik. Angelu magiko batengatik ez denean, gatza eta piperra jarri eta, horra hor!, berriz ere magia. DIPCko ikertzaileek antzeko zerbait egin dute trantsizioko metal dikalkogenuro baten geruza bakarrekin: Hybrid 2D materials as a novel platform for tunable superconductivity.

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #347 appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

Haur batzuk frustrazioetatik erabat babestuta daudenez, haurtzaroan edozein oztopo topatzea eragozteko ahalegin betea egin denez, porrotari ikara diote eta edozein arrisku saihesten dute. Hezkuntzaren esparruan, horrek esan nahi du, benetan ikasteaz baino gehiago arduratzen direla zerbait badakitela adierazteaz edo jakitearen itxurak egiteaz.

Ikasketa berriak, lan ibilbide bat edo zeregin profesional bat abiatu behar dutenean, depresioak, antsietateak eta estresak erraz eragiten diete. Jessica Lahey irakasleak El regalo del fracaso liburuan dioenez, seme-alabek nahigaberik izan ez dezaten, gurasoek txikitatik bizitza deuseztatzen diete, babestuz eta hazkuntza aro bakoitzean landu ditzaketen erronkei aurre egitea eragotziz. Gainera, erronka saihetsezin horietako bat agertzen denean, beste norbaitek babak eltzetik ateratzeko zain egon ohi dira seme-alabak edo, bidea zapaldu baino lehen, hartxintxarrak kenduta egotearen zain geratzen dira. Beti amaren eta aitaren babesa beharko dute.

Gure umeengan eragin kaltegarria izateaz gain, mendekotasun horrek gurasoengan ezinbestekoak izatearen sentimendua sortzen du eta, batzuetan, seme-alaben lorpenen meritua beretzat hartzeko tentazioa izaten dute.

Laheyk adierazi duenez, gure seme-alaben porrota kosta ahala kosta saihesteak “ezgaiak izatearen eta gure konfiantza merezi ez izatearen” mezua helarazten die.

1. irudia: Jessica Lahey irakasle eta idazlearen esanetan, gurasoek ikasi behar dute seme-alabek desilusioak eta frustrazioak sentitu behar dituztela eta gehiegizko babesak ez diela aukerarik ematen bere arazoak konpontzen ikasteko. (Argazkia: Quebble_nl – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hainbat azterlanek bat egiten dute Laheyren iritziarekin. Baina, gainera, ebidentziak iradokitzen duenez, gehiegizko babesak neskengan eragin handiagoa du. Garrantzitsua da konturatzea neskak erronketatik babesteak mutilengan ez bezalako eragina izango duela. Neskek akatsak egiten dituztenean, probableagoa da haiek porrota dohainen bat falta zaien seinale gisa interpretatzea -distira, bikaintasuna, jenialtasuna edo adimena bezalako ezaugarriren bat, adibidez. Hau da, nekez aldatu daitekeen ezaugarriren bat falta izatearekin lotzen dute. Mutilek, aldiz, porrota inguruabar edo egoera kontrolagarriagoei egozteko joera dute.

Fenomeno hori, neurri batean, hezitzaileek mutilekin eta neskekin hitz egiteko moduarekin lotu da. Irakasleen jokabideak aztertu zituzten azterlanetan, irakasleek neskei gaitasunarekin lotutako akatsak egin zituztenean eskatzen zieten zuzentzeko; mutilekin, berriz, batez ere jokabidearekin lotutako esku-hartzeak egiten zituzten (“Isildu!”, “Utzi paperezko hegazkinak botatzeari”, etab.). Beste azterlan batzuetan jaso denez, egoera akademiko estresagarri baten aurrean probableagoa da neskek amore ematea. Lehen Hezkuntzako bosgarren mailako ikasle batzuekin egindako ikerketa batean, nahita zeregin anbiguo bat emanda (Dweck, 2006), neskek bukaerara iritsi baino lehen utzi zuten, nahasmena sortzen zielako. Mutilek enuntziatua askatzen jarraitu zuten, ez zitzaielako axola lehenengo minutuetan nahasita sentitzea. Bereziki, adimen koziente handieneko neskak izan ziren amore ematen lehenengoak. Unibertsitarioen artean gauza bera gertatzen da: beti nota altuak atera dituzten neskek irakasgairen batean bikain ateratzea lortzen ez badute utzi egiten dute. Hala, hasieran aipatu dugun jokabide bat areagotzen da: arrakasta itxurari eustea, ikasteari uko egiteko prezioa ordainduta ere, norbere buruaren balioa defendatzea eta ahultasunik edo zalantzarik ez erakustea inoiz.

2000ko hamarkadaren hasieran, haurrek porrota bizitzeko moduan generoarekin lotutako beste ezberdintasun bat identifikatu zen. Estereotipoaren mehatxua, neskek matematikan eta zientzietan txarrak izatearen estereotipoari aurre egiten diotenean jasaten duten zama. Hori haien zientzia, teknologia, ingeniaritza eta matematiketako (STEM) errendimendu maila txikiarekin lotu da. Estereotipoaren mehatxuaren eraginez, neskentzat porrot egitea mingarriagoa da. Autobetetako profezia gisa funtzionatzen du. Neskek matematikan txarrak izatearen estereotipoa onartzen dutenean, ilusioa eta denbora eskaintzen jarraitzeko moduko erronka gaindigarritzat hartzeari uzten diote, eta, hala, mundu osoak ezagutzen duen egitatea bihurtzen da: neskak direnez gaitasun txikiagoa dute. Esperientzia horiek, ikertzaileek diotenez, “estresa eta zalantzak gehitzen dizkiete nesken hezkuntza esperientziei eta esparru akademikoko kide izatearen sentimendua murrizten dute”.

Kontuan hartu beharreko beste alderdietako bat da neskei porrotetik babesteak motibazioa galarazten diela, mutilei baino gehiago. Barne motibazioa dugunean hobeto ikasten dugu, hau da, zerbait berria probatzen dugunean, esperientzia horretaz gozatze hutsagatik. Barne motibazioa ikasteko bitarteko baliotsuenetako bat da. Erronka bateko une zailak eramaten eta maite duguna egiten jarraitzera animatzen gaitu. Garunari erronkak gustatzen zaizkio, gauza berriak, eta helburu bat lortzen dugun bakoitzean saritze zirkuitu neuronal bat aktibatzen da.

2. irudia: Jakin-minak, esploratzeak, gauzak probatu, erabili eta maneiatzeak barne motibazioa suspertzen du. (Argazkia: Bingo Naranjo en Pixabay )

Autonomia barne motibazioaren funtsezko faktore bat da. Hau da, libreki eta geure borondatez egin dezakegunean ikasi nahi izateko joera handiagoa daukagu. Beste batzuk tartean sartzen edo guk zeregin bat egiteko modua kontrolatzen saiatzen ari direla sumatzen dugunean, nahiz eta modu sotilean izan –sariak eskainiz, zigortzeko mehatxuak eginez edo gehiegizko laudorioak eginez–, gure motibazioak lur jotzen du.

Edward L. Deci eta Richard M. Ryan irakasleek, motibazioa aztertzen aitzindariek, diote beren autonomia eta motibazioa mehatxatuta egoteak neskengan eragin handiagoa duela (Deci eta Ryan, 1985). Gainontzekoen aurrean neskatoak atseginak izateko hezten direnez, irakasleen eta gurasoen iruzkinez gehiago kezkatzeko joera dute eta, beraz, kontrolatuta sentitzearekiko sentikorragoak dira. Decik eta Ryanek adierazi dutenez, emakumeek “ebaluatzaile batek zoriontzen dituenean, hari atsegin eman izanaren ebidentzian arreta handia jartzen dute”. Beren joera zientifikoa definituta zirudienean STEMen emaitza negatiboak izatearen gakoa honako hau izan daiteke: ikasketa horiek egitera animatzeko jasotako laudorioek sortutako presioa eta kale egin nahi ez izateak, irakasleak, familiak edo beste talde batzuek zoriontzea lortu nahi izateak, sortutako antsietatea. Kasu horietan, atsegina izateko ahaleginak ez die nahikoa konpentsazio ekartzen, ez die merezi eta ikasketak uzten dituzte.

Orduan, zerk funtzionatzen du neskentzat? Dirudienez, zeregin bat ondo egin dutela deskribatzeko laudorio informatiboak erabiltzeak (“Proba hori oso ondo egin zenuen”), interpretazio bat egin beharrean (“Oso azkarra zara”), haurren barne motibazioa areagotzen du. Sendo frogatuta dago gaitasuna baino gehiago ahalegina goraipatzeak (“Horretan lan handia egin zenuen”) bai mutilak bai neskak motibatzen dituela.

Hala ere, ondo legoke haurrei eta geure buruari akatsak egiten uzteko aukera aztertzea. Jarrera hori ikasi egiten da eta ez legoke gaizki, hezitzaile gisa, haiei bidea errazteko tentaziotik aldentzea. Honela, beren buruarengan konfiantza izateko aukera emango diegu, bai mutilei bai neskei. Tresnak, estrategiak eta erreferenteak eman behar dizkiegu eta haien ondoan egon, gogoraraziz gutako bakoitzak ez daramala inolako etiketarik josita gainean. Ona litzateke haiek noizbait entzutea beren ametsak lortu dituzten gizon eta emakumeek akatsak egin zituztela eta aurre egin zietela; problema baten enuntziatua berriz irakurri zutela edo hurrengo azterketari animatuta eta gogoz egin ziotela aurre, baina orduak emanez.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Deci, E.L., Ryan, R.M. (1985). Intrinsic motivation and self-determination in human behavior. New York, US: Plenum
• Dweck, C.S. (2006). Is Math a Gift? Beliefs That Put Females at Risk. En Ceci SJ, Williams W (eds.) Why aren’t more women in science? Top researchers debate the evidence. Washington DC, US: American Psychological Association
• Lahey, J. (2016). The Gift of Failure. New York, US: Harper Paperbacks

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2020ko abenduaren 20an: “La oportunidad de tropezar“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

 

The post Eman diezaiogun seme-alabei estropezu egiteko aukera appeared first on Zientzia Kaiera.

Leticia Fernández-Navarro, Estibaliz Ruiz-Bilbao, Beñat Artetxe, Leire San Felices, Amaia Iturrospe, Santiago Reinoso Kanpo-estimuluen bitartez aktibatutako fase-trantsizioen artean kristal bakun izaera mantentzen duten kasuak, hots monokristal-monokristal (MKMK) eraldaketak, interes handikoak dira.

1. irudia: MKMK trantsizio bidezko (H3O)[K(15-zikloeter-5)2][CuCl4] (berdea, A) eta [K(15zikloeter-5)2][CuCl3] (gorria, B) espezieen arteko eraldaketa. Gezietan transformazioa eragiten duen kanpo estimulua adierazten daBeraien garrantzia ezaugarri berriak dituzten produktuak emateko gaitasunean eta materialaren propietateetan gertatzen diren aldaketak egitura kristalinoak jasaten dituenekin erlazionatzeko ahalmenean oinarritzen da. Prozesu hauetan zehar gerta litekeen kristalinitatearen galera ekiditeko, polioxometalatoak (POMak), trantsizio metal eta oxigenoz osatutako kluster anioniko zurrunak, erabil daitezke. Orokorrean, POMak MO6 (M= V, Mo, W, oxidazio zenbaki altuenetan) oktaedroen kondentsazio azidotik eratorritako klusterrak dira, haien egitura, konposizio eta propietateen aniztasunaren ondorioz, aplikazio ugari aurkezten dituztenak (katalisia, materialen zientzia, magnetismoa, biomedikuntza…) [1].

MKMK trantsizioak aurkezten dituzten POMetan oinarritutako sistemen adibide urrien artean aipatzekoak dira termikoki aktibatutakoak. Orokorrean, tenperaturaren igoerak konposatuko disolbatzaile molekulen galera dakar eta ondorioz, materialaren propietateren baten aldaketa eragin dezaketen egitura-aldaketak gertatzen dira [2]. Sistema mota hauek lortzeko hurbilketa sintetikoen artean, POM eta estekatzaile zikliko tetrahorzdunetan oinarritutako kobre(II)-konplexuen arteko erreakzioak MKMK (monokristal-monokristal) trantsizioak jasateko gai diren konposatuak prestatzeko bidea direla ikusi da. Modu honetan, hasiera batean propietate berezirik edo erabilgarritasun argirik ez zuten konposatuek gasak selektiboki xurgatzeko edota katalizatzaile gisa jokatzeko ahalmena aurkeztu dute fase trantsizioetatik eratorritako aldaketen ondorioz. Bereziki nabarmentzekoak dira {Cu(cyclam)}2+ (1,4,8,11-tetraazaziklotetradekanoa) konplexuan oinarritutako sistemak eta hauen artean, bi adibide:

Lehen kasuan, banadato ioien eta aipatutako konplexuen arteko erreakzioa arinki azidoa den ingurune urtsuan (pH = 4–6) burutzean, dekabanadato klusterretan oinarritutako [Cu(cyclam)][{Cu(cyclam)}2(V10O28)]∙10H2O (1) sarea lortzen da. Izaera porotsua duen egitura honetan, hidratazio ur molekulak kanal isolatuetan aurkitzen dira eta beroa aplikatzean, molekula hauek galdu egiten dira, guztiz irmoa eta itzulgarria den MKMK trantsizio baten bidez; hots, sare kristalinoa ez da ia aldatzen eta kanalek berdintsuak izaten jarraitzen dute (2. irudia). Hutsik dauden kanalen tamaina ikusita, gasen adsortziorako ahalmena aztertzea erabaki zen eta ikerketek konposatu anhidroa negutegi efektuaren erantzule den CO2-a, N2-aren presentzian, selektiboki adsorbatzeko gai zela azaleratu zuten. Gainera, sare honek bereziki egonkorra den adamantano alkano triziklikoaren oxidazio heterogeneoa katalizatzen zuela ikusi zen [3].

2. irudia: 1 (goian) eta 2 (behean) konposatuetan ematen diren MKMK eraldaketen eskema, beraien aplikazio nagusiekin batera.

Bestetik, aipatu berri dugun lana wolframatoetara hedatzean, [{Cu(cyclam)}3(W7O24)]·15.5H2O  (2)  formuladun hibridoa lortzen da. Konposatu honetan, hiru dimentsiotako egitura porotsua behatzen da eta hidratazio ur molekula guztiak elkargurutzatutako kanaletan kokatzen dira. Sistema berotzean, bi MKMK trantsizio dinamiko sekuentzial gertatzen dira. Horrela, 60 ˚C-tan partzialki deshidratatutako [{Cu(cyclam)}3(W7O24)]·12H2O (2a) lortzen den bitartean, 120 ˚C-tan [Cu(cyclam)]0.5[{Cu(cyclam)}2(W7O24)] (2b) egitura anhidroa lortzen da. Eraldaketa hauetan, aldaketa sakonak gertatzen dira, besteak beste, konplexu metal-organikoen geometrian. Azpimarragarria da kasu honetan sistemaren itzulgarritasuna; fase anhidroa (2b) gai da partzialki hidratatutako formara (2a) bueltatzeko, aldiz azken hau ez da inolaz ere hasierako fase hidratatura (2) bueltatzen (1. irudia). Azkenik, egitura anhidroa porotsua zela ikusita, CO2 eta N2 bezalako gasak adsorbatzeko gai zela behatu zen [4].

Gaur egun, termikoki aktibatutako adibideak gailentzen badira ere, etorkizunean, propietate ezberdinak (kolorea, lumineszentzia, magnetismoa…) dituzten POM anioi eta konplexu kationikoekin jolastuz, gai izango gara trantsizioak aktibatzen dituzten kanpo estimuluen (tenperaturaren, argiaren…) sentsoreak prestatzeko. Laburbilduz, ikerketa esparru honen lehen pausoetan bagaude ere, potentziala handia da zinez.

Erreferentzia bibliografikoak:

[1] Artetxe, B., Reinoso, S. eta Gutiérrez-Zorrilla, J. M. 2017. «Polioxometalatoak: Elhuyar anaien ametsak bizirik dirau!». Ekaia, 32, 97-112.

[2] Reinoso, S., Artetxe, B., San Felizes, L. eta Gutiérrez-Zorrilla, J. M. 2016. Polyoxometalates: Properties, Structure and Synthesis. Nova Science Publishers, New York.

[3] Martín-Caballero, J., San José Wéry, A., Reinoso, S., Artetxe, B., San Felices, L., El Bakkali, B., Trautwein, G., Alcañiz-Monge, J., Vilas, J. L. eta Gutiérrez-Zorrilla, J. M. 2016. «A robust open framework formed by decavanadate clusters and copper(II) complexes of macrocyclic polyamines: permanent microporosity and catalytic oxidation of cycloalkanes». Inorganic Chemistry, 55, 4970-4979.

[4] Martín-Caballero, J., Artetxe, B., Reinoso, S., San Felices, L., Castillo, O., Beobide, G., Vilas, J. L. eta Gutiérrez-Zorrilla, J. M. 2017. «Thermally-triggered crystals dynamics and permanent porosity in the first heptatungstate-metalorganic three-dimensional hybrid framework». Chemistry-A European Journal, 23, 14962-14974.

Iturria: Fernández-Navarro, Leticia; Ruiz-Bilbao, Estibaliz; Artetxe, Beñat; San Felices, Leire; Iturrospe, Amaia; Reinoso, Santiago (2019). «Monokristal-monokristal eraldaketak polioxometalatoetan oinarritutako sistemetan: termikoki aktibatutako zenbait adibide»; Ekaia, 36, 2019, 239-254. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20759) Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 36
• Artikuluaren izena: Monokristal-monokristal eraldaketak polioxometalatoetan oinarritutako sistemetan
• Laburpena: Kanpo-estimuluen bitartez aktibatutako fase-trantsizioak, eta haien artean kristal bakun izaera mantentzen duten kasuak, hots monokristal-monokristal (MKMK) eraldaketak, interes handikoak dira; izan ere, gai dira i) ezaugarri berriak dituzten produktuak emateko eta ii) materialaren propietateetan gertatzen diren aldaketak, egitura kristalinoak jasaten dituenekin erlazionatzeko. Polioxometalatoen (POMen) kasuan bezala, egiturei zurruntasuna ematen dieten oinarrizko unitateak erabiltzea bide egokia da prozesuan zehar gerta litekeen kristalinitatearen galera saihesteko. Gaur egun POMetan oinarritutako sistemetan aurki daitezkeen MKMK eraldaketa urrien artean, aipatzekoak dira termikoki aktibatutako adibideak. Lan honetan azken hauek laburbilduko dira eta bereziki gure ikerketa taldean prestatutako konposatuak eta haien erabilerak (katalisia eta gasen xurgapen selektiboa) goraipatuko ditugu.
• Egileak: Leticia Fernández-Navarro, Estibaliz Ruiz-Bilbao, Beñat Artetxe, Leire San Felices, Amaia Iturrospe, Santiago Reinoso.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 239-254
• DOI:10.1387/ekaia.20759

————————————————–
Egileez:

Leticia Fernández-Navarro, Estibaliz Ruiz-Bilbao eta Beñat Artetxe UPV/EHUko Kimika Ez-organikoa Sailekoak dira, Leire San Felices Zientzia eta Teknologia fakultateko Ikerketarako Zerbitzu Orokorretakoa, Amaia Iturrospe Materialen Fisika Zentrokoa eta Santiago Reinoso Nafarroako Unibertsitate Publikoko InaMaten dabil.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Monokristal-monokristal eraldaketak polioxometalatoetan oinarritutako sistemetan appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Une honetan COVID-19a gogor jotzen ari da eta laugarren olatuan bete-betean murgilduta gaude, kasuen gorakada handiarekin. Laugarren olatuaren tontorrera noiz iritsi zain gauden bitartean, aditu gehienen iritzia antzeko norabidean doa -informazio osagarrian dituzue zerrendatuta-. Gaurko ekarpenean iritzi kutsua hartuko du irakurleak hasieratik eta hori argi utzi nahi dut. Hau ez da ohiko dibulgazio-artikulua, baina, bai beharrezkoa den horietako bat. Haserrea eta nekea albo batera utzita, eman diezaiogun egoerari ikuspegi analitikoa.

Irudia: Pandemiari aurre egiteko neurri eta erabaki desberdinak hartu daitezke, baina, ezinbestekoa da agintariek azalpenak ematea. (Argazkia: Gerd Altmann – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Txertaketa prozesuaren abiadura motela kontuan hartuta eta etorkizun hurbilean gertatuko dena aurreikusiz, argi izan behar dugu egoera larrian gaudela eta, gainera, okertzeko arriskua handia dela. Hau nire aurreikuspen hutsa da, baina, bata bestearen atzetik etorriko diren hainbat olatu izango ditugula irudikatzen dut, agian urte honen amaierarako zazpigarren edo zortzigarrena iritsiz. Oraindik bide luzea egin beharko dugu eta guztion esku dago bide horren amaierara guztiok iristea.

Pandemiari aurre egiteko osasun eta higiene neurriak ditugu eta, horietaz gainera, gobernatzaileek ezartzen dizkiguten neurri murriztaileak dira babes-neurri bakarrenetakoak. Guztiok gure inguruan ditugun pertsonak eta egoerak analitikoki behatzen baditugu, argi dago biztanleriaren nekea eta haserrea geroz eta handiagoa dela. Hori guztiz logikoa da; izan ere, sarritan geure pazientziaren mugekin topo egiten ari gara. Geroz eta zailagoa da neurri murriztaileak betetzea eta, era berean, geroz eta azalpen gehiago eman behar dira neurriak betetzeko erabakia hartzen denean -ustez egokiak direlakoan-.

Gizartearen osasun emozionala kolokan jartzen ari dira eta ulertezinak diren neurriak inongo azalpenik gabe hartzen dituztenean geroz eta zailagoa egiten dute neurriak erantzukizunez betetzea. Neurri bat hartu izanaren arrazoiak azaltzen direnean askoz errazagoa da neurri hori erantzukizunez betetzea. Horrexegatik, pandemiari aurre egiteko ardura dutenek erantzukizuna jarri beharko lukete erdigunean eta ez neurriak bete behar izatearen agindua. Hartutako osasun-neurrien eta neurri murriztaileen atzean dauden justifikazioak ez azaltzeko bi arrazoi daude soilik:

1.  justifikazio horiek ez daude eta horregatik ezin dira eman, edo
2.  neurrien justifikazioak ez direla ulertuko pentsatzen dute eta horregatik ez dira ematen.

Nire ustez, hartu diren neurri gehienek justifikazioa badute, baina, ez da azalpenik eman nahi izan. Jokabide hori zenbait gurasok haien seme-alabekin dutenaren antzekoa da: gauzak horrela egin behar dira eta kito.

Azalpenen falta horrek arazo asko ekar ditzake epe luzera. Gizartearen haserrea geroz eta handiagoa da eta edozein aukera ona da neurriak ez betetzeko. Aste Santuan zehar bizikideen arteko bilerak soilik egin zitezkeen etxebizitzetan, baina, ziur nago inor gutxik bete duela arau hori. Bide batez, esan behar da neurriak modu egokian betetzea ere ez dela erraza; izan ere, zer egin daitekeen eta zer ez jakitea kasu askotan lan nekeza da. Zenbait kasutan argi dago zaila dela neurri batzuk koherenteak direla pentsatzea. Esaterako, mendian bakarrik dagoen lagun batek maskara jarrita eraman behar izatea guztiz inkoherentea da. Hala ere, horrelako egoeren aurrean arauak salbuespenak izango balitu, ziur aski ezinezkoa litzateke maskara eramateko araua betetzen dela bermatzea. Horrexegatik, arau errazena da musukoa beti erabili behar dela arautzea. Horrekin ados nago, baina, zalantzarik gabe azalpenak eman behar dira kasu guztietan.

Mugikortasuna mugatzea da gobernatzaileek hartzen duten neurri murriztaileenetakoa, baina, mugitzen zaren ala ez baino erabakigarriagoa da joan zaren leku horretan egiten duzuna. Ba al dauka zentzurik udalerrien itxiera perimetralak udalerri barruan inolako osasun-neurririk ez bada betetzen? Dakigunez, itxiera perimetralak kasu zehatzetan bakarrik dira eraginkorrak. Intzidentzia altua duen udalerri baten itxiera koherentea da inguruan intzidentzia baxua duten herriak daudenean. Gainera, itxiera perimetralak benetakoa izan behar du eta ez salbuespenez jositakoa. Itxitako udalerritik ateratzea posible bada erosketak egiteko, ikastera edo lanera joateko, kirola egiteko… itxieraren eraginkortasuna guztiz diluitzen da. Horrexegatik, benetako itxierak lortzeko beste neurri osagarriak ezarri behar dira -telelana kasu-. Are gehiago, aerosolen bidezko kutsatzea saihesten duten benetako neurrietan dago gakoa.

Dirudienez, zero COVID estrategiaren ordez intzidentzia baxu -baina, egonkor- baten alde egin dugu. Horrekin lotuta, argi izan behar dugu Hego Euskal Herrian 100.000 biztanleko 300 kasuko intzidentzia onartzeak egunero sei hildako ekarriko dituela. Europako Gaixotasun Kutsakorren Kontrolerako Erakundeak intzidentzia onargarria 50 kasutan jarria dauka, ideia bat egite aldera. Ikerketek erakutsi dutenez, aerosolen bidezko kutsatze gehienak eremu itxietan gertatzen dira, hortaz, aerosolen aurkako neurri egokiak hartu beharko lirateke. Maskarak oso eraginkorrak dira aerosolik sor ez dadin, baina, musukoen erabilera egokia egitea eta musukoak edonorentzat eskuragarri egotea ezinbestekoa da. Eremu irekietan arriskua askoz ere txikiagoa da, hortaz, egin beharreko jarduerak eremu irekietara eraman beharko lirateke. Eremu itxietan aireztapena egokia dela bermatu behar da -aireztapen gurutzatua dagoela ziurtatuz edo karbono dioxido sentsoreen bidez, esaterako-, baina, edozein kasutan eremu itxietan ezinbestekoak diren jarduerak bakarrik egin beharko lirateke eta inoiz ez maskararik gabe. Nagusiki zirrikitu horretatik sartzen zaigu birusa. Jakina, neurri horrek ekarri ditzakeen kalteen aurrean laguntza ekonomiko eta sozialak jarri behar dira martxan.

Herritarrei informazio argia eta zuzena ematea ezinbestekoa da, bestela, hartutako erabakiak ezin dira ulertu eta erabaki horien atzean beste interesak daudela pentsa daiteke. Bereziki aipatu nahiko nuke Aste Santuaren aurretik hartutako erabaki ulertezinak, inongo azalpenik gabe hartutakoak. Lehenago hartutako erabakiekin koherentziarik izan gabe, itxialdi perimetrala ezartzeko hamalau egunetan metatutako intzidentzia 100.000 biztanleko 400ekoa baino handiagoa izan behar zen eta ez 500ekoa, orain arte bezala. Orain zerrendak astelehenetan eguneratzen dira eta ez astean bitan, orain arte bezala. Gainera, Aste Santuko jaiegunen ondorioz hainbat salbuespen egin dira. Bereziki mingarria izan da itxita egon diren udalerrietatik irteteko aukera izatea neurriak jakinarazi baino lehen erreserbak eginda zeudenean. Beste modu batera esanda, itxitako udalerrien kasuan, egindako gomendioak jarraituz ahalik eta gutxien mugitzeko erabakia hartu zuenak jaiegunak herritik atera gabe igaro behar izan ditu, baina, kanpora joatea erabaki zuenari ez zaio inongo trabarik jarri. Neurri horrek sortzen duen diskriminazio sozioekonomikoaz aparte, bidegabea eta ulertezina da. Era berean, erkidegotik ateratzeko aukerarik ez dago, baina, Europako beste herrialde batera joatea posible da -intzidentzia altuagoko herrialdeak izanik ere-.

Oro har, erantzukizunez jokatzen dutenek ez dute arau berezirik behar. Informatuta daudenez badakite zer egin daitekeen eta zer ez eta horren arabera jokatzen dute. Horretarako, noski, ezinbestekoa da informazioa: birusa nola zabaltzen den jakitea, aerosolen aurkako neurri eraginkorrak ezagutzea eta abar. Labur esanda, guztiok nahiko argi daukagu zer egin behar den: elkarrekintza soziala murriztu eta aerosolen bidezko kutsatzea saihestu. Ikerketek erakutsi dutenez, neurri desberdinek antzeko emaitzak eman ditzakete eta, gainera, sarritan emaitza bera –edo hobea– lor daiteke obligazioaren ordez informazioa, komunikazioa eta erantzukizuna erabiltzen badira. Beti egongo dira desegoki jokatuko dutenak, baina, biztanleriaren gehiengoak erantzukizunez jokatzen du azalpen egokiak ematen badira. Azalpen horiek, noski, ez dira beti zientzian oinarritutakoak izan behar. Horrekin esan nahi dudana zera da: agintariek informazio zientifikoa jaso eta kontuan hartu behar dute, baina, argi dago haien erabakietan beste balio batzuk ere sartu behar direla -etikoak, kulturalak, sozialak, ekonomikoak…-. Hala ere, ezinbestekoa da herritarrek hartutako erabaki horiei buruzko azalpenak izatea. Esaterako, arrisku handiko jarduera dela jakinda ere, tabernen eta jatetxeen barruko eremuak irekita mantentzeko arrazoiak egon daitezke -ekonomikoak, sozialak, erabaki hori ez hartzearen ondorio okerragoak-, baina, azalpenak jaso beharko genituzke.

Neurri desberdin asko hartu daitezke pandemiari aurre egiteko eta herrialde bakoitzak erabaki desberdinak hartu ditu, baina, argi dagoena da neurri bat ezartzearen edo beste bat ez ezartzearen arrazoiak ematen ez direnean nekez eska dakiokeela biztanleriari erantzukizunez jokatzea. Ez da nahikoa esatea arauak batzorde tekniko batek hartu dituela. Era berean, erantzukizunez jokatu ez duten pertsonen atzean ezin da gorde pandemiaren kudeaketa desegokia. Asko daukagu hobetzeko, baina, horretarako ezinbestekoa da gardentasunez lan egitea eta hartutako neurrien eraginkortasuna aztertzea. Analisi horien ondorioz etorkizunean neurri hobeak hartuko dira, baina, arauen ondorioen ebaluaziorik ez bada egiten, nola demontre jakingo dugu bide onetik goazen ala ez? Pandemia honetan zehar, gardentasuna eta informazioa desagertuta egon da hasieratik. Pentsatzen dute azalpenak ez direla beharrezkoak eta ez da beharrezkotzat jotzen ezer esatea. Agian, pentsatzen dutelako ez ditugula ulertuko, horien aurka egongo garela. Kontrakoa: errazago beteko ditugu arauak zergatik bete behar diren dakigunean. Jakina, orduan ere guztiok ez dugu erantzukizunez jokatuko, baina, guztiz zentzugabea da erantzukizuna eskatzea azalpenik eman gabe.

Aireztatu gabeko eremu itxi batean jateko maskara kendu dezakegula esaten digutenean, mendi tontor batean bakarrik egonda ere musukoa jarrita izan behar dugula esaten digutenean -erretzeko gogorik ez badaukagu behintzat-, Iruñera ez baina Atenasera joan gaitezkeela esaten digutenean edo ez hankarik eta ez bururik ez duten arauak bete behar ditugula esaten digutenean, ez dezatela erantzukizunik eskatu azalpenik eman ez badigute.

Informazio gehiago:

• Basaras, Miren (2021). Zenbat birus. Berria, 2021eko otsailak 23.
• Galarraga, Ana (2021). Ez dute azaltzen zergatik hartzen dituzten neurri batzuk, eta ez beste batzuk. Hamaika, 2021eko urtarrilak 12.
• Garcia, Koldo eta Santin, Izortze (2021). Birusaren aldaera britainiarra eta LABIren azken erabaki zentzugabeak. Naiz Irratia, 2021eko martxoak 30.
• Mayor, Ugo (2021). Bada zer hobeturik? Berria, 2021eko martxoak 17
• Orive, Gorka (2021). Por favor, no guarden más vacunas. Crónica Vasca, 2021eko apirilak 2.
• Pérez, Juan Ignacio (2021). No somos, o no se nos considera, responsables. Deia, 2021eko apirilak 1.
• Zubia, Felix (2021). Aerosolez eta haien kontrako neurriez. Berria, 2021eko martxoak 28.

 

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Neurri ulertezinen azalpenak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Joakim Weill ekonomialariak, Kaliforniako Unibertsitateko (Davis) kideak, 2020aren amaieran Ameriketako Geofisika Elkartean aurkeztu zuen komunikazio batean adierazi zuenez, baliteke azken hamarkadetan Costa Rican eta Panaman gertatutako malaria agerraldi gogorrak anfibioen populazioen murrizketen ondorio izana. Jatorri geografiko askotako nazioarteko talde batek egin zuen ikerketa eta 1976tik 2016ra bitarteko epea aztertu zuten egileek. Malaria agerraldien garaia eta zabalkundea aztertu zuten, eta, zenbait faktoreren eragin posiblea aztertzen duen prozedura estatistiko bat erabiliz, horrek anfibioen gainbeherarekin izan zezakeen lotura.

Anfibioen populazioak 80ko hamarkadako lehen urteetan hasi ziren apaltzen eremu horretan, Batrachochytrium dendrobatidis onddoak eragindako kitridiomikosi baten ondorioz. Mikosiak mundu osoko anfibio populazioetan eragin suntsigarriak izan ditu, eta horri egozten zaio 90 espezie desagertu izana, baita beste ehunka batzuetako aleak murriztu izana ere.

Irudia: Duela gutxi argitaratu den azterlan baten emaitzak, anfibioen kolapsoak eta malaria agerraldien areagotzearen arteko harremana plazaratu du. (Argazkia: Geoff Gallice – CC BY 2.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Ikertaldeak ikusi zuen aztertutako kantoietan (Costa Rica) eta barrutietan (Panama) malariaren eragina handitu egin zela hiru urtez, anfibioak galdu ondoren, harik eta egonkortu zen arte. Gero, egonkortze horrek beste bost urte iraun zuen, eta, ondoren, eragin maila jaitsi egin zen. Mila biztanleko 1,5 (Costa Rica) eta 1,1 (Panama) kasuko gehieneko intzidentzia mailetara iritsi ziren. Intzidentzia horretatik, 0,76 eta 1 artean anfibioen populazioen murrizketaren eraginari egotz ziezaiokeen. Anfibioen aniztasunaren galera ez zen izan malariaren intzidentzian eragin zuen faktore bakarra –zuhaitzen murrizketak ere eragina izan zuen–, baina faktore nagusia izan zen. Aipatutako zortzi urteak igarotakoan intzidentzia murriztea, segur aski, gaixotasunari eusteko ezarri zituzten osasun publikoko neurrien ondorioa izan zen.

Malaria Plasmodium generoko protozoo parasitoek sortutako gaixotasun bat da, eta gizakiei Anopheles generoko eltxoek transmititzen diete. Anfibioek eltxoak jaten dituzte –zorionez–, beraz, lehenengoak murrizteak bigarrenak ugaritzea eragin dezake, anfibioen ordez eltxoak jango dituen bestelako espezierik ez badago. Horrenbestez, esan daiteke anfibioen eta malariaren arteko lotura eltxoak izango direla, protozooaren bektore diren aldetik.

Laburbil dezagun: onddo patogenoak anfibioak hiltzen ditu; anfibio gutxiagok eltxo gutxiago jaten dituztenez, eltxoak ugaritu egiten dira; eltxo emeek, zeinak orain ugariagoak diren eta odolez elikatzen diren, gizaki gehiago ziztatzen dituzte eta protozooa transmititzen diete; ondorioz, pertsona gehiagok dute malaria gaixotasuna. Gogoan hartzekoa da mikosiaren zabalkundea –anfibioei eragiten diena, kasu–, askotan, giza jarduerek sortzen dutela –adibidez, animalia bizidunen legez kanpoko trafikoak– edo salgaien nazioarteko zirkulazioak errazten duela.

Azterketa hau aitzindaria da, eta emaitzek beste batzuen bermea behar dute ondorioak erabat balioztatzeko. Baina egileek proposatzen duten eredua sinesgarria da, eta indartu baino ez du egiten gizakien osasuna ziurtatzeko ekosistemena eta bertako kideena ere zaindu behar delako ideia. «One health» (osasun bakarra) ideia da, gizakien eta animalien osasunerako hurbilpen bat, sistema naturalen osasunean eragin dugun kalteak sortzen dizkigun erronkei erantzun onena eman diezaiokeen hurbilpena.

Erreferentzia bibliografikoak:

Springborn, M., Weill, J., Lips, K., Ibáñez, R., Ghosh, A. (2020). Amphibian Collapses Exacerbated Malaria Outbreaks in Central America. DOI: 10.1101/2020.12.07.20245613

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Igelak eltxoa jaten du appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainara Sangroniz, Leire Sangroniz

Aste Santua dugu eta ziurrenik askok torradak jan ditu egunotan. Torradak munduko hainbat txokotan prestatzen dira, txoko bakoitzean bere berezitasunarekin eta sasoi jakin batzuetan, batez ere aste santuan eta inauterietan. Hala ere, gaur egun badaude urte osoan ere gozo honetaz disfrutatzen dutenak.

Torradak egiteko, oro har, ogia, esnea, kanela eta arrautzak erabiltzen dira. Bada, hurrengo lerroetan kanelaz mintzatuko gara, osagai hau baita torradei zapore bereizgarria ematen diena.

Kanela gaur egun munduan gehien erabiltzen den espezietako bat da eta lehenengotarikoa izan zen Mediterraneora iristen. Asiako Cinnamomum generoko zuhaitzetatik lortzen da: zuhaitzaren barruko azala ebakitzen da, lehortzen utzi eta kiribildu egiten da.

Irudia: Kanela herri askotako gozogintzan erabiltzen den produktua da. (Argazkia: ValverdeRedactor – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Mota askotako zuhaitzak badaude ere, oro har bi kategoriatan banatzen dira: batetik, Ceylon edo Sri Lankako kanela; mota honek kolore argia dauka, hauskorra da, geruza ugari ditu kiribilduta eta zapore leuna dauka, gozoa delarik. Bigarren mota nagusia Asiako edo Txinako kanela da, cassia izenaz da ezagun, lodia eta gogorra da, iluna, zapore sendoagoa dauka eta mikatza da. Beste mota hau Txina, Indonesia eta Vietnamen ekoizten da eta gogokoena da munduko zati handienean.

Antzinako egiptoarrek kanela erabiltzen zuten momiak baltsamatzeko eta Testamentu Zaharrean hainbat aldiz azaltzen da. Asia eta Ekialde Hurbilean jakiak ontzeko erabili izan dute aspalditik eta, ondoren, baita Europan ere. Haragia eta edariak ontzeko erabiltzen da, esaterako ardo beroaren prestaketan, baina ohikoena plater gozoak edo gozokiak ontzeko erabiltzea da.

Kanelari zaporea ematen dion konposatu nagusia zinamaldehidoa da; hain zuzen ere, kanela-azalaren olioaren %90 zinemaldehidoa da. Cassia motako kanelak Sri Lankakoak baino zinemaldehido gehiago dauka. Sri Lankakoak zapore leunago eta konplexuagoa dauka, lore eta iltze ukituekin (eugenola eta linalola). Zinamaldehidoa, bere aldetik, kolore horixka duen likido likatsua da. Behin gorputzean azido zinamikoa emanik oxidatu egiten da eta, ondoren, azido bentzoiko edo azido hipuriko bihurtzen da eta gernuaren bidez kanporatzen da. Horretaz gain, dozenaka konposatu gehiago aurki daitezke kanelan; esaterako eugenola, alkohol zinamikoa eta azido zinamikoa.

Kanelan aurki daitekeen beste konposatu bat kumarina da. Kumarinak banillaren antzeko lurrina dauka; hori dela eta, hura ordezkatzeko erabili izan da lurringintzan.

Azken bi hamarkadetan modan jarri da kanelaren erronka deritzona: koilarakada bat kanela-hautsa irentsi behar da ura edan gabe, minutu bat baino gutxiagoko denboran. Erronka hau betetzea ia ezinezkoa izateaz gain mingarria eta arriskutsua da, hauts kantitate handiak arnasten baitira. Horrek eztula eragiten du, bai eta eztarriko narritadura. Areagotu egiten ditu, gainera, hautsa arnasteagatik arnasa hartzeko zailtasunak eta, horrekin, pneumonia izateko arriskua.

Iturriak:

• Hoskins, J.A (1984). The occurrence, metabolism and toxicity of cinnamic acid and related compounds, Journal of applied toxicology, 4 (6), 283-292. DOI: 10.1002/jat.2550040602
• Koester, Vera (2020). Cinnamon Chemistry. Chemistry Views, argitaratze data: 2020ko abenduaren 8a.
• McGee, Harold (2007). On Food and Cooking: The Science and Lore of the Kitchen. London, U.K.: Simon and Schuster.
• World of Chemicals. The principle of cinnamon challenge, kontsultaren data: 2021eko martxoaren 27a.

Egileez:

Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz Kimikan doktoreak dira eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak Polymat Institutuan.

The post Torradak eta kanelaren kimika appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Astrofisika

Ikertzaileek hamarkada batzuk daramatzate izarren arteko ingurunean biomolekulak atzematen. Izan ere, partikula horiek bizitzaren jatorriaren hasierako prozesuari buruzko aztarnak eman ditzakete. Zientzialariek, besteak beste, funtsezko molekulak bilatzen aritu dira dira: aminoazidoak, base nitrogenatuak, bizitzako gantz-azidoak edo azukreak. Espazioan edozein molekula bilatzeko, espektroskopia errotazionala erabiltzen da. Teknika horri esker, molekula isolatu bakar baten egitura doitasun handiz zehaztu daiteke. Hori da lortu duena UPV/EHUko ikertalde batek, espektroskopia errotazionalaren bidez, eritrulosaren (zeto-azukre natural bat) egitura molekular hiperzehatza determinatzea lortu du, eta azukre horren seinale espektroskopikoak bilatu ditu espazioan. Elhuyar aldizkarian ematen digute honen berri: Izarrarteko espazioan azukreak bilatzen ari dira EHUko ikertzaileak.

Osasuna

Ikerketa ugarik agerian utzi dute desplazamendu aktiboa sustatu eta laguntzeko ekimenek heriotza-arriskua eta gaixotasun kroniko garrantzitsuen karga murriztu ditzaketela. Hori berori berretsi dute 2017an eta 2020an Erresuma Batuan egindako ikerketek. Izan ere, ikertzaileek ikusi zuten, esaterako, lanera bizikletaz joaten zirenen artean edozein kausaren ondorioz hiltzeko arriskua % 41 gutxiago zela, autoz edo garraio publikoz joan-etorriak egiten zituztenekin alderatuta. Emaitzen nondik norakoak Juan Ignacio Pérez biologoaren eskutik: Lanera pedalei eraginez joateak bizi asko salba ditzake.

Genetika

Sevillako katedralean gordeta dauden Kristobal Kolonen hezurren azterketak, haren jatorriari buruzko zalantzak argituko ditu adituen ustez. Jose Antonio Lorente Granadako Unibertsitateko Auzi Medikuntzako katedraduna buru duen ikerketa-taldeak emaitzen aurrerapen bat emango du maiatzean baina Joxe Mari Ertzilla historiazaleak  aurreratu duenez: “Kolonen DNA alderatu dute haren ondorengoak izan daitezkeen 380 lagunenarekin, «eta ez dute antzekotasunik topatu”. Xehetasunak, Berrian: Kolonen DNAren azterketen emaitzak, aurten.

Teknologia

Prosum proiektuaren arabera 2019an sortutako hondakin elektronikoen % 17,4 baino ez ziren bildu eta birziklatu. Gutako bakoitzak 19 kg hondakin elektroniko sortu zituen 2019. Zaborrera botatzen ditugun hondakin hauetako asko, konpontzen ez diren tresna elektrikoak dira.  Izan ere, konpondu ezineko eta iraupen gutxiagoko tresnen kopurua asko hazi da eta honek ingurumen arazoak ekartzen ditu, hala nola klima larrialdia. Hondakin elektronikoen nondik norakoak plazaratu ditu asteon Izaro Basurko ikertzaileak: Zaharkitze programatua.

Biologia

2006an vespa velutina izeneko liztorra iritsi zen Europara eta harrez geroztik zabal hedatu da. Habitati zabala du eta, ondorioz, ikus daiteke eraikin, nekazaritza-lur, abeltzaintza intentsiboko zonalde, baso, hiri-gune, larre natural, erribera zein gune hezeetan. Hala ere, adierazgarria da, ur-iturriren batetik gertu kokatzen direla beti. Velutina espezie exotiko inbaditzailea da eta hainbat kalte eragin ditu, besteak beste, ez duelako harraparirik izan, orain arte. Izan ere, Galiziako Xuntaren aginduz Alcala de Henaresko Unibertsitateak egindako ikerketa batek agerian utzi du: zapelatz liztorjaleak Asiako liztorraren habiei gogor erasotzen diela. Datuen arabera 24.500 habia desegin zituen Galizian 2018an. Enekoitz Telleriak azaltzen du Berrian: Liztor beltza du begiz jota.

Kimika

Biomonitoreak kutsatzaileak metatzeko gaitasuna duten organismoak dira. Fakultate honi esker, kutsatzaileen kontzentrazioei buruzko informazioa lor daiteke eta baita kutsatzaile horiek izaki bizidunengan duten eraginari buruzkoa ere. Goroldioak edo likenak, esaterako, biomonitoreak izan liteke eta UPV/EHUko IBeA ikerketa-taldeak egindako azterlan batek adierazi du, esaterako, UPV/EHUk zehaztu du Grimmia generoko goroldioak metalen kutsadura atmosferikoaren biomonitore pasibo gisa erabil daitezkeela. Emaitza guztiak Zientzia Kaieran: Goroldioak, metalen kutsadura atmosferikoa antzemateko tresnak.

Fisika

César Tomé dibulgatzailean fisikaren oinarrizko kontzeptuen historiaren beste atal bat ekarri du asteon eta “kuantuez” hitz egin du. “Kuantu” hitza XIX. mendean erabiltzen zen arren, Philipp Lenard fisikariak aipatu zuen idatziz XX. mendean, eta fisika arloko testu baten erabili zuen, 1902. urtean efektu fotoelektrikoari buruzko artikulu batean.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #344 appeared first on Zientzia Kaiera.