Zientzia Kaiera

Josu Lopez-Gazpio

Duela bospasei urte Tolosaldeko Atarian Tronuko gogoetak izeneko dibulgazio-artikulu xelebrea idazteko plazera izan nuen. Umore ukitua emanez, komuneko tapa igo ala jaitsi behar ote genuen aztertu nuen eta zientziak aferari buruz zer zioen kontatu nahi izan nien irakurleei. 2015eko lan hartan, urak, hondakin biologikoek eta gorotz-germenek aerosol bat –bioaerosola– osatzen dutela eta nahaste hori bainugela guztian hedatzen dela azaltzen saiatu nintzen. Orduan dena barre-algara izan zen, baina, ziur orain askok gogoratu dutela artikulu hori SARS-CoV-2a komuneko aerosolen bidez kutsa daitekeela jakin dutenean.

Irudia: Ikerketa harrigarri eta xelebreenak erabilgarriak izan daitezke noizbait. (Argazkia: Alexas_Fotos – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Tolosaldeko Atarian bakarrik ez, tronuko gogoeta haiek Jakinduriek mundue erreko dau bertsozientzia saioetan ere zabaldu nituen -hemen naukazue, adibidez, 2017ko Ondarruko kartelean-. Kike Amonarrizek tronuko gogoetak non otu ote zitzaizkidan galdetu ohi zidan eta nik, erantzun, bistakoa zela. Garai hartan komun zulotik irteten ziren bioaerosolak guztiz ezezagunak ziren eta aerosol hitza ere apenas erabiltzen genuen eguneroko hizkuntzan. Alabaina, Charles P. Gerba zientzialari aitzindariak 1975. urtean hasi zituen bere ikerketak eta komuneko ponpa tira ondoren sortzen den gandorra –toilet plume- tentuz aztertu zuen. Gerbak adierazi zuenez, bioaerosola komunean eratzen da eta ia bi metroko distantziaraino sakabanatzen diren tantatxoak sortzen ditu.

Harrezkero ikerketa gehiago ere egin dira eta, ikusi denez, milioika birus eta bakterio dituen laino ikusezinak segundo gutxi batzuetan bainugelako pareta guztiak, atea, konketa eta gainazala guztiak estaltzen ditu. Gu bertan bagaude, jakina, arnas aparatutik sartzen da aerosola -hori ez al zaigu orain ezaguna egiten?- eta mikrokokoak, estafilokokoak, enterokokoak, estreptokokoak eta beste hainbat birus eta bakterio arnastu ditzakegu. Hortaz, aspalditik ezaguna da eta aspalditik ikertu da komuneko aerosolek gaixotasunen kutsatzean duten eragina. Komuneko ponpak aerosol kantitate handiak sortzen ditu eta, esaterako, MERS-CoV koronabirusa, Ebolaren birusa edo gastroenteritisa sortzen duen norobirusa komuneko aerosolizazioaren bidez zabaldu daitezkeela frogatuta dago.

Zenbait ikerketetan oso modu argian ikusi da hori, bertsozientzia saioetan aipatzen nuen moduan. 1989ko ikerketa batean, esaterako, gurutzaontzi baten itsas-bidaietako batean gertatutako birus baten hedapena aztertu zuten. Ikerketaren emaitzen arabera, ez zen aurkitu infekzioen eta elikagaien edo uraren arteko loturarik. Alabaina, partekatutako komunak zituzten bidaiarien artean infekzioa izateko probabilitatea bikoitza zen bakarkako komunka zituztenekin alderatuta. 2005. urteko beste ikerketa bat antzeko ondorioetara iritsi zen, baina, kasu horretan hegaldi luze bat izan zen aztergaia. Hegazkinean norobirus baten hedapena ikertu zuten zientzialariek eta, ikusi zutenez, itxuraz garbiak zeuden komunetan ere infekzioa gertatu zen. Ikerketaren amaieran zientzialariek hegazkinak birusen hedatze guneak izan zitezkeela azpimarratzen zuten. 2005. urtean, berriro diot. Gaur egun, hori ere ez zaigu batere arraroa egiten SARS-CoV-2ari buruz dakiguna kontuan hartuta.

Komuneko aerosolen kontu honek gogorarazten du, sarritan, hasiera batean zentzu handirik ez duten ikerketak, barregarriak izan daitezkeenak haien planteatzeko moduan, azkenean erabilgarriak izan daitezkeela. Horren adibide ditugu, esaterako, Ig Nobel sariak. Sariok Nobel sarien parodia modukoak dira, baina, ikerketa saridunek hasiera batean barrea eragiten duten arren, seriotasun osoa dute -horren adibide izan daitezke billeteetan dauden mikroorganismoen analisia edota errusiar mendiak erabiltzea giltzurruneko harriak kentzeko-.

Nolanahi ere, komunetako aerosolak aztertu zituzten ikerketak oinarri hartuta, Jesse H. Schreck eta bere lankideek Covid–19aren garai honetan komunetako aerosolek izan dezaketen balizko eragina ikertu berri dute. Aztertu dutenez, komuneko ponpa tira eta hurrengo 30 minutuetan tantatxoen kopurua asko handitzen da. Gainera, hainbat mikroorganismok komun zuloko uretan gelditzen dira ponpa gutxienez hogeita lau aldiz tira arte. Aerosolen bidezko sakabanatzeko hori saihesteko modu bat, Tronuko gogoetak artikuluan aipatzen zen moduan, ponpa tira aurretik tapa jaistea da. Bada, argitaratu berri den ikerketa honetan berretsi den moduan, tapa lehenago jaistea eraginkorra da aerosol kantitatea murrizteko, baina, ez da guztiz eraginkorra; izan ere, zenbait tantatxo taparen eta komun-ontziaren artean dagoen tartetik ihes egin dezakete.

Schreck eta bere lankideek komunak aipatzen dituzte Covid-19a kutsatzeko gune potentzial gisa eta, diotenez, birusaren transmisioan elementu garrantzitsua izan daiteke. Txinan, esaterako, gorotz-aerosolen bidezko Covid-19aren kutsatzea dokumentatu zen. Kasu horretan, komunen aireztapena soilik partekatzen zuten bertikalki kokatutako etxebizitzen artean gertatu ziren kutsatzeak. Ez dirudi gorotz-aerosolen bidezko kutsatzea transmisio mota arruntena denik, noski, baina, kontuan hartu beharreko iturria da, batez ere, lagun askok erabiltzen dituzten komunen kasuan. Oraindik ez dakigu zenbat denbora iraun dezakeen laino kutsakorrak, baina, komunak gune bereziki arriskutsuak izan daitezkeela dirudi. Alde batetik, arnasketa bidez kanporatzen ditugun tantatxoak inguruan geratzen direlako eta, bestetik, komun zulotik ihes egiten duten aerosolak daudelako. Horrexegatik, komunetan higiene-neurriak eta maskara inon baino garrantzitsuagoak dira.

Physics Fluids aldizkarian Schreck eta bere lankideek argitaratu duten lanaren ondorioen arabera, komun zulotik irteten den material biologikoaren aerosolizazioa arnasketa-gaixotasunen eta urdail-hesteetako arazoen hedapenean faktore garrantzitsua da. Horrexegatik, zentzuzkoa da pentsatzea Covid-19aren kasuan ere antzeko transmisioa gerta daitekeela eta, beraz, komunak kontrolatu beharreko guneak direla. Aireztapen egokia ezinbestekoa da eta erabiltzaileok ere hedapena saihesten lagundu dezakegu tapa jaisten badugu ponpa tira aurretik. 2015eko Tronuko gogoeta haietan esandakoak gaur egun ere balio du eta orain inoiz baino garrantzitsuagoa da. Agian norbait tapa jaisten hasi zen dibulgazio-artikulu horri esker eta agian horrek lagun bat gutxiago kutsatzea ekarri du. Batek daki.

Edozein kasutan, ikerketek erakutsi dutenez, gorotz-aerosolen bidezko kutsatzea gerta daiteke. Ez dago argi zenbaterainoko kutsatze-iturria izan daitekeen, baina, 1975. urtean Gerbak egindako lan aitzindari –agian xelebre– horiei esker dakigu gaur egun dakiguna. Baliteke ez izatea iturri garrantzitsua, baina, badaezpada ere, nik ez dut maskara kentzen komunean eta beti, beti-beti, tapa jaisten dut ponpari tira aurretik.

Erreferentzia bibliografikoa:

Schreck, J.H., Lashaki, M.J., Hashemi, J., Dhanak, M., Verma, S. (2021). Aerosol generation in public restrooms. Physics Fluids, 33, 033320. DOI: 10.1063/5.0040310

Informazio gehiago:

• Lopez-Gazpio (2021). Tronuko gogoetak. Tolosaldeko ataria, 2015eko irailak 27.
• Knvul Sheikh (2020). Flushing the toilet may fling coronavirus aerosols all over, New York Times, 2020ko ekainak 16.
• Redacción médica (2020). Covid-19: un estudio apunta a su transmision por los aerosoles fecales, Redacción Médica, 2020ko irailak 25.

 

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

The post Tronuko gogoeten gogoetak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

2018an, munduan 97 milioi tona (Mt) arrain, krustazeo eta molusku harrapatu ziren. Hazkuntzaren bitartez 82 Mt ekoitzi ziren. Beraz, animalia urtarren ekoizpen osoa 179 milioi tonakoa izan zen. Kopuru horretatik 22 Mt arrain irinak eta olioak ekoiztera bideratu ziren, beraz, 157 Mt giza kontsumorako izan ziren. Azken mende erdian, arrainaren kontsumo orokorra urtean % 3,1 hazi da; ia populazioaren bikoitza (% 1,6). 2018an, gizaki bakoitzak, batez beste, 20,5 kg arrain kontsumitu zituen; 1961ean kontsumitutakoaren (9 kg) bikoitza baino gehiago. Hala dago jasota FAOk munduko akuikultura baliabideei buruz egiten duen bi urtean behingo txostenean.

Irudia: 1995. urtean FAOk Arrantza Arduratsurako Jokabide Kodea onartu zuen eta handik hogeita bost urtera, arrantza- eta akuikultura-baliabideak arduraz erabiltzearen garrantzia onartu eta lehenetsi da. Kodeak nazioarteko tresna, politika eta programen garapenari buruzko informazioa eskaintzen du, mundu mailan, eskualde mailan eta nazio mailan kudeaketa ahalegin arduratsuak bultzatzeko. (Argazkia: Jacek Kijewski – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Akuikulturak ekoizpen osoaren % 46 eman zuen, baina gizakien kontsumoari bakarrik erreparatzen badiogu, % 52ra igo zen horren ekarpena. Joan den mendeko 1980ko hamarkadatik etengabe hazi da ehunekoa. Aldiz, arrantza harrapaketen kopuru osoa gutxi-asko egonkorra izan da orduz geroztik. Arrain ekoizpenaren igoera, batez ere, Asiako –nagusiki, Txina– ur kontinentaletako hazkuntzaren ondorioz izan da. 1980ko hamarkadaren aurretik, akuikulturako ekoizpenaren zati handiena, alde handiagatik, itsasotik zetorren eta, nahiz eta oraindik itsasoa den arrain hornitzaile nagusia, ur kontinentalek gero eta garrantzi handiagoa dute, hain zuzen ere, akuikulturaren ekarpenaren ondorioz.

Herrialde garatuak 1961ean pertsonako 17,4 kg kontsumitzetik (PCK) 2017an 24,4 kg kontsumitzera igaro gara (kontsumo handiena 2007koa izan zen, 26,4 kilokoa). Aldiz, garabidean dauden herrialdeetan 1961ean 5,2 kiloko PCKa izatetik 2017an 19,4koa izatera igaro dira. Herrialde txiroenetan ere handitu da kontsumoa, baina gutxiago: 1961ean 4 kiloko PCKa izatetik 2017an 93 kilokoa izatera igaro dira.

2018an gehien harrapatu zen espeziea antxoaren antzeko den antxobeta, Engraulis ringens, izan zen (7 Mt), Theragra chacogramma Alaskako bakailaoa ondoren (3,4 Mt) eta lanpo sabelmarraduna, Katsuwonus pelamis, hirugarren (3,2 Mt). Sekuentzia horrek espezie taldeen, arrain txiki pelagikoen, bakailaoen eta antzekoen eta atunaren familiakoen garrantzia –ordena horretan– egoki islatzen du. Akuikultura kontinentala ur gezako arrainetan oinarritzen da (47 Mt), batez ere, espezie iragazleetakoetan (8 Mt); itsasoko akuikulturan, berriz, moluskuak dira (17,3 Mt) baliabide nagusia, arrainen (7,3 Mt) eta krustazeoen aurretik (5,7 Mt).

Gaur egun, arrantza stocken % 66 biologikoki jasangarriak dira (1974an % 90 ziren), baina zati handiena (% 60) mugan dago, ekoitzi bezainbeste arrantzatzen baita. Egoera okerrenean dauden arrantza eremuak Mediterraneoan eta Itsaso Beltzean daude (stocken % 62,5 maila ez jasangarrian daude); stock jasangarriak dituzten eremuen zati handiena, berriz, Pazifikoan dago (Pazifikoaren hego-ekialdea kenduta).

Datu multzo horren aurrean, nire ondorioak honako hauek dira:

1. aurrera egiten ari diren herrialdeetan arrain kontsumoa hazten ari da;
2. munduko eskaeraren hazkundea, batez ere, akuikulturako baliabideen bidez asetzen da, espezie gehienen stockak mugan daudelako;
3. natura baliabideak biologiaren eta populazioen dinamikaren ezagutzan oinarrituz kudeatu behar dira ezinbestean, epe ertain-luzean kudeaketa hori jasangarria izateko;
4. eta ezagutzan inbertitzen jarraitu beharko da, akuikulturaren bidez gizakien arrain eskaera gero eta handiagoa asetzeko eta hori jarduera horien ingurumen inpaktua minimizatuz egin beharko da.

Erreferentzia bibliografikoa:

FAO. (2020). The State of World Fisheries and Aquaculture. Sustainability in accion.  Roma, Italia: Nazio Batuen Elikadura eta Nekazaritza Erakundea (FAO).

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Arrantza eta akuikultura munduan appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Ibaizabal Itsasadarra zientziak eta teknologiak ikusita

 Gizakien esku-hartzearen eredurik badugu inguruan Ibaizabal itsasadarra eta bere ingurunea dira. Kanalizazioak, ibilgu aldaketak, lur altxaketak, e.a. egin dira itsasadarrean. Industrializazioarekin batera etorri ziren, hala ere, aldaketa azkarren eta bortitzenak. Eta protagonistetako bat inguruko geologia izan zen.

Bilboko inguruko geologia izan zen industrializazio prozesu horren oinarrietako bat. Izan ere, Alex Francok azaltzen duen bezala, ezaugarri geologiko oso egokiak ditu: azaleratutako burdinaren mineralizazio handia eta, horretaz gain, mineralak ustiatzea eta garraiatzea ahalbidetzen zuen geomorfologia egokia.

Noski, prozesu honetan parekorik ez zuen izan protagonista izan zen burdina. Bizkaiko burdinarekin hasi zen prozesu hau guztia baina, zergatik dago burdina Bizkaian? Erantzun sinplifikatua da kareharriak hainbat mineralizazio jasan eta burdinarekin aberastu zirelako.

Dirudien baino konplexuagoa baita zapaltzen dugun zorua. Batetik, antiklinorioa eta sinklinorioa dugu Bizkaian. Antiklinorioan arroka zaharrenak nukleoan daude eta berrienak goian, sinklinorioan, aldiz, arroka zaharrenak goiko geruzetan daude eta gazteenak nukleoan.

Horretaz gain, lurrean hainbat material mota topa daitezke: kareharriak, hareharriak, lutitak, tupak… Egitura eta prozesu guzti hauek Bizkaiko industrializazioa ekarri eta erraztu zuten, honek izan dituen ondorio ekonomiko, sozial eta ekologiko guztiekin.

Zientziaren eta teknologiaren ikuspuntutik begiratuta Ibaizabal itsasadarraren eta bere inguruaren alderdi ikusezinak azaleratzen dira.

Ibaizabal Itsasadarra zientziak eta teknologiak ikusita

Ibaizabal Itsasadarra zientziak eta teknologiak ikusita / La Ría del Nervión a vista de ciencia y tecnología proiektua infografia sorta bat izan zen hasieran, Ibaizabal itsasadarra eta bere inguru metropolitarra zientziaren eta teknologiaren begiez erakusten duten infografia bilduma batekin osatutako erakusketa.

Ondoren, zientziaren arlotik landutako artikulu sorta etorri zen euskaraz blog honetan bertan irakurgai eta gaztelaniaz Cuaderno de Cultura Científica blogean.

Proiektu honen (orain arteko) azken atala dugu honakoa, azalpen bideoak.

The post Bilboko itsasadarreko eta inguruko geologia appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Osasuna

Duela aste batzuk iragarri zuen Erresuma Batuko Gobernuak astean bi test azkar egiteko baliabideak eskainiko zizkiela herritarrei doan. Test azkarrena, britainiarrek pandemia kontrolatzeko hartu duten neurrietako bat da, ekonomia pixkanaka irekitzen den bitartean. COVID-19ari aurre egiteko testak funtsezko erremintak izan dira eta horiei erreparatzen die Arantxa Iraola kazetariak Ugo Mayor ikertzailea, Miren Basaras mikrobiologoa eta Ana Galarraga zientzia-komunikatzailearen ekarpenekin. Adituen ustez,  testek egoeraren argazki finkoak ematen dituzten arren, oso informazio baliagarria eskaintzen dute. Berrian: “Testak: gehiago egin daitezke“.

Iera Hernández ikertzaileak Ocoxin nutrizio osagarriaren eragina aztertu du, minbizia tratatzeko eta kimioterapia indartzeko helburuarekin. Ocoxin elementu natural desberdinez osaturiko nutrizio osagarria da eta propietate antiinflamatorio, antioxidatzaile eta immunoerregulatzaileak ditu. Hori dela eta, minbizia tratatzeko baliagarria ote ze zen aztertu izan du. Unibertsitatea.net atarian ikerketaren xehetasunak: Iera Hernández Unzueta: “Ocoxin konposatu naturala kimioterapia indartzeko erabilgarria izan daitekeela erakutsi dute lortutako emaitzek”.

Biologia

Animaliak bitxiak izateaz gain, liluragarriak dira. Asteon Ziortza Guezuragak sator biluziaren komunikazio gaitasunaren bitxikeria bati so egin dio: sator biluziek dialekto ezberdinak dituzte, bizi diren kolonien araberako, eta berezkoak barik, ikasi egiten dituzte. Komunikazio gaitasun hau zertan datzan jakiteko eta sator biluzien kalaka entzun nahi izanez gero, jo artikulura: Ugaztunik arraroena… are konplexuago.

Psikologia

Konformismoa edozein egoera publiko edo pribatutara erraz egokitzen denaren praktika bezala ezagutzen da. Praktika hau sarri askotan gure taldearen portaerak baldintzatzen du. Izan ere, taldekide gisa onartuak izatea da partaideen asmoa eta hori lortzeko sarritan sumisio jarrera bat hartzen dugu. Hori dela eta gehiengoaren kontra ez joateagatik, gehiengoaren iritzia okerra dela jakin arren, bat egiten dugu taldearekin desadostasunak eta tirabirak saihesteko. Marta Bueno pedagogoak azaltzen digu “Konformistak edo asertiboak?” artikuluan.

Arkeologia

Arabako Errioxako ondare historiko-arkeologiko aberatsaren berri ematen du “La Prehistoria en Rioja Alavesa. Guía para su conocimiento y visita” liburuak.  Bertan, labur-labur azaltzen da eremu horretan azken laurogei urteotan egin diren indusketa arkeologikoen emaitzak. 1935ean Sorginaren Txabola trikuharria aurkitu zenetik gaur egun arte. Alean eman dute argitalpenaren berri: “Arabako Errioxako aurkikuntza arkeologikoak gidaliburu batera eraman dituzte“.

Duela 3.500 urte, txakurren elikadura gizakion mende zegoen ere, gaur egun bezala. Hori agertu du ikerketa batek, Sabadelleko Can Roqueta aztarnategiko 82 kanidoren arrastoak aztertu ondoren. Juanma Gallego kazetarik azaldu digu lan horri esker, Brontze Aroko eta lehen Burdin Aroko txakurren elikadura berreraikitzeko gai izan direla. Eta egiaztatu ahal izan dute berez haragijaleak diren animalia hauen arrastuetan zerealak eta lekadunen zantzuak daudela ere.

Fisika

Atmosferan hainbat motatako gertakariak izaten dira, aireari, argiari, elektrizitateari eta urari lotuak. Batzuk oso arruntak dira guretzako, esaterako, haizea, ortzadarra, tximista edo euria baina badira ez direnak hain ezagunak, esaterako parhelioa eta halo efektuak. Parhelio efektua ikusi izan da asteon gure zeruan. Onintze Salazar meteorologoak azaldu zuen Twitterren efektua “Hodei altuekin, bereziki zirruekin ikus daiteke. Eguzki-izpiek hodeien izotz-kristalekin talka egitean sortzen den efektu optikoa da”. Hain gauza ederra izanik, Edu Lartzangurenek Berrian eta Luistxo Fernandezek Sustatun erreparatu diote ere. 

Kimika

Material aktibo gisa jarduten duten polipeptidoetan oinarrituta, metalik gabeko bateriak diseinatu dituzte. Aitziber Ruiz de Arkautek azaldu Elhuyar aldizkarian material aktibo horiek egonkor mantentzea lortu dutela bateriaren funtzionamenduan, eta, ondoren degradatu egiten direnez baldintza azidoetan, birziklagarriak izan daitezkeela. Bateria hauek, bateria berde eta jasangarriak lortzeko lehen pausoa izan daitezke. Xehetasunak “Bateria organikoak diseinatu dituzte, metalik gabekoak” artikuluan.

Geologia

Maiatzean izaten da Geolodia, zapaltzen ditugun lekuak “begi geologikoekin” behatzea helburu duen egitasmoa. Araban, esaterako, Alearen bidez jakin dugu aurten Gasteizko akuiferoak izan dituztela begi-bistan eta bertako urtegi ikusezina erakutsi dutela. Geologoen azalpenei esker, parte-hartzaileek ezagutu dute Gasteizko akuiferoa belaki baten antzekoa dela eta ura euritik eta inguruan dituen ibaietatik jasotzen duen arren gehienbat hareez eta legarrez osatuta dagoela.

Astrofisika

Perseverance ibilgailua Marteko txoko ezkutuak arakatzen dihardu eta UPV/EHUko ikertzaileek haren nondik norakoak jarraitzeko operazio zentro bat dute Martina Casiano zentro teknologikoan. Bertan, Marteko misioaren jarraipena egiteaz gain misioaren hurrengo pausuak zehazten dituzte ere. Perseverancek bidaltzen dituen argazkiak argazkiak aztertu ondoren, ikertzaileek erabakitzen dute hurrengo egunean zein puntutan egin behar diren neurketak. Beraz, Lurretik Martera aginduak bidaltzen dira. Datu guztiak Jakes Goikoetxearen eskutik, Berrian: Marte iritsi da Euskal Herrira.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #349 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Gizaki-tximino kimeren sorrera mugarri zientifikoa izan da, baina baita arazo etiko baten lehen seinalea: First human-monkey embryos created – a small step towards a huge ethical problem  Julian Savulescu eta César palacios-González

Logika modernoaren asmakizuna XIX. mendean Gottlob Fregeri egozten zaio. Eta Crisipo de Solos (III K.a.) plagiatu bazuen? Jesús Zamora Bonillaren The ‘prehistory’ of philosophy of science (10): From logical stoicism to logical positivism

Izarren eta galaxien neurketa espektroskopiken neurketetatik abiatuta unibertsoaren mapa tridimentsionala egiteko eredu kosmologikoa behar da.  DIPC ren parte-hartzearekin: How to analyse data from galaxy spectroscopic surveys without assuming a cosmological model

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #350 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Izaskun Alberdi Landaluze zientzia-ilustratzailea da. Ilustrazioak ala zientziak, lehenago zerk harrapatu zuen galdetuta, ez du zalantzarik egiten: zientziak. “Biak izan ditut gogoko txikitatik, baina beti bereizita bizi izan ditut. Txikitan, eskolatik kanpo, marrazketa klaseetara joaten nintzen. Baina, bestela, zientziak erakartzen ninduten, bereziki, bizidunek. Jakin-min handikoa naiz, eta garbi nuen biologia ikasi nahi nuela”.

Ingurumenaren eta espezieen biodibertsitatearen inguruko ikerketa lerroek erakarrita, Biodibertsitate eta Biologiaren Kontserbazioan espezializatu zen. Gogoan du, ikasten zuen bitartean, eskemak eta laburpenak modu bisualean egiten zituela, marrazkien bidez, “baina sekula pentsatu gabe gero honetan arituko nintzela”.

Irudia: Izaskun Alberdi Landaluze zientzia-ilustratzailea.

Lanean hasi zenean ere, oso urruti ikusten zuen ilustrazio zientifikoaren mundua. Halako batean, jakin zuzen EHUk Ilustrazio Zientifikoko Graduondoko bat atera behar zuela; hori izan zen bide berriari heltzeko lehen pausoa: “Portfolio bat prestatu nuen nire marrazkiekin, eta hartu egin ninduten. Ordura arte erabiltzen ez nituen teknika asko ikasi nituen: akuarela, ordenagailu bidezko marrazketa… baita kontzeptuak azaltzeko moduak ere. Eta geroztik, hemen nabil, ilustrazio zientifikoan, bete-betean”.

Hain zuzen, graduondoko ikasketak bukatu zituenean, Vega Asensio Herrerok sortutako estudioan hasi zen lanean (NorArte Visual Science), eta han jarraitzen du. Bezeroek eskatutako ilustrazio zientifikoak egiteaz gain, ikastaroak eta tailerrak ere ematen ditu, eta bi jarduerak ditu gustuko.

Ilustrazioak egitean, aitortu du, hasiera batean, gai batzuk errazagoak egiten zizkiola beste batzuk baino; adibidez, biologiakoak. “Hala ere, bestelako gaiak lantzen ere asko gozatzen dut. Agian, ahalegin handiagoa eskatzen didate ondo ulertzeko eta ilustrazio bidez nola adierazi irudikatzeko, baina, batzuetan, ezustekoak ere hartzen ditut, eta asko asebetetzen naute”.

Baliabide zabala eta eraginkorra

Hezkuntzan, berriz, Ilustrazio Zientifikoko Graduondoan eskolak eman ditu. Horrez gain, ikastaroak ere ematen ditu, bai zientzialariei, bai marrazketa-zaleei. “Zientzialariei, tresnak ematen dizkiegu, eduki zientifikoa irudien bitartez hobeto azaltzeko. Diseinu grafikoko jarraibideei esker, gauza erakargarriagoak eta bisualagoak egiten laguntzen diegu. Gazteekin, berriz, ilustrazio tradizionaleko tailerrak egiten ditugu, eta arrakasta handia izaten dute”.

Alberdik azaldu duenez, gazteei asko gustatzen zaizkie akuarelak, pintzelak, koloretako arkatzak… Eta marrazketa modu ona da inguruko biodibertsitatea ezagutzeko. “Gure inguruan ditugun animalia eta landare asko ezezagunak zaizkigu, eta, marrazteko, arreta handia jarri behar duzu haietan, eta ondo aztertu behar dituzu. Beraz, modu ona da lekuko biodibertsitatea ezagutzera bultzatzeko”.

Besteak beste, Bergarako Laboratorium museoan, Elhuyarrek antolatutako Bizilabe tailerretan, eta EHUren Zientzia Astean eman ditu ikastaroak. “Guk, normalean, ordenagailuan eta bakarka egiten dugu lana, eta ikastaroek aukera ematen didate jendearekin egoteko, haurrei irakasteko… Oso polita da ikustea nola haurrek, askotan, gure aurreikuspenak gainditzen dituzten, eta guk uste duguna baino hobeto ulertzen dituzten irudikatutako ideia zientifikoak”.

Azken finean, irudiak tresna baliagarriak iruditzen zaizkio zientzia transmititzeko eta memorian gordetzeko. Hartu duen bidetik jarraitu nahiko luke etorkizunean, eta erakutsi ilustrazio zientifikoa oso baliabide zabala eta eraginkorra dela.

Fitxa biografikoa:

Izaskun Alberdi Landaluze Eibarren jaioa, 1991ko udaberrian. Izaki bizidunen inguruko zientziak erakarrita biologia arloan burutu zituen ikasketak. Betidanik marraztu izan badu ere, zientzia eta ilustrazioa bide desberdinetatik bizi izan ditu beti, Ilustrazio Zientifikoko graduondoak gustuko zituen bi kontzeptu hauek elkartzeko aukera eman zion arte. Egun NorArte Visual Science estudioan egiten du lan, zientzia-ilustratzaile eta diseinatzaile gisa.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Izaskun Alberdi, zientzia-ilustratzailea: “Batzuetan ezustekoak hartzen ditut, eta asko asebetetzen naute” appeared first on Zientzia Kaiera.

Bingen Gutiérrez Izaki bizidunok azido nukleiko, gluzido, proteina eta lipido izenez ezagutzen diren biomolekula organikoz osatuak gaude. Guzti hauek, ezinbestekoak diren funtzioak betetzen badituzte ere, historikoki garrantzia gehiago eman zaie proteina edota azido nukleikoei eta honek, lipidoak bigarren maila batean kokatzea eragin du. Dena den, azken urteotan lipidoen inguruan egin diren hainbat aurkikuntza esanguratsuen ondorioz, beraien gaineko interesak gorako joera hartu du. 1. irudia: Ezkerrean: gizakien azaleko stratum corneumeko lipidoz osatutako mintz naturala eta eskuinean txerriaren birika surfaktanteko mintzak.

Lipidoak batez ere karbono eta hidrogenoz, eta parte txikiago batean oxigenoz, osatutako molekula hidrofobikoak dira; hau da, uretan disolbagaitzak baina disolbatzaile organiko ez-polarretan disolbagarriak dira. Dena den, zenbait lipidok, atal hidrofobikoaz gain, atal polarra edota hidrofilikoa ere badaukate. Kasu hauetan, lipidoa anfipatikoa dela esaten da. Bestalde, aseak edota asegabeak izan daitezkeen karbono kate luzez osatuak daude. Beraien artean antolatzeko daukaten erari dagokionez, bigeruza lipidiko izenez ezagutzen den egitura da ezagunena. Dena den, mizela, liposoma edota beste forma konplexuago batzuetan ere antola daitezke.

Zelula batean aurkitzen den lipido talde ugariena glizerofosfolipidoena da. Izenak dioen bezala, beraien atal polar gisa fosfato talde bat edukitzeagatik nabarmentzen dira. Glizerofosfolipidoen barnean aurkitzen dira hain zuzen ere mintz plasmatikoan ugariak baina gainontzeko mintzetan urriak diren esfingolipidoak. Esfingolipido guztiek, esfingosina izenez ezagutzen den aminoalkohol bat daukate oinarritzat eta honi, kate luzeko gantz azido ase edo asegabe bat lotu dakioke zeramida izenez ezagutzen den lipidoa sortzeko.

Azken urteotan lipido ikerketan berezituak diren hainbat talde zientifikok egindako lan sakonei esker, esfingolipidoak, egitura edota erreserba funtzio soilak izateaz gain,  lipidoak zelula mailan ezinbestekoak diren hainbat prozesutan ere garrantzitsuak direla onartu da. Zeramidak zelulen heriotza programatuarekin daukan lotura zuzena da hain zuzen ere, prozesu horien artetik zabalduena. Izan ere, mitokondrietan ematen den zeramida kontzentrazio igoera, apoptosi prozesuaren hasieratzat jotzen da. Honetaz gain, hazkuntza zelularra gelditzearekin, seneszentziarekin, diferentziazio zelularrarekin edota erantzun immunearekin lotutako eginkizunak ere izan ditzake. Gainera, esfingolipidoek, kaltetutako DNAren aurrean ematen den erantzunean parte hartzen dutela, eta gibelean ematen den drogen glutazio eta detoxifikazio prozesuan ere zerikusia daukatela uste da.

Kontutan eduki behar da mintzetan aurkitzen diren lipido mota ezberdinak era heterogeneo batean nahastuak daudela eta beraien artean elkarrekintzak gertatzen direla. Zenbait ikerketetan ikusi denez, estres egoeren aurrean esfingolipidoen eta kolesterolaren arteko elkarrekintzak gerta daitezke. Gainera, elkarrekintza hauek zenbait seinalizazio bidezidorren hasiera izan daitezkeela uste da.

Azkenaldian, hainbat esfingolipidok izan dezaketen tumoreen aurkako terapiekiko kimio-erresistentzia mekanismoaren teoria bolo-bolo dabil. Izan ere, hainbat drogekiko erresistentzia daukan ABCB1 proteinarekin lotu dira. Dena den, azken hamarkadan, lipido-lipido elkarrekintza eta esfingolipido bidezko seinalizazio ebidentzi gehienak mintz ereduetan deskribatu direnez, gaiaren inguruko ikerketa aurreratuenak eredu konplexuago batera eraman beharko lirateke. Hau da, zelula mintzetara edota in vivo eginiko esperimentuetara. Horrela, egitura eta funtzioaren arteko erlazioa guztiz argituko luketen ereduak garatuko lirateke. Gainera, eredu hauek minbiziaren aurkako terapien inguruko jakinduria hobetzean eta tumoreen aurkako tratamenduen eragina handitzean garrantzitsuak izatea espero da.

Iturria:

Monasterio, Bingen G.; García-Arribas, Aritz B.; Alonso, Alicia; Goñi, Felix M. (2019). «Esfingolipidoak eta kolesterola, egitura lipidoak baino gehiago»; Ekaia, 36, 2019, 109-126. (https://doi.org/10.1387/ekaia.20791) Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: Ekaia 36
• Artikuluaren izena: Esfingolipidoak eta kolesterola, egitura lipidoak baino gehiago
• Laburpena: Esfingolipidoek, beren buru polarrean dauzkaten talde polarren bidez, geruza bikoitzean existitzen diren beste lipido batzuekin sare konplexu bat eratzeko ahalmena daukate. Sare konplexu honen eraketa, -OH eta -NH- taldeekin hidrogeno-zubiak eratuz lortzen dute hain zuzen ere. Azken urteotan, lipido-urmaelaren hipotesiaren barruan, esfingomielinaren eta kolesterolaren arteko elkarrekintza espezifikoa asko ikertzen ari da, eta ikerketa honen emaitza da, estres-egoeren aurrean, zelulen mintzetan, esfingomielina-zeramida konplexuak sortzen direla proposatu izana. Gainera, kolesterol-zeramida elkarrekintzak ere gertatzen direla erakusten duten artikuluak gero eta ugariagoak dira. Existitzen diren esfingolipido moten inguruan jartzen ari den arretak gaiaren inguruko jakinduria handitzera garamatza. Izan ere, azkenaldian, deoxiesfingolipidoak bezalako esfingolipido aldakorren eta N-azil katearen luzerak edota lipidoen asegabetze-mailek daukaten efektuaren inguruko ikerketa gehiago egiten ari dira. Aldakortasun horiek garrantzitsuak izan daitezke zeramidarekin lotutako droga terapeutiko edota gaixotasun ezberdinen tratamenduak garatzeko; horien artetik garrantzitsuenak minbiziarekin lotutako terapiak dira.
• Egileak: Bingen Gutiérrez Monasterio, Aritz B. García-Arribas, Alicia Alonso, Felix M. Goñi.
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua.
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 109-126
• DOI: 10.1387/ekaia.20791

————————————————–
Egileaz:

Bingen Gutiérrez UPV/EHUko Biofisika Institutuan dabil.

———————————————–
Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Esfingolipidoak eta kolesterola, egitura lipidoak baino gehiago appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Duela hiru milurteko txakurretan pilatutako isotopoak alderatuta, ikertzaile talde batek ondorioztatu du gizakiek dagoeneko animalia hauek elikatzen zituztela. Ordurako, txakurren elikaduran zerealak eta animalia jatorriko proteinak sartzen zituzten.

Lagun finak ditugu txakurrak, eta gizaki askok haiekin partekatzen dute euren bizitzaren zati garrantzitsu bat. Egia da zaintza lanetan edota ehiza bezalako jardunetan erabiltzen direla ere, baina nahiko agerikoa da gaur egun lagun egitea dela haien funtzio nagusia. Ez da beti horrela izan. Historian zehar, jardun ekonomikoetan laguntzaile gisa erabili izan dira, baina gerretan ere baliatu izan dira; azken honen kasurik ezagunena da Ameriken konkistarena, baina asiriarren horma irudietan agertzen dira gerra txakurrak, eta, are goizago, egungo Danimarkan dagoen Hjortspring izeneko botozko itsasontzian gerra txakurren zantzuak aldarrikatu dituzte; non eta Burdin Aroan.

1. irudia: Artzaintzaren garapenarekin batera, txakurrak artaldeak babesteko tresna garrantzitsu bilakatu ziren. Etxekotze prozesu horretan, gizakiak txakurren elikaduran eragin nabarmena izan zuen, orain agerian geratu denez. (Argazkia: William Milliot / Unsplash)

Txakurrak tresna gisa erabili izanak ez du halabeharrez esan nahi, noski, haiekiko lotura emozionala indartsua ez zenik. Lan gogorrei eta erronka handiei ekin behar zaienean sortu ohi dira harremanik indartsu eta jarraituenak. Idazkera asmatu zenean, lotura horien froga idatziak geratu zaizkigu, baina Historiaurrean eta historiaren hastapenetan idazketarik ez zuten komunitateen kasuan zailagoa da lotura hori norainokoa zen igartzea. Baina aztarnategietan geratzen diren zantzuetan abiatuta, harreman posible horien printza ederrak antzematen zaizkie estratu desberdinetan txertatutako arrastoei.

Arkeologian ohikoa denez, ehorzketetan igartzen dira hoberen lotura horiek. Kasu batzuetan, gainera, herrietan txakurrak ehorzten dira. Hori gertatzen da, adibidez, Sabadelleko Can Roqueta aztarnategian. Bertan ehortzitako 82 kanidoren arrastoak daude, ia gehienak txakurrenak. Identifikatu gabeko bi kanido handiren (otsoak, seguruenera) eta azeri baten arrastoak badira ere. Batzuetan, gainera, animalia horiek nahita hil eta gizakiekin batera ehorzten zituzten, gizarte horretan txakurrek dagoeneko hartua zuten garrantziaren adierazle.

Txakur horietatik, ikertzaile talde batek 36 aztertu ditu, hezurretan aurkitutako isotopoei erreparatuta. Arrastook Kristo aurreko 1300-550 urte artean datatuta daude. Horrela, Brontze Aroko eta lehen Burdin Aroko txakurren elikadura berreraikitzeko moduan egon dira. Journal World Prehistory aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean jaso dutenez, haien elikadura, hein handi batean, gizakiek prestatutakoa izan zen.

Aipatu bezala, isotopoen analisian oinarritu dute ikerketa. Zehazki, hezurretan aurkitutako Karbono-13a eta Nitrogeno-15a alderatu dituzte. Jasotako elikaduraren arabera, zenbait isotoporen kopuruak desberdinak dira; hortaz, horiek neurtuta eta alderatuta, ondorioztatu daiteke gutxi gorabehera elikadura horren oinarriak.

Askotan horrelako ikerketatan ziurtasun gutxi eta espekulazio ugari jasotzen dira. Alabaina, kasu honetan, ezin daiteke esan emaitza ziurra ez denik. Izan ere, egiaztatu ahal izan dute berez haragijaleak diren animalia hauen arrastuetan zerealak eta lekadunen zantzuak daudela. Eta hau, noski, soilik giza komunitateekin mantendu zuten harremanari baino ezin dakioke egotzi.

2. irudia: Can Roqueta aztarnategian txakur askoren arrastoak aurkitu dira, horietako asko oso ondo kontserbatuta, gainera. Argazkian horietako bat azaltzen da. (Argazkia: Bartzelonako Unibertsitatea)

Elikadura mistoa zen animalia hauek Neolitotik gizakien aldetik jasotzen zutena, aipatutako elikagaiez gain haragia ere jasotzen duelako. Ikertzaileek suposatzen dute zerealen irina urarekin nahasten zutela, eta animalien puskak ere ematen zizkietela. Hau da, Neolito aroko gizakiek txakurrak artatzeko denbora eta baliabideak bideratzen zituzten.

Ikerketa honen berritasunik handiena, baina, artatxikia bezalako zereal berrien sarrera egiaztatzea izan da. Glutenik gabeko zereal hau Brontze Aroaren erdialdean sartua izan zen iberiar penintsularen ipar-ekialdean, eta, ikertzaileek prentsa ohar baten bitartez azaldu dutenaren arabera, aldaketa garrantzitsua ekarri zuen. Batetik, nekazaritza sendoagoa egitea ahalbidetzen zuen, ur askorik behar izan gabe azkar hazten delako, eta horrek aukera ematen du urtean zehar laborantzak dibertsifikatzeko. Bestetik, glutenik gabeko zereala izanda, horren kontsumoa arinagoa zela argudiatu dute.

Egiaztatu ahal izan dutenez, txakur horien guztien elikadura ez zen guztiz uniformea. Eskuratutako datuetan oinarriturik, bi txakur talde bereizi dituzte: elikadura haragijalea izan zutenak eta nagusiki begetaletan oinarritutakoa izan zutenak. Horrek, noski, dibertsifikazio funtzional baten zantzua izan litekeela ondorioztatu dute, eta norabide berdinean ulertu dute denbora joan ahala aztarnategiko arrastoetan gero eta gehiago nabaritu den tamainen desberdintasuna. Alde hauek Burdin Arotik aurrera nagusitzen hasi zirela aurreratu dute.

Ikertzaileek uste dute txakurrik handienak ardiak zaintzeko erabiliak izan zirela. Izan ere, Burdin Aroa aurrera egin ahala, jardun horrek gero eta garrantzi handiagoa hartu zuen, are konplexuagoak bihurtzen ari ziren egitura sozial eta ekonomikoekin batera. Garapen horretan, abereek garrantzi handia izan zuten, baina, animalia horietatik guztietatik, soilik txakurrekin –eta maila apalago batean, katuekin– eratu zen harreman guztiz berezia. Gaurdaino. Kuriosoa da ikustea nola, gizaki egiten gaituzten gauzen artean, beste animalia bat laguntzat hartzeko gaitasun paregabea dugun.

Erreferentzia bibliografikoa:

Albizuri, Silvia, et. al. (2021). Dogs that ate plants: changes in the canine diet during the late Bronze Age and the first Iron Age in the northeast Iberian Peninsula. Journal World Prehistory, 34, 75–119. DOI: https://doi.org/10.1007/s10963-021-09153-9

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Brontze Aroko txakurren elikadura, azalera appeared first on Zientzia Kaiera.

Ziortza Guezuraga

Esaten dute “hartzen dugun ezaugarria ia edozein dela ere, ez da sator biluzia bezain ugaztun bitxirik”. Eta ikerketek aurrera egin ahala, konfirmatu egiten da. Oraingoan sator biluziek dialekto ezberdinak dituztela eta berezkoak barik, ikasi egiten dituela jakin dute zientzialariek.

1. irudia: Sator biluziek kolonien araberako dialektoak dituztela aurkitu du ikerketa batek. (Irudia: Javier Ábalos – CC BY-SA 2.0 lizentziapean. Iturria: flickr.com)

Inoiz entzun al dituzu bi sator biluzi hizketan? Hona:

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2021/04/Sator-biluzia.wav

.

Funtzionalki itsuak dira sator biluziak eta kirrinkak baliatzen dituzte komunikatzeko. Egindako ikerketak gutxienez 17 bokalizazio ezberdindu ditu. Ez hori bakarrik, bizi diren kolonien araberako dialektoak ere identifikatu dira.

Ikerketa egiteko bi urtez 7 kolonietako 166 animaliaren 36 190 kirrinka aztertu dituzte. Informazio horrekin ikasketa automatikoko algoritmo bat trebatu zuten. Tonua ala frekuentza maximoa bezalako zortzi ezaugarri izan zituen kontuan algoritmoak klasifikazioa egiteko.

Kolonia ezberdinetako kirrinkak identifikatzeko gai izan zen algoritmoa, bataz beste, %74ko zehaztasunarekin eta indibiduoak ere identifikatzeko gaitasun mugatua erakutsi zuen: %45etik eta %84ra arteko zehaztasunarekin.



Ikerketaren bideoan ikus daiteke zelan erantzuten duen B koloniako indibiduo batek hainbat estimuluri. Gainjarritako sonograman ikus daitezke S1 etiketarekin ikertzaileek erreproduzitutako audioa da eta r etiketarekin sator biluziaren erantzuna. Lehen audioa indibiduoaren koloniako soinuak dira, bigarren audioa bestelako kolonia batekoa eta hirugarrena indibiduoaren koloniako kirrinken ezaugarriekin sortutako kirrinka artifizialak.

Bideoan ikus daitekeen bezala, tutuz lotutako hiru kameradun egitura baliatuta, kirrinkak erreproduzitu zituzten. Deiadar guztiei erantzuten die sator biluziek, baina erantzuna indartsuagoa izan da kolonia berako kirrinkekin, baita artifizialki sortutakoekin ere.

Ikasia eta erreginaren menpekoa

Dialektoa ikasia den ala genetikoa den jakiteko oraindik “hitz egiten” ez zekiten kumeak koloniaz aldatu zituzten eta haiek egiten dituzten kirrinkak aztertu. Adopzio koloniaren dialektoa ikasi zuten koloniaz aldatutako hiru kumeek. Beraz, genetikoa baino, ikasia da dialektoa.

Esperimentua garatzen ari zen bitartean kolonietako batean (S kolonian) bi erregina galdu zituen. Honi esker aztertu izan ahal da zer nolako aldaketak dauden kirrinketan erreginaren presentziari lotuta.

Eta ikusi dute dialektoaren aldakortasuna handitu egiten dela erreginarik gabeko aldietan. Algoritmoaren aurresan gaitasuna ere %75etik %39ra jaitsi zen.

2. irudia: Denbora gutxian bi erregina galdu zituen koloniaren kideen kirrinkak aztertuta, ikusi egin da erreginak eragina duela dialektoan. (Irudia: Ziortza Guezuraga: Barker, Alison J., et. al. (2021)-etik eraldatua)

Laburbilduz, hiru ondoriotara ailegatu dira:

1. Kolonia bati pertenentzia adierazteko/identifikatzeko baliagarriak dira kirrinkak.
2. Kolonia batean adoptatutako kanpoko satorrak dialekto berria ikasten zuen. Dialektoa ikasi egiten dela iradokitzen du honek. Hau da, transmisioa genetikoa baino, kulturala dela.
3. Dialektoak aldatu egiten dira eta koloniaren erreginak zerikusia du honekin. Dialektoaren kohesioan erreginek paper garrantzitsua dutela iradokitzen du honek.

Garrantzitsua da hau guztia, kontuan izaten bada sator biluziaren bizimodua eta egitura soziala.

Animalia bitxia

Izan ere, ezagutu zen lehen ugaztun eusoziala da sator biluzia eta, Cryptomys damarensis Damara satorrarekin batera, ezagutzen diren bakarrak dira. Eusozialismoa intsektuetan da ezaguna batez ere, inurri eta erleen artean.

Zer da, zehazki, eusozalismoa? Koloniak antolatzeko modu berezitua da non:

• Kumeak modu kooperatiboan zaintzen diren.
• Hainbat belaunaldi dauden kolonia berean.
• Banaketa dagoen ugaltzen diren kideen eta ugaltzen ez diren kideen artean, kastetan.

Hortaz, erleen eta inurrien kasuan bezala, sator biluziak ere ugalketarako erregina bat eta bat, bi edota hiru ar dituzte kolonian. Gainerako kideak langileak ala soldaduak dira.

Lur azpian bizi da, zulatutako tuneletan, Etiopia, Kenya eta Somalian. Funtzionalki itsua da eta ezagutzen den odol hotzeko ugaztun bakarra. Teknikoki homeotermoa da, baina animalia ektotermoa da, Animalien Aferen artikulu honetan azaltzen duten moduan. Kanpoko faktoreen bidez doitzen du gorputz-tenperatura.

Minbiziari erresistentzia dio sator biluziak. Hori dela eta asko erabiltzen da eredu gisa minbizi ikerketan. Bi sator biluzitan minbizi kasuen berri eman zuten zientzialariek 2016an, hala ere, biak zoologikoetan jaiotakoak[1].

Zahartzea ikertzeko ere baliatzen da, izan ere, oso bizitza luzea du: 30 urtera arte bizi daiteke. Gainerako karraskariekin alderatuta, oso bizitza luzea da. Izan ere, arratoi beltza, bataz beste, bizpahiru urte bizi da eta txintxilla, karraskari adintsuenetarikoa, 10 urte (20 urte bizitzera hel badaiteke ere). Horren bizitza luzearen arrazoia zera da: hilkortasun ratioa ez da adinarekin handitzen[2].

Aurreko guztia gutxi balitz, oxigeno barik ere hainbat minutuz euts diezaioke bizitzari. Zehazki, 18 minutuz. Eta zelan egiten dute? Metabolismoa glukosatik fruktosara aldatuz[3].

Ugaztunik arraroena, benetan. Eta hori guztia duen itxura kontuan izan gabe.

Iturria:

Barker, A., et. al. (2021). Cultural transmission of vocal dialect in the naked mole-rat. Science 371(6528), 503-507. DOI: 10.1126/science.abc6588

Bibliografia:

[1]  Delaney, M. A., et. al. (2016). Initial case reports of cancer in naked mole-rats (Heterocephalus glaber). Veterinary Pathology, 53(3), 691–696. DOI: https://doi.org/10.1177/0300985816630796

[2] Ruby, J., Smith, M., & Buffenstein, R. (2018). Naked mole-rat mortality rates defy Gompertzian laws by not increasing with age. eLife 2018;7:e31157 DOI: 10.7554/eLife.31157. Kontsultatuta Apirilak 28, 2021.

[3] Park, T., Reznick, et. al. (2017). Fructose-driven glycolysis supports anoxia resistance in the naked mole-rat. Science 356 (6335). 307-311
DOI: 10.1126/science.aab3896

Egileaz:

Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko teknikaria.

The post Ugaztunik arraroena… are konplexuago appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

Askotan, ez dugu behar besteko konfiantzarik gure gaitasunetan. Gainerakoek guri buruz zer iritzi duten, halako balioa dugula uste dugu. Inoren aitorpenen eta onarpenen arabera ebaluatzen dugu geure burua. Gainera, ikus dezakegu bizi garen gizarteak ez duela behar beste balioesten ahalegina, talentua eta espiritu kritikoa ezagutzeko eta elikatzeko beharra.

Buruargiak direlako edo jakintza eta sormenarekin lotutako gaitasun bat dutelako nabarmentzen diren pertsonak jomugan daude, batik bat horrekin disfrutatzen dutela argi asko azaltzen dutenak. Hortaz, aurpegi txarrik nahi ez badugu, onena da oharkabean pasatzea, isilik egotea edo lorpenak disimulatzea. Kexen eta oinazeen, eta “hauxe daukagu” eta “orain hau tokatzen da” eta halako esaldien garai hauetan, ematen du zuhurrena ilusioak eta ezagutzak partekatzeko gogoa ezkutatzea dela.

1. irudia: Zein da gure jokabidea talde baten barruan guztiak bat datozenean eta guk ez dugunean iritzi berdina? Hainbat ikerketen emaitzek erakutsi dute gehiengoak eragina duela gure portaeran, hau da, gutxiengoa den norbanakoan. (Argazkia: congerdesign – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Baina, zein da konformismoaren arrazoia? Emakumeengan eragin handiagoa dute gainerakoen iritziek? Denok bilatzen dugu berdin gainerakoen onarpena?

Solomonen sindromea

1951n, Solomon Asch psikologo estatubatuarrak ikusmen pertzepzioko proba bat egin zuen zenbait unibertsitate ikaslerekin. Hori esan zien behintzat 123 parte hartzaile gazteei. Berez, giza portaeraren alderdi sozialei buruzko esperimentu bat zen. Esperimentua oso sinplea zen: zazpi ikasle bildu zituen –Aschen konplizeak ziren proban–. Beste ikasle bat, zortzigarrena, gelara sartzen zen, gainerako kideak ere jarduera berean parte hartzen ari zirelakoan. Oftalmologo baten plantak eginez, Aschek txartel bat erakusten zien, non lerro zuzen bertikal bat marraztuta zeukan. Jarraian, lehen txartel horren ondoan, beste bat jartzen zuen; horrek hiru lerro bertikal zituen, luzera ezberdinekoak, eta hiruretako bat lehen txartelean marraztutakoaren berdin-berdina zen. Aschek parte hartzaileei eskatzen zien ozen esateko hiru lerroetako zein zen lehenaren berdina. Dena ondo pentsatuta zeukan benetako parte hartzailea beti azkena izan zedin parte hartzen, gainerako gezurretako zazpi parte hartzaileen iritzia entzun ondoren.

Erantzuna oso nabaria eta erraza zen; ia ez zegoen huts egiteko aukerarik. Eta Aschek aukeratutako zazpi ikasleek banan-banan esaten zuten erantzun oker berbera. Hemezortzi aldiz errepikatu zen ariketa esperimentuan parte hartu zuten 123 boluntarioetako bakoitzeko. Denei gauza bera eskatu zitzaien: ordena ezberdinean jarritako lau lerro bertikal berberak konparatzeko. Parte hartzaileen % 25ek baino ez zioten beren irizpideari eutsi galdetu zitzaien aldi guztietan; beren buruarekin fidatu ziren eta erantzun zuzena eman zuten. Gainerakoek gutxienez behin jarraitu zioten beste parte hartzaileen erantzun okerrari. Benetako parte hartzaileek aldien heren batean baino gehiagotan eman zuten okerreko erantzuna gehiengoaren kontra ez joateagatik. Esperimentua amaitu ondoren 123 ikasle boluntarioek onartu zutenez, bikain bereizten zuten zein zen lerro zuzena, baina ez zuten ozen esan, taldean nabarmentzeko beldur zirelako. Ondorioz, bada, uste dugun baino baldintzatuago gaude irizpide propio bati eusteko, gure irizpidea oso sendoa bada ere. Pertsona askorentzat, gehiengoak esaten duenak oso eragin boteretsua du bere portaeran. Ez ditugu libreki hartzen erabakiak, baldintzatzaile asko ditugu, eta eragin handia dute gugan estereotipoek, ziurtasunik ezak eta beldurrek.

2. irudia: Adostasuna neurtzen zuen Aschen esperimentuan erabilitako karta-pare bat. Ezkerreko kartak erreferentzia-lerroa du, eta eskuinekoak, berriz, konparatzeko hiru lerro. (Argazkia: Wikimedia – CC BY-SA 4.0 lizentziapean)

Solomonen sindromea daukagu, taldean ez nabarmentzeko jarrerak hartzen ditugunean, esan dezakeguna baliagarria izan daitekeela jakin arren. Jarrera horretara iristeko, ezinbestekoa da norberaren buruari boikot egitea, harik eta pertsona grisak garela uste izateko profezia betetzen den arte. Helburua da nola edo hala taldekide gisa onartuak izatea. Horretarako, gutxiago izatearen edo norberarenaz bestelako iritzien mendeko izatearen jarrera hartzen da (sumisio jarrera bat); hau da, konformistek gainerakoen egoa zaintzen dute, ez dute haien ezjakintasuna azaltzen, desadostasunak eta tirabirak saihesteko.

Generoaren araberako konformismoa

Kolektibo jakin batzuetan pentsatzen ari gara? Entzun dugu inoiz emakumeengan eragin handiagoa dutela besteen kritikek? Horri buruzko azterlanak analizatuta, agertu agertzen da generoaren araberako desoreka hori, baina oso eztabaidagarriak dira esperimentuen kalitatea, erabilitako metodologia, testuinguruak, eta abar. Ikerketa berriagoetan baztertu egiten da emakumeengan besteen iritziak eragin handiagoa duten ideia hori. Aldagai askok esku hartzen dute jarrera konformistan, tartean, nork bere buruaz iritzi ona ez izatea eta ingurumen baldintzak; esaterako, taldearen osaera, aginpidea, onartua izatearen garrantzia, konpromiso indibiduala eta zaurgarritasun baldintzak.

Batzuetan, ez nabarmentzeko hartzen den estrategia inkontzientea da, eta automatizatua dagoela ematen du oso asertiboak ez diren pertsona askotan eta besteen erreakzioaren beldur direnetan. Espiritu kritikoz egindako autokontzientzia ariketa tresna ona da gutako bakoitzaren inertziak eta konformismoak aurkitzeko. Nolanahi ere, kontziente izatea ez da nahikoa asertiboak izateko; deigarriegi agertzearen beldur gara, are gure ekarpenak argudio onekin oinarritu ditzakegunean ere.

Askotan, mota horretako portaeren atzean, gure gizarteak aurrera egiteko dituen oztopo handienetako bat dago: inbidia. Erraz ulertzen da zer dela-eta geldiarazten duen sentimendu horrek aurrerapena edozein arlotan. Batetik, nabarmendu nahi ez dutenek, beren ekarpen onak geldiarazten dituztenek, beren gabeziei erreparatzen diete, bere akatsei, egiten ez dakiten horri edo ondo egiten ez duten horri, eta ondorioa argia da: hutseratu egiten dituzte beren pentsamenduak eta ilusioak, inbidiarik ez eragiteko. Autoestimu baxua sortzen du horrek eta, azkenean, akabo; itzali egiten da pertsona horien sormena. Bestalde, ekarpen posibleak, are ideia bikainak ere, esan gabe uzten dira, oso tolerantea ez den eta ezagutzen ez duenari iseka egiten dion inguru batek isilarazita.

3. irudia: Edozein egoera publiko edo pribatutara erraz egokitzen denaren praktika da konformismoa. (Argazkia: Cole Stivers – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Solomonen konplexua gainditzeko lehen urratsa hau da: ulertzea zeinen zentzugabea den gainerakoen iritziak sortzen digun ondoeza. Arretaz pentsatzen badugu, ideia onak proposatzeari uzten diogu gutxi batzuek –ia beti beren ezjakintasunak sortzen dien egonezinak bultzatuta– beren gabeziak konpentsatzeko guri buruz esan dezaketenaz beldur garelako.

Senak esaten digu jarrera hori oso garrantzitsua dela ikasgeletan. Hezitzaileak oso erne egon behar dugu autoestimu baxua duten ikasleek disimulu taktika horiek baliatzen dituztenean. Haurrei, nerabeei eta gazteei adierazi behar diegu beren ekarpena beti ongi hartzen dela. Irakasleak ikasgelan ekarpenak egiten dituenari eskuzabaltasuna aitortu behar dio, baina ona litzateke, halaber, gainerako kideek ere jakitea zeinen interesgarria den beste ikasle batek ekarritako ikuspuntua izatea. Beti da ona norbera nabarmentzea norberak zer pentsatzen duen, zintzotasunez, taldeari jakinarazteko denean. Parte hartzeko parada horiek aprobetxa ditzakegu, kide batek ikasi duena partekatzeko egiten duen ahalegina balioesteko, eta are espantu egin gabe hitzez adieraz dezakegu, inoiz aipatu gabe gainerakoek zer ez dakiten edo zer landu ez duten.

Ikasle askok eskolako arrakasta gainerako kideek haiek baztertzearekin lotzen dute, eta hori aintzat hartzeko beste puntu bat da. Nota onak izatea edo onartuak izatea: bata balantzaren alde batean eta bestea bestean. Eragin handia dute haiengan burlek eta inbidiek, eta ez parte hartzera eramaten dituzte, ekarpen baliagarria badute ere. Hori saihesteko, kideen arteko loturak indartu egin beharko dira ikasgelan, eta giro ireki eta tolerante bat sortu.

Pentsa neska-mutil lotsatiak eta zailtasun edo behar bereziren bat duten ikasleetan; aukera gehiagotan pentsa dezakegu, adibidez, irizpide propioari eusteko zailtasunak dituzten kolektiboetan. Halaber, egoera jakin batzuetan ia ezinezkoa da asertiboa izatea. Konformismoak –bai inkontzientea bada, bai estrategia bat bada– pentsamendu propioak, erabakiak eta portaerak aldatzea eskatzen du, zertarako eta gehiengoaren iritziarekin bat etortzeko. Konformismoak gizarte baten aurrerapena geldiarazten du, hobetzeko aukerak galtzen baititu. Konformismoak konformisten zoriontasuna apaltzen du, eta bai gizonen, bai emakumeen autoestimua, indibidualtasuna eta konpromiso pertsonala arriskuan jarri.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Asch, S.E. (1951). Effects of group pressure on the modification and distortion of judgments. H. Guetzkow (ed.)-tan, Groups, leadership and men (orr. 177–190).  Lancaster, Erresuma Batua: Carnegie Press.
• Maupin, H.E., Fisher, R. J. (1989). The effects of superior female performance and sex-role orientation on gender conformity. Canadian Journal of Behavioural Science / Revue canadienne des sciences du comportement, 21 (1), 55-69. DOI: 10.1037/h0079777

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko urtarrilaren 26an: “¿Conformistas o asertivas?“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Konformistak edo asertiboak? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Fisika

Oinarrizko partikulak dira muoiak eta 2001ean esperimentu batek iradoki zuen muoiaren propietate batek ez zuela jarraitzen eredu estandarrean adierazitakoa. Ildo horri tiraka esperimentuak abiatu zituzten Fermilaben, energia altuko fisikaren laborategian. Fermilabeko azeleragailuak muoi asko sortzen ditu eta zehaztasun handiz neurtzen du partikulen elkarreragina eremu magnetiko batekin. Bertan egindako esperimentu batek 2001eko emaitza berretsi du. Horrek esan nahi du eredu estandarrean kontuan hartzen ez diren partikula edo indar berriak egon daitezkeela eta ondorioz, behar bada fisikako legeak berrikusi beharko direla. Guillermo Roak ematen ditu zehaztasunak Elhuyar aldizkarian: Muoiak: fisikaren eredu estandarra, kolokan?

Neurozientzia

Irakurketa eta haren garapena haurtzarotik nerabezarora ezagutzeko asmoz, 2019ko irailean, Donostiako Basque Center on Cognition, Brain and Language (BCBL) zentroak Dysthal proiektua jarri zuen martxan. Proiektu honetan, 9 eta 16 urte bitarteko 900 haur elebidunek hartu dute parte eta helburua, besteak beste, garuneko zirkuituek irakurketari eta haren aldaketei nola eusten dieten ikustea da. Berrian eman ditu egitasmoaren nondik norakoak Jakes Goikoetxea kazetariak: Hitzak irakurtzetik garuna irakurtzera.

Biologia

Kameleoien ezaugarrietako bat da kamuflatzeko gaitasuna. Hala ere, animalia honek badu beste trikimailu bitxi bat, mihiaren proiekzio balistikoa. Juan Ignacio Pérez biologoak azaltzen du Zientzia Kaieran, gorputzaren luzeraren bikoitza izan dezaken mihia duten arren, kameleoiak oso azkar jaurtitzen du mihia, 0’07 segundotan luza baitezake (400 ms-2-ko azelerazioa).

Ingurumena

Itsas ekosistemen osasuna aztertzen dute Miren Cajaraville eta Manu Soto ikertzaileek. Plentziako Itsas Estazioan dihardute lanean eta itsasoan pilatzen diren material toxikoen eragina aztertzen dute. Asteon Eli Pagolak elkarrizketatu ditu Naiz irratian eta solasaldia irakurgai bihurtu dute “Zilarrezko nanomaterialak toxikoenak dira organismo urtarrentzako“. Mikroplastikoak, disolbatzen ez diren metalen partikula ñimiñoak, medikamentuen arrastoak, … gure ekosistema kaltetzen duten tamaina txikiko zatikiak dira eta horien artean, zilarrezkoak genotoxikoak dira. Zeluletan dagoen material genetikoa, DNA eraldatzeko gai baitira.

Medikuntza

Elhuyar aldizkarian Ana Galarragak Pfizer-BioNTech konpainiak nerabeekin egindako entsegu baten emaitzak ekarri dizkiagu. COVID-19aren aurkako txertoa ipini diete 12 eta 15 urte bitarteko parte-hartzaileei eta entseguaren emaitzak positiboak izan direla jakinarazi dute. Txertoak %100 eraginkortasuna erakutsi omen du nerabeen artean eta baita antigorputzen bidezko erantzun sendoa ere: COVID-19aren txertoak, adin txikikoentzat.

Astrozitoak nerbio-sistema zentralean dauden zelulak dira, besteak beste, garunean eta bizkarrezur-muinean aurki daitezke. Achucarro Basque Center for Neuroscience zentroko Paula Ramos ikertzaileak Parkinsonen gaixotasunaren aldaera genetiko arruntenaren ondorioz, garuneko astrozitoetan gertatzen den atrofia identifikatu du. Xehetasunak Elhuyar aldizkarian: Parkinsona duten pertsonetan garuneko zelulen atrofia gertatzen dela ikusi dute.

Genetika

2003. urteaz geroztik, XX. mendeko aurkikuntza zientifiko garrantzitsuenetako bat da gogoratzen dugu apirilean: azido desoxirribonukleikoaren (DNA) helize bikoitzeko egituraren aurkikuntza. DNAren Eguna da, 1953ko apirilaren 25ean Nature aldizkarian “Molecular Structure of Nucleic Acids: A Structure for Deoxyribose Nucleic Acid” artikulua argitaratu zelako. Nazioarteko egunaren harira Koldo Garcia genetistak galdetu du, baina… beharrezkoa al da DNAren eguna? Kontuan izanik Koldok dioena, biziaren oinarria DNAn dagoela, zelan ez dugu ba ospatuko horrelako gauza bat?

DNAren Egunari so egiteaz gain, Koldo Garciak beste auzi garrantzitsu bat ekarri du begi-bistara. Ikerketa genetikoak aurrerapauso handiak eman ditu. Esaterako, baldintza jakin batzuei lotutako hainbat aldagai genetikoen aztarnak lortzen ari dira ikertzaileak. Baina aurrerapen horietako askok talde bakar bati egin diote mesede: sustrai europarrak dituztenei. Bestela esanda, zuriei. Nola konpontzen dugu hori? DNA datu-base anitz eta osoagoak lortuz. “Informazioa guztia Gizakion gene-informazioari koloreak falta zaizkio” artikuluan.

Osasuna

Oso garrantzitsua da eserita, lanean edo telebista ikusten denbora gehiegi ez pasatzea, eta ahalik eta aktiboenak izatea. Jarduera fisiko gehiegirik egiterik ez badugu, Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gogoratu digu ematen ditugun pauso guztiek onurak ekartzen dituztela. Zihara Jainaga kazetariak erreparatu dio gomendioari eta “Milaka pauso osasuntsu egoteko” artikuluan OMEk emandako kopuru biribil bat eman digu: 10.000 pauso. Izan ere, pauso kopuru hori egin beharko genuke egunero osasuntsu mantentzeko.

Ingeniaritza

Minbizia detektatzeko metodo berri bat garatu du Nafarroako Unibertsitateko Ingeniaritza Eskolako Idoia Ochoa ikertzaileak. “Moss” du izena eta maiztasun txikiko nukleotido (SNV) bakar baten aldaera somatikoak identifikatzeko metodo bat da. Honi esker, tumorean dauden mutazio multzoen informazio osoagoa lor daiteke eta, ondorioz, diagnostiko goiztiarrak egiteko edo tratamendu pertsonalizatu egokiak gauzatzeko oso lagungarri izan daiteke. Elhuyar aldizkarian Aitziber Ruiz de Arkauteren eskutik: Tumoreetako mutazio txikienak detektatzeko gai den metodoa aurkeztu dute.

Paleontologia

Nazioarteko ikerketa-talde batek, UPV/EHUk partaidetza duenak, neandertalen DNA nuklearra erauzi du sedimentuetatik abiatuta. Siberiako bi haitzulotako eta Atapuerca mendilerroko Haitzulo Nagusian dagoen Estatuen Galeriako laginetatik lortutakoak izan dira eta honi esker, etorkizunean ez da beharrezkoa izango giza fosilik historiaurreko haitzulo bateko biztanleak identifikatzeko. Iban Azparren kazetariak eman ditu datu gehiago Naiz.info-n: “DNA nuklearra, eboluzioa ikertzeko giltza” eta Jakes Goikoetxeak, Berrian: “Lurrak gordetako DNA“.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #348 appeared first on Zientzia Kaiera.

Arrisku sozial garrantzitsuak dituzte jatorria ezagutzeko azterketa genetikoek. Anna Källén eta Daniel Strand analisia egiten dute bikingoak adibide hartuta. Viking DNA and the pitfalls of genetic ancestry tests

Zer gertatzen da garunean burua saihetsetik ateratzen denean? Zer garrantzia du honek garuna bera zelan funtzionatzen duen eta kontzientzia zer den jakiteko? JR Alonsok azaltzen du: Mind wandering around the hills of Úbeda

Ekuazio kimikoa idatzi eta kuartzoa zelan disolbatzen den dakizula uste duzu. DIPCkoek loturaz lotura azaltzen dute: How quartz dissolves, bond-by-bond

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #350 appeared first on Zientzia Kaiera.

Adimen artifizialak estatistikak ematen dituen datuak aztertuz, zientziaren hainbat arlotan aplika daitezkeen paradigmak eskaintzen ditu. Robotikaren arloan, robot sozialen ikerketak aipatzekoak dira, izan ere, haien prosodia, autonomia, harremanetarako gaitasunak eta naturaltasunaren azterketak, Ikasketa Automatikoaren barnean kokatzen dira.

Ikasketa Automatikoak arlo jakin bateko datuak ikertu eta portaera eredu bat eratzeko aukera ematen du, hau da, sailkatzaile bat sortzen du hurrengo urratsetarako oinarritzat hartuko dena. Automobil autogidatuek eta minbizia diagnostikatzeko probek, besteak beste, Ikasketa Automatikoen teknikak erabiltzen dituzte. Bestalde, ingurumenari dagokionez, eraginkortasun energetikoa bultzatzeko ahaleginak egiten dituzte industrietan eta hirietan kontsumo maila hoberena lortzeko.

Basilio Sierra, UPV/EHUko Informatika Fakultateko Katedraduna eta RSAIT taldeko buruarekin elkartu gara, Ikasketa Automatikoak eta adimen artifizialak eskaintzen dituen aukerei buruzko xehetasunak ezagutzeko.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

 

The post Basilio Sierra: “Ikasketa Automatikoak minbizia diagnostikatzeko eta tratatzeko ereduak sor ditzake” #Zientzialari (152) appeared first on Zientzia Kaiera.

César Tomé

1920ko hamarkadaren lehen urteetako problematika garrantzitsuek azalpena behar zuten. Horiei erantzuna emango zien kuantuen mekanika argigarri berrira iristeko bidean bide-erakusle izan zen Niels Bohr fisikariaren korrespondentzia-printzipioa. 1913an eskema moduan adierazi zuen, eta behin eta berriro findu, harik eta, 1918an, azkenik, gutxi gorabehera behin-betikoa behar zuen itxura hartu zuen arte. Printzipioaren arabera, egoera geldikorren arteko jauzi kuantikoetan igorririko zein xurgaturiko erradiazio-maiztasunak, zeinek ez zioten elektrodinamika klasikoari jarraitzen, azkenean bat egiten dute teoria klasikoaren bitartez kalkulatzen direnekin, betiere mugan daudenean, alegia, egoera geldikorrek oso zenbaki kuantiko handiak dituztenean eta elkarrengandik oso gutxi bereizten direnean.

Hendrik Kramers fisikaria, Bohren laguntzailea, lehenengoetarikoa izan zen printzipioa erabiltzen; izan ere, oso era burutsuan aplikatu zion atomo sinpleek igorririko argiaren intentsitate- eta polarizazio-kalkuluari.

Kramers berak nahiz Werner Heisenberg fisikari teorikoak ideia hau argiaren sakabanatzea azaltzeko ere erabili zuten, eta metodoak garatu zituzten egoera geldikor bakan batekin zerikusia zuten kopuru klasikoak bi egoerak edo gehiagok parte hartzen zuten kopuru kuantikoetara itzultzeko.

Irudia: Schrödingerren katuaren paradoxa edo esperimentua erabili zuen fisikariak mekanika kuantikoan sortzen diren interpretazio gainjarriak azaltzeko. (Argazkia: Gerd Altmann – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Max Born fisikariak −Werner Heisenbergen irakaslea Göttingeneko Unibertsitatean− 1924an adierazi zuen «mekanika kuantiko» oso bat behar zela kalkuluetan aldagai kuantikoak zuzenean erabili ahal izateko. Urtebete baino gutxiagoren buruan, Heisenbergek halako bat proposatu zuen, hiru oinarri zituena ardatz.

• Lehena: Bohren korrespondentzia-printzipioari jarraitzea, hots, teoriak mugan emaitza klasikoak eman behar zituen.
• Bigarrena: aintzat hartzea «teoria kuantiko zaharraren» arazoen jatorrian zinematikaren haustura zegoela, horixe baitzen dinamika klasikoaren oinarria.
• Hirugarrena: teoria aldagai behagarrien arteko hartu-emanetara mugatzea.

Bornek, Heisenbergek, eta lehenengoaren ikasle Pascual Jordanek laster garatu zuten Heisenbergen mekanika kuantikoa, formalismo matematiko finagoaz jantzita. Teoria itxia eraiki zuten, eta, harrigarriro, mekanika klasikoaren antza zuen hainbat alderditan, baina fenomeno kuantikoak egoki azaltzeko gai zen. Lan horrek teoria kuantiko sendo baten oinarriak eskaini zituen, baina, horren truke, uko egin behar izan zion kalkulatzen zituen prozesuen irudi fisiko, begi-bistako bat emateko aukerari.

Horregatik ulertzen da Planckek, Einsteinek eta Lorentzek hartu zuten lasaitua, 1926an Erwin Schrödinger, guztiz bestelako ibilbidean aurrera egin ostean, hasi zenean uhin-mekanika delakoaz argitaratzen. Zirudienez, Heisenbergen formulazioaren ezohiko ezaugarriak alde batera uzten zituen (besteak beste, matrize-kalkulua) eta oinarri tradizionalagoak erabiltzen zituen, baita kalkulu arrunt eta errazagoak ere: aldakuntza-printzipioak, ekuazio diferentzialak eta uhinen propietateak.

Schrödingerrek jaramon egin zien Louis de Broglie eta Einsteinen hainbat ideia eta iradokizuni. Einsteinek partikulen ezaugarriak ikusi zituen uhin-erradiazioan, eta de Brogliek ikuspegi horren osagarria argitaratu zuen: materia diskretua uhin-propietatez hornitzea.

Irudimenez betetako zenbait analogia eginez eta erlatibitatearen printzipioari jarraituz, de Brogliek honela lotu zituen v maiztasun-uhina eta λ uhin-luzera p momentu-partikularekin eta E energiarekin: ν = E/h, 1/λ = p/h. Modu horretan, erradiazioaren uhin-korpuskulu bitasuna materiara zabaldu zuen.

1927ko bi esperimentuk, bata George P. Thomsonek Erresuma Batuan egina eta bestea Clinton Davissonek eta Lester Germerek AEBn, difrakzio-patroiak antzeman zituzten elektroi-sorta batean; hala, de Broglieren hipotesia berretsi zuten.

Uhin-luzera ezagututa, Schrödinger gauza izan zen Ψ anplitudedun uhin baterako ekuazio diferentzial egokia topatzeko. Schrödingerrek Ψ funtzioa uhin-material erreal baten deskribapen moduan hartzen zuen, eta elektroia ez zeukan partikulatzat, baizik eta kargaren banaketa gisa, zeinaren dentsitatea uhin-funtzioaren karratu kalkuluak ematen baitzuen.

1926ko ekaineko artikulu labur batean, Bornek Schrödingerren ikuspuntua arbuiatu zuen, eta Ψ probabilitatean oinarrituz interpretatzea proposatu zuen: Ψ(x,t) uhin-funtzioak elektroia aurkitzeko probabilitatea erabakitzen zuen x posizioan eta t denboran.

Gauzak horrela, 1926an fisikari ugarik erakutsi zuen bai Born, Heisenberg eta Jordanen «matrize-mekanikak», bai Schrödingerren «uhin-mekanikak», biek ala biek eskaintzen zituztela emaitza numeriko berdinak.

Mekanika kuantiko izenez egin ziren biak batera ezagun, baina praktikan uhin-forma erabili ohi da, errazagoa baita matematika aldetik. Mekanika klasikoa ez bezala, zeinek ez baitu eskalarik eta edozein domeinu fisikotan aplika baitaiteke, mekanika kuantikoak adierazten zuen mundu fisikoa hierarkiaz osatua dela: zenbait konstante fisikoren eraginez, geruzatan banatu behar da unibertsoa, ulertu ahal izateko. P.A.M. Diracek bere Principles of Quantum Mechanics  monografikoaren lehen edizioan –mekanika kuantikoaren printzipioak laburtzen eta argitzen dituen lan hori gairako erreferentzia nagusi izan da gaurdaino– esango zuen (1930) Plancken konstantearen bidez mundua alor makroskopiko eta mikroskopikoan bereiz daitekeela.

Egileaz:

Cesár Tomé López (@EDocet) zientzia dibulgatzailea da eta Mapping Ignorance eta Cuaderno de Cultura Cientifica blogen editorea.

Itzulpena:

Lamia Filali-Mouncef Lazkano

Hizkuntza-begiralea:

Xabier Bilbao

Kuantuei buruz idatzitako artikulu-sorta:

• Kuantuez (I)
• Kuantuez (II)
• Kuantuez (eta III)

The post Kuantuez (eta III) appeared first on Zientzia Kaiera.

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Tenperaturak eragin handia izan dezake animalien jardueran. Erreakzio kimikoen abiadura tenperaturaren men dago, honen araberakoa da; beraz, erreakzio kimikoetan oinarritutako funtzio guztiak tenperaturaren araberakoak dira; hori gertatzen da muskulu-uzkurdurarekin edo hesteetako mantenugaien xurgapenarekin, adibidez. Horregatik, tenperatura baxuek animalia poikilotermoen mugimendu ahalmena mugatu dezakete, eta horrek ondorio garrantzitsuak izan ditzake. Esaterako, harrapakin bat harrapatzeko mugimenduren bat egin behar da, eta gauza bera esan daiteke harrapari batetik ihes egitea tokatzen denean.

Ondorio hain garrantzitsuak izan ditzakeen kontua izanik, animalia poikilotermo askok mekanismo eraginkorrak garatu dituzte, neurri batean behintzat, jardueraren dependentzia termikoa neutralizatzeko. Hau da, lortu dute metabolismoa eta baita haren jarduera-maila orokorrak tenperaturaren mende egotea, espero zitekeena baino gradu bat gutxiagoan, efektu termikoa inplikatutako erreakzio kimikoetan eragin zinetiko zuzena soilik balitz bezala. Ahalmen horri esker, espezieen nitxo ekologikoa, gaitasun hori gabe izan zitekeena baino handixeagoa izan daiteke. Eta hau oso garrantzitsua da lehorreko animalietan; izan ere, uretako inguruneetan, eta batez ere itsasoan, aldaketa termikoak ez dira hain handiak izaten, eta, ia beti, askoz ere gradualagoak dira.

Irudia: Chamaeleo zeylanicus. (Ilustrazioa: María Lezana)

Animalia askok duten mendekotasun termikoa arintzeko gaitasunaz gain, badira “tirania” termiko horren ondorioak konpentsatzeko beste taktika batzuk garatu dituzten espezieak ere. Taktika horietako bat ikusiko dugu jarraian, esan liteke kameleoiek garatu duten trikimailu bat dela.

Kameleoiak, narrasti bizidun guztiak bezala, poikilotermoak dira baina nitxo ekologiko oso zabala dute, batez ere, elkarren antz handia duten muskerrekin konparatzen baditugu. Kameleoiak “eseri-eta-itxaron” (sit-and-wait) modalitateko harrapariak dira. Kameleoiak mugimendu motelekoak dira, eta oso kriptikoak, oso ondo ezkutatzen baitira. Ahalmen horri esker, harrapakin potentzialak ez dira konturatzen haien presentziaz. Gainera, oso ehiza-prozedura berezia erabiltzen dute: mihiaren proiekzio balistikoa. Seguru asko, denok ditugu gogoan kameleoi baten mihiaren proiekzioren baten irudiak, telebistako dokumentaletan oso ohikoak baitira irudiok. Kameleoiek abiadura handian proiektatzen dute mihia, nahiz eta honen luzera gorputzekoa halako bi izatera irits daitekeen. Izan ere, kameleoiak 0’07 segundoan luza dezake mihia (400 m s-2-ko azelerazioan). Mihian substantzia itsasgarri bat dute eta bertan harrapatutako intsektuak itsatsita geratzen dira. Hori da, hitz gutxitan, ehiza-metodoa.

Aurrerago esan bezala, kameleoiek nitxo ekologiko oso zabala dute, tenperatura-tarte zabal batean ehizatzeko gai baitira. Gaitasun hori mihiaren mugimenduaren ezaugarriari zor zaio. Izan ere, kameleoiaren mihiaren mugimendua ez da muskulu-mugimendua, kolagenozko osagai elastikoak hedapenaren ondorioa baizik. Dirudienez, muskulu-jardueraren zeregina da mihia batzea —hau da, biribiltzea eta tenkatzea—. Mihia batuta dagoenean, osagai elastikoak uzkurtuta daude, eta, harrapakin baterantz proiektatzean, mihia batzerakoan sortutako tentsioa askatzen da. Neurri batean, balezta baten funtzionamenduaren antzekoa da. Balezta muntatzearen antzekoa da mihia biltzea; bi kasuetan lan bat egin behar da. Eta, behin muntatuta dagoenean, norberak nahi duenean askatzea besterik ez dago. Mihiak, ondorio guztietarako, jaurtigai gisa funtzionatzen du.

Mekanismo honen erabilerari esker, mihiaren proiekzioak tenperaturarekiko dependentzia gutxi du: 10 °C-ko jaitsierak mihiaren proiekzio abiadura eta potentzia %10 eta %20 bitartean murriztea baino ez du eragiten. Aldiz, mugimendu hori muskulu-uzkurduran oinarritu izan balitz, jaitsiera termiko berberak %40tik gorako murrizketa eragingo lukeen, mihiaren proiekzio abiaduran eta baita potentzian. Hau da, tenperatura baxuek ez dute gehiegi murrizten proiekzio abiadura, baina bai ondorengo biltze abiadura. Baina, noski, intsektuak harrapatzeko gakoa ez da mihia azkar biribiltzea, abiadura handian botatzea baizik.

Mekanismo bitxia eta erabilgarria da kameleoien mihiaren proiekzio balistikoa. Horri esker, tenperatura desberdineko hainbat lekutan bizi daitezke, eta, gainera, goizean goiz hasita ehizan ibili daitezke toki hotzetan. Eta hori berori, hotza dela eta, ezinezkoa zaie beste narrasti batzuei. Bagenekien kameleoien kamuflaje-gaitasuna egokitzapen baliotsua dela. Baina artikulu honetan deskribatutako mekanismoa, mihiaren proiekzio balistikoa (mizto jaurtigaia), oso baliotsua da, lehiarako abantaila baita.

Erreferentzia bibliografikoa:

Anderson, Christopher V., Deban, Stephen M. (2010). Balistic tongue projection in chamaleons maintains high performance at low temperature. PNAS, 107 (12), 5495-5499. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.0910778107

Egileaz:

Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.

The post Kameleoien mihiaren proiekzio balistikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia

Giza genomaren sekuentzia eskuratu zenetik 20 urte pasa dira. Gizateriarentzat mugarri handia izan zen eta abagunea eman zuen genetikaren ikerkuntzari sekulako bultzada emateko. Behin gure gene-informazioaren liburua eskuetan izanda, haren erabilerek mugagabeak ziruditen eta promesik handiena izan zen gaixotasunak inoiz ez bezala ezagutzeko aukera emango zuela. Baina giza talde guztiek ez dituzte gene-informazioaren onurak modu berean jaso.

20 urte hauetan zehar, pixkanaka, hainbat gaixotasunen gene-oinarria aztertu da eta argitu da ehundaka gene-aldaerak gaixotasunetan duten eragina. Gene-informazioa biltzeari esker garatu da medikuntza pertsonalizatuaren kontzeptua. Haren helburua da, pertsona baten gene-informazioan oinarrituta, aztertzea gaixotasunak garatzeko duen probabilitatea eta ahalbidetzea gaixotasunen aurrean tratamendurik eraginkorrena aukeratu ahal izatea. Baina estrategia hori, batez ere, europar jatorriko populazioetan garatu da, gainontzeko populazioak onura horietatik kanpo utzita. Azter dezagun zerk egin duen huts.

1. irudia: Giza genomari dibertsitatea falta zaio. (Argazkia: Free-Photos – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Gizaki guztion gene-informazioa ia berdina da: bi pertsonaren arteko ezberdintasuna genoma osoaren %0,1koa da asko jota. Ezberdintasun horiek –gene-informazioaren aldaerak, mutazioak, txertatutako edo ezabatutako sekuentzia-zatiak– dira ikusten ditugun ezaugarrien aniztasunaren oinarri, osasunaren eta gaixotasunen gene-oinarriak barne. Hortaz, zentzuzkoa dirudi erreferentzia den giza genoma bat edukitzea.

Erreferentzia izango zen giza genoma sekuentziatzeko 60 pertsona ingururen DNA erabili zen. Genoma horren %70en jatorria pertsona batean egon zen, zeinaren gurasoek europar eta afrikar jatorria zuten. Beste 10 pertsonaren gene-informazioa genomaren %23 osatzeko erabili zen; haien artean, europar jatorriko zazpi pertsona eta Asia Ekialdeko pertsona bat. Genomaren gainontzeko %7 eskuratu zen 50 pertsonaren DNAtik, horietako askoren jatorria ezezaguna zelarik. Hitz gutxitan esanda, erreferentzia den giza genoma oso zuria da.

Gainera, aldakorra den %0,1 hori aztertu denean jakiteko gaixotasunetan duen eragina, batez ere europar jatorria zuten pertsonetan egin ziren ikerketak. Gero eta giza populazio gehiago aztertzen badira ere, populazio horien proportzioa motel doa handitzen: 2009. urtean halako azterketak egin zituzten ikerketetan parte-hartzaileen %96 europar jatorrizkoak izan ziren; 2016. urtean, %81. Hau da, gene-aldaeren eta gaixotasunen arteko harremanari buruzko informazioa ere oso zuria da.

2. irudia: Gene-ikerketetan aniztasuna bermatu behar da. (Argazkia: truthseeker08 – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Ezaugarri eta gaixotasun batzuetan eragina du jatorriak. Giza populazio batek izango ditu jatorrizko bizi-tokian ingurunera hobeto moldatzea ahalbidetzen dioten gene-aldaerak. Hortaz, ezaugarri edo gaixotasunen batean gene-aldaera horiek parte hartzen badute, giza populazioaren arabera ezberdina izango da gene-aldaera horren eragina. Adibidez, esklaboen ondorengo afro-amerikarrek giltzurruneko gaixotasun gehiago dituzte, odol-presio altuagoa eta bularreko eta prostatako minbizi jakin batzuetatik gehiago hiltzen dira baina osteoporosi gutxiago pairatzen dute. Bada, gakoa TRPV6 genean egon liteke, zelulek kaltzioa xurgatzea errazten duen gene batean, hain zuzen ere. Afrikako Mendebaldeko Niger-Congo hiztunek –esklaboak bahitu zituzten ingurua, hain zuzen ere– beren dietan kaltzioa hartzeko aukera gutxi dute eta hautespen naturalak bultzatutako gene-alderen ondorioz, kaltzioa modu eraginkorragoan hartzea posible egiten duen TRPV6 genearen aldera bat dute. Egun, beren ondorengoek oso xurgatzailea den gene horren aldaera dute, eta dietan kaltzio nahikoa hartzen dutenez, kaltzio gehiegi ari dira xurgatzen. Gainera, emakume zuriei bezala kaltzio gehiago hartzeko gomendioa emakume hauei ere egiten bazaie, kaltzio gehiegi hartuko dute. Horrek guztiak azal lezake giza populazio horrek dituen osasun arazoen zati bat.

Hala ere, giza populazioa edo etnia oinarri gisa hartzea kalterako izan daiteke. Bihotzekoak edo garun-isuriak ekiditeko erabiltzen den clopidogrel konposatua modu inaktiboan hartzen da, eta gibelean aktibo egiten du CYP2C19 geneak. Baina gene horren aldaera batzuek ez dute gaitasun aktibatzaile hori eta, ondorioz, botika hartzen bada ere, ez du eraginik. Halako aldaerak ohikoagoak dira Asiako eta Pazifikoko irletako pertsonetan afrikar edo europar jatorriko pertsonetan baino. Baina irla guztietan ez da berdin banatzen: Melanesian eraginkorrak ez diren aldaerak hedatuagoak daude –batez ere Vanuatun– Polinesian baino. Hortaz, giza populazioa ez litzateke nahikoa izango halako aurreikuspen bat egiteko, eta pertsona bakoitzean CYP2C19 genearen zein aldaera duen ebatzi beharko litzateke tratamendu eraginkor bat bermatzeko.

3. irudia: Gene-ikerketen onurak gizaki guztiontzat izan beharko lirateke. (Argazkia: Gerd Altmann – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hortaz, nola berma daiteke giza genomari buruz dugun informazioa giza populazioen dibertsitatea islatzea? Pentsa dezakegu hainbat giza populazioren genomak sekuentziatuz gero egon daitekeen dibertsitatea harrapa daitekeela. Baina ikertzaileek iradokitzen dute Afrikako populazioak sekuentziatuta dibertsitate gehiago eskura daitekeela, bertan baitago gene-dibertsitaterik handiena. Adibidez, Afrikako 50 giza populazio ordezkatzen zituzten 426 pertsonaren genomak sekuentziatu ostean aurkitu zituzten ezezagunak ziren hiru milioi gene-aldaera. Gainera, Afrikako giza taldeak oso askotarikoak dira haien artean. Adibidez, Nigeriako Berom etnia –2 milioi pertsonak osotzen duten etnia, hain zuzen ere– Afrikako Ekialdeko giza taldeetatik gertuago dago inguruko giza taldeetatik baino. Izan ere, Nigeriako Yoruba etnia erabili ohi da gene-ikerkuntza askotan Afrikako ordezkari bezala eta, argi dago, talde hori ez da nahikoa ezta Nigeriako dibertsitatea ordezkatzeko ere. Aurreko guztia dela eta, 3 milioi genoma afrikar egitasmoa abiatu dute, Afrikako populazioen genomen informazio zehatza lortzeko eta giza genomaren dibertsitatea handitzeko.

Hala ere, gene-dibertsitatea aztertzeak kezkak ere sortzen ditu, batez ere diskriminazioarekin lotutakoak. Nolabait, genomaren %0,1 diren gene-aldaera horiek erabiltzea giza populazioen arteko arrakalak handitzeko, giza populazioak iraintzeko eta populazio horietan estigmak sortzeko. Giza populazioetan dauden gene-aldaerak beren historia ebolutiboaren ondorio badira ere, ingurune jakinetara moldatzearen ondorio badira ere, gene-informazio hori onerako edo kalterako erabili daiteke. Zientzian gertatzen den edozein aurkikuntzarekin bezala. Hortaz, ikertzaileok buruan izan behar ditugu iraganean gertatu diren diskriminazioak gene-informazioaren bilketa etikoa izan dadin eta haren onurak giza populazio guztietara hel daitezen. Gertatu diren diskriminazioen ondorioz eta balizko onura horiek jaso ez dituztenez, giza talde batzuek erabaki dezakete genomak ikertzeko egitasmoetatik kanpo gelditzea eta halako ikerketetan ez parte hartzea. Izan ere, giza talde askok pairatzen dituzten osasun-desberdintasunek lotura gehiago dute azpiegitura faltarekin eta osasun zerbitzuak jasotzeko zailtasunekin gene-informazioa ez edukitzarekin baino.

Ulertzekoa denez, pertsona horientzat lehentasun handiagoa du zerbitzu horiek jasotzeak gene-ikerketetan parte hartzeak baino. Gainera, talde txikien kasuan, gene-ikerketetan parte hartzea erabaki indibiduala baino, komunitatearen erabakia izatea proposatzen dute ikertzaile batzuek. Azken finean, talde guztiaren gene-informazioa ia guztia lor daiteke pertsona bakar batekin. Gainera, aipatu bezala, talde hauetan esperimentatu bada ere –askotan modu ez oso etikoan–, bakarrik zuriek jaso dituzte onura medikoak. Agian, gene-ikerketaren onurak giza talde gehiagotara zabalduz mesfidantza eta erresistentzia hauek gaindituko lirateke. Hau da, zientzia arduratsua eginda, zientzia hobeagoa egitea erdietsiko litzateke.

Laburbilduz, giza genomari eta gizakioi buruz dagoen gene-informazioa oso zuria da, koloreak eta ñabardurak falta zaizkio. Batetik, egin diren ikerketak europar jatorriko populazio handien onurarako egin direlako; bestetik, giza populazio asko mesfidati direlako diskriminazioa jasan izateagatik. Hortaz, gene-informazioa aztertzea zientzia-auzi bat baino gehiago da, haren erabilera eta onurak giza populazio guztietara heltzea denon ekarpena eskatzen duen auzia baita.

Iturria:

Hesman, Tina (2021). DNA databases are too white, so genetics doesn’t help everyone. How do we fix that? Science News. 2021eko martxoaren 4a.

Egileaz:

Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.

The post Gizakion gene-informazioari koloreak falta zaizkio appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Ferrero

Hezkuntza moden joan-etorriak (I) artikuluan moda hauen testuinguruan murgildu ginen. Jakin badakigu, honezkero, hezkuntza modak beti egon direla eta hauek, ez direla baliozko teorietan oinarritzen. Izan ere, haien eraginkortasuna ez dago azterlan zientifikoen bidez frogatuta. Beraz, zelan atzeman oinarririk gabeko proposamen metodologiko hauek?

Irudia: Ez dira nahasi behar hezkuntzaren berrikuntza eta hezkuntza modak, baina nola bereizi? Estatu Batuetako Emory Unibertsitateko ikertzaileek, zientzia eta pentsamendu zientifikoa oinarri hartuta, hezkuntza modak atzemateko 10 irizpide landu zituzten 2012an. (Argazkia: Лариса Мозговая
– Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Gure gizarteak eskura dauden frogarik onenetan oinarritutako hezkuntza nahi badu, eta ez joan-etorrian dauden hezkuntza modak, funtsezkoa da hezkuntza komunitateko eragile guztien kultura zientifikoa hobetzea. Hori gertatu arte, hona hemen irakasleek eraginkortasunari buruzko baliozko frogarik ez duten hezkuntza jardunbideak atzemateko erabil ditzaketen hamar alerta seinale (Lilienfeld, Ammirati & David, 2012):

1.- Faltsugarritasun falta eta ad hoc hipotesien gehiegizko erabilera

Faltsugarritasuna teoria bat ebidentziaren laguntzaz ezeztatzeko gaitasuna da. Teoria bat eztabaidaezin bihurtzeko modu bat ad hoc hipotesiak erabiltzea da. Hau da, fenomeno jakin bati buruzko hipotesi berriak aipatzea, teoriaren aurreikuspenak zergatik berretsi ez diren azaltzeko. Adibidez, irakurtzen ikasteko metodo orokorra ez denez alfabetikoa bezain ona, metodo orokorra defendatzen dutenek esan dezakete irakurketaren abiadura eta zehaztasuna neurtzeko ariketak ez direla egokiak.

2.- Autozuzenketa falta

Baieztapen zientifikoei etengabe egiten zaizkie mailaz mailako zuzenketak, baina sasizientziek bere horretan mantentzeko joera dute, defendatzen duten ideiaren aurka gero eta ebidentzia gehiago badago ere. Autozuzenketa falta horren adibide bat ikaskuntza estiloen teoriaren inguruan ikus daiteke. Baliorik ez duela erakusten duen ebidentzia gero eta ugariagoa eta sendoagoa den arren, oraindik oso zabalduta dago eskoletan.

3.- Berrespena nabarmentzea

Berrespenaren alborapena norberaren hipotesiak babesten dituen ebidentzia bilatzean datza; aldi berean, aurkako hipotesiak alde batera utzi edo modu selektiboan berrinterpretatzen dira. Horren adibide da, adibidez, Berard metodoa. Ikaskuntza eta jokabide arazoetarako eraginkorra dela defendatzeko (ikus azken alerta seinalea), sortzaileek zenbait testigantza bildu dituzte webgune ofizialean, metodoak bizitza aldatu diela baieztatzen dutenak. Hala ere, webgune horrek ez du aipatzen metodoak ez duela zertan haur guztiekin funtzionatu.

4.- Parekoen ebaluazioa saihestea

Perfektua ez bada ere, parekoen ebaluazioak nolabaiteko babesa ematen du kalitate gutxiko ikerlanen kontra. Ebaluazio mota honetan, ikertzaile independente batzuek –askotan hiruk edo gehiagok– ikerlanak berrikusten dituzte argitaratu aurretik. Dena den, aldizkari guztiek ez dute parekoen berrikuspena egitea eskatzen ikerlanak argitaratzeko. Horren adibide da Brain Gym metodoa. Garuna lantzeko metodo hori 80 herrialdetan baino gehiagotan erabili da (Hyatt, 2007), eta, bere webgune ofizialeko atal batean, ustez eraginkorra dela erakusten duten ikerlanen zerrenda luze bat biltzen du. Hala ere, ikerlan kualitatiboak dira gehienak. Eta, ikerlan esperimentalen artean, bi bakarrik argitaratu dira parekoen berrikuspena eskatzen duten aldizkarietan.

5.- Gehiegizko konfiantza anekdota eta testigantzetan oinarritutako frogetan

Anekdotak ez dira egitateen baliokide. Zaila da anekdotak egiaztatzea; oso adierazgarritasun eztabaidagarria dute, eta oso ahulak dira azalpen alternatibo askoren aurrean. Esku hartze baten eraginkortasuna defendatzeko anekdotak erabiltzearen adibide argia Doman metodoan aurkitu dezakegu. Ez dago haren eraginkortasunari buruzko azterlan enpiriko baliodunik, baina bai erabiltzaile partikularren testigantza ugari; «niri funtzionatzen dit» delakoa defendatzen dute, eta beren arrakastaren froga gisa aurkezten dituzte metodoaren sustatzaileek.

6.- Konexio falta

Konexioa egoteko, baieztapen multzo batek aldez aurretik baliozkoak diren baieztapenetan edo aurkikuntzetan oinarrituta egon behar du, edo horiekin lotuta. Sasizientziek, askotan, ez dute lotura hori. Adibidez, batzuen arabera, hemisferio nagusiaren desberdintasunek (ezkerreko garuna, eskuineko garuna) lagun dezakete azaltzen ikasleen arteko desberdintasun indibidualak. Ideia horren aldekoek alde batera uzten dituzte ikerketa ugari, bereziki garuneko bi hemisferioek beti elkarrekin lan egiten dutela erakusten dutenak, bai eta bi hemisferioak informazioa prozesatzeko orduan antzekoak direla erakusten dutenak ere.

7.- Ohiz kanpoko baieztapenak

Ohiz kanpoko baieztapenak egiteko, ohiz kanpoko egitateak behar dira. Hala ere, sasizientzia askok ez dute premisa hori betetzen. Horren adibide dira haur indigoak; hain zuzen ere, Asiri metodoaren (gure herrialdera iritsi da) sortzaileek aldarrikatzen dituztenak. Haien arabera, ikuspegi espiritual eta mentaletik, haur horiek haratago doaz giza eboluzioan. Hala ere, ez dute aurkeztu baieztapen harrigarri hori egiaztatzen duen frogarik.

8.- Ad antiquitatem falazia

Tradiziora jotzean datza; «horrela egin izan da beti» esatea, jardunbide zehatz baten baliozkotasuna defendatzeko. Gure herrialdeko haur hezkuntzako ikastetxe askotan gertatzen da hori; zehazki, ikasgeletan Doman metodoa eta patterning metodoa (egile berarena) urte luzez erabili dutenetan. Beste adibide argi bat proba proiektibo batzuen erabilera da, hala nola giza irudiaren marrazkia eskola psikologiaren eremuan, haren baliozkotasunari buruzko frogarik ez badago ere.

9.- Hizkera hiperteknikoaren erabilera

Komunitate zientifikoaren barruan, sarritan, termino berriak sartu behar dira aurkikuntza berri bat deskribatzeko. Hala ere, sasizientzien eremuan, gehiegi erabiltzen da jargoi teknikoa, baieztapenei sinesgarritasun handiagoa emateko. Adibidez, entzumen terapien –hala nola Tomatis edo Berard metodoak– aldekoek hizkuntza hipertekniko batera jotzen dute maiz; esate baterako, ustez konpontzen dituzten arazoak deskribatzeko, «soinuarekiko hipersentikortasuna», «interferentzia, soinu seinaleen prozesamendu eraginkorrarekin» eta halako adierazpenak erabiltzen dituzte.

10.- Muga baldintzarik ez

Zientzialariek egiten dutenaren kontra, jardunbide sasizientifikoen aldekoek ez dituzte definitzen defendatzen dituzten jardunbideen mugak. Hau da, ez dute zehazten esku hartzeak zer kasutan diren eraginkorrak eta zer kasutan ez. Izan ere, beren metodoaren erabilera kasu gehiegitarako defendatzen dute. Hori da, adibidez, Irlen metodoaren kasua. Metodo horren sustatzaileek arazo fisiko (adibidez, erosotasuna eta argiarekiko sentikortasuna) eta psikologiko ugaritarako (adibidez, arreta eta kontzentrazioa) balio duela defendatzen dute.

Oharra: Alerta bakoitzerako adibide zehatz bat edo bi eman badira ere, ia adibide guztiak erabil daitezke hamar alerta horietako asko adierazteko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Lilienfeld, S. O., Ammirati, R., and David, M. (2012). Distinguishing science from pseudoscience in school psychology: science and scientific thinking as safeguards against human error. Journal of School Psychology, 50, 7-36. DOI: 10.1016/j.jsp.2011.09.006

Egileaz:

Marta Ferrero (@ferrero_mar) Psikologian doktorea da eta Madrilgo Unibertsitate Konplutentseko Hezkuntza eta Prestakuntza Fakultateko irakaslea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2018ko maiatzaren 17an: “El ir y venir de las modas educativas“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Hezkuntza moden joan-etorriak (eta II) appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxune Martinez

Medikuntza

Kukutxeztula Bordetella pertussis bakterioak eragiten duen goiko arnasbideetako infekzioa da. Pertsona batetik bestera erraz zabaltzen den gaixotasuna da, kutsatutako pertsona batek doministiku egiten duenean edo eztula egiten duenean. Gaixotasun horrek eztul bortitz eta kontrolaezina eragiten du, eta horrek arnasketa zaildu dezake. Gaur egun, kukutxeztularen aurkako txertoa txertaketa-egutegien parte da eta txertoa, neurri handi batean Margaret Pittmanen lanari zor diogu. Rocio Benaventek azaldu du zergatik: Margaret Pittman, kukutxeztularen soinu zakarra apaldu zuen bakteriologoa.

Israeleko txertaketa-kanpainaren emaitzak ikusteko ikerketa batek COVID-19aren kasu berrien eta ospitalizazioen kopuruaren denbora-dinamika aztertuko du. Emaitzek erakutsi dute, besteak beste, ospitalizazioak jaitsi egin direla txertaketa-kanpainan lehentasuna izan duten taldeetan. Esaterako, txertoaren bi dosiak hartu zituzten 60 urtetik gorakoen ospitalizazioa lehenago eta gehiago jaitsi da. Ikertzaileen ustetan, ikerketak pandemia baten dinamikan txertaketa-kanpaina nazional batek bizitza errealean duen eragina erakusten du. Egoitz Etxebesteren eskutik xehetasunak, Elhuyar aldizkarian: Txertatu ahala, nabarmen gutxitu dira COVID-19 kasuak eta ospitaleratzeak Israelen.

Jacinto Lopez Sagasetak, Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzailea, SARS-CoV-2aren eta giza gorputzaren zelulen arteko lotura eragozteko gaitasuna duten molekulak diseinatzen dihardu. Haren lanaren berri eman digu Uxue Rey kazetariak Berrian. Ikertzaileak eta haren taldeak helburua lortuz gero, errazagoa izango litzateke infekzioari eustea eta horrek gaixoen egoeraren bilakaeran lagunduko luke.

Ekologia

Landarediak eragin zuzena izan ohi du ingurumenean eta baita gure erreketan ere. UPV/EHUko Landareen Biologia eta Ekologia saileko Ibaien ekologia ikerketa-taldea alor hori ikertzen dabil. Horren baitan, eukaliptoek ibaietan sor ditzaketen kalteak aztertu dituzte. Izan ere, 1986 eta 2019 urteen bitartean, eukalipto-landaketen azalera %300 baino gehiago handitu zen Euskadin. Eukaliptoa hazkunde azkarreko espeziea da, ur asko kontsumitzen du eta, besteak beste, lehorteak areagotu ditzake. Horrela adierazi du asteon Aitor Larrañaga ikertzaileak Berrian: Uholdeak eta lehorteak, biak sortzen ditu eukaliptoak. Horrez gain, Irati Diez biologoak ere landu gaia Zientzia Kaieran, Eukaliptoak, euskal ibaien gosete kronikoaren erantzule artikuluan eta, baita, Berrian Iñaki Petxarroman kazetariak: Pinuen lekua eukaliptoentzat.

Euskararen eta naturaren balioen artean harreman dagoela ondorioztatu du, BC3ko Unai Pascual eta Bristolgo Unibertsitateko Dylan Inglis, ikertzaileen ikerketa batek. People and Nature aldizkari zientifikoan argitaratu duten artikuluaren arabera, hizkuntzak baldintzatu egiten du kolektibo sozial batek ingurumenarekin eta naturari buruzko balioekin duen harremana. Ikerketa Euskal Herriko ekialdean burutu zuten 2019 urtetik geroztik, Aezkoa, Garazi, Zaraitzu eta Zuberoa ibarretan eta bertako bizilagunek Iratiko eta Arbailetako basoekiko dituzten balioak aztertu zituzten. Berrian eman digu honen berri Igor Susaeta kazetariak, Ikerlan batek dio loturak daudela euskararen eta naturaren balioen artean artikuluan eta Sustatu agerkarian ere jaso dute ikerlana: Lur eta naturaren zaintza, eta hizkuntzarekiko konpromisoa, elkarlotuta

Paleontologia

Gastrolitoak animalia batzuek urdailean janaria birrintzeko irensten dituzten harri biribildu eta leunduak dira. Egoitz Etxebestek Elhuyar aldizkarian dinosauroen gastrolitoei egin die so. Izan ere, ikerketa-talde batek jatorria duten lekutik 1.600 km harago aurkitu ditu kuartzo gorrizko harri biribildu leun batzuk. Eta ikertzaileen ustetan, baliteke dinosauroen digestio hodietan joan izana harriak hain distantzia luzera: Dinosauroek garraiatu ote zituzten jatorritik 1.600 kilometrotara aurkitutako harriak?

Osasuna

Ana Galarragak asteazkenean Gaixotasunak Prebenitzeko eta Kontrolatzeko Europako Zentroak (ECDC) txosten bat argitaratu du asteazken honetan, eta bertan txertoei esker, egoera jakinetan neurriak malgutu daitezkeela proposatu du. Ana Galarragak kontatzen digu Elhuyar aldizkarian, erakundeak uste duela maskaren erabilera eta koronabirusaren aurkako txertoa jaso duten pertsonen urruntze sozialeko arauak lasaitu daitezkeela egoera jakinetan. Hala ere, azpimarratzen du babes-neurrien erlaxazioa pixkanaka gauzatu behar dela, horri lotutako arriskuen ebaluazio arduratsua egin ondoren.

Biologia

Pilotu-izurde tropikala, tamaina handiko izurde bat da, 4 m-ko luzera izan dezake eta 4 000 kg baino gehiagoko pisua. Haren izenak itsaso tropikaletako espeziea dela adierazten badu ere, Kantauri itsasoaren iparraldean ere ikus daiteke, Bizkaiko golkoaren hegoaldean zehazki. Animalia honek janaria harrapatzeko ehiza sekuentzia berezi bat erakusten du: urperatze sakonak egiten dituzte eta sakonera maximoko puntura iristen dira esprint azkarra eginez, behin helduta burrunba egiten dute. Juan Ignacio Pérez biologoak azaldu du asteon: Pilotu-izurde tropikala, ur sakonetako gepardoa.

Teknologia

Txema Pitarke CIC nanoGUNEko zuzendari nagusia eta Materia Kondentsatuaren Fisikako katedraduna da UPV/EHUn. Nanopartikulen eskalan murgilduta, Jakes Goikoetxea kazetariari azaldu dio Berrian, haren ustez, nanoteknologiak merkatuan izango dituen eragin eremu nagusiak hiru izango direla: elektronika, energia eta biomedikuntza.

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Egileaz:

Uxune Martinez (@UxuneM), Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko Zabalkunde Zientifikorako arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Asteon zientzia begi-bistan #347 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Zer dela eta zelula arrunta izan behar zena, minbizi zelula bihurtzen da? Ezinbestekoa da erantzuna topatzea eta, horretarako, oinarrizko zientzia behar-beharrezkoa. Dr. Jekyll and Mr. Hyde: what changes in a stem cell to become malignant? Por José R. Pineda

Gizateria Afrikan sortu zela badakigu. Dakigunaren parte handia, baina, Afrikaren “zati” bat da. Ikuspuntu arkeologikotik esploratu gabe dauden hainbat lurralde daude, arrazoi historikoak eta geografikoak direla medio. Hauek esploratzeak dakiguna alda lezake. Archaeology in West Africa could rewrite the textbooks on human evolution por Eleanor Scerri.

Zenbat eta gehiago ikertu, orduan eta arraroagoa da supereroaletasuna. Lur arraroen hidruroen presio eta tenperatura altuko supereroaletasunak ez ditu egungo teoriak jarraitzen. DIPCren New physics: the anomalous high-temperature superconductivity of yttrium hydride

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #349 appeared first on Zientzia Kaiera.

Rocio P. Benavente

Gaur egun, kukutxeztulak, birikei eragiten dien gaixotasun infekzioso horrek duela zenbait hamarkada baino askoz ere beldur gutxiago ematen du, eta, neurri batean, Margaret Pittmanen lanari esker da hori. Pittman mikrobiologoak kukutxeztularen aurkako txertoa garatu zuen, eta gaur egun, oraindik ere, munduko leku askotan ematen diren txertoen oinarritzat erabiltzen da. Kukutxeztularen aurkako txertoek ez dute % 100eko immunitatea ematen, baina asko gutxitu dute gaixotasunaren zirkulazioa, eta, infekzioa izanez gero, ez da hain larria izaten.

Ez da gutxi. Kukutxeztulak, oso kutsakorra izan arren, ez du pronostiko larririk izaten haur nagusiengan edo helduengan, baina heriotza eragin diezaieke haurtxoei, kutsatzen baldin badira. Gaur egun, kukutxeztularen aurkako txertoa txertaketa-egutegien parte da, eta mundu garatuan haur gutxi hiltzen dira kukutxeztularekin. Eta, esan bezala, Margaret Pittmani esker da neurri handi batean.

1. irudia: Margaret Pittman 1938. urtean lanean, Estatu Batuetako Osasun Institutu Nazionaleko laborategian. (Argazkia: National Institutes of Health (NIH) – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)Aitaren kontsulta-laguntzaile

Pittman Arkansasen (AEB) jaio zen 1901ean. Aita medikua zuen. Pittmanek eta ahizpak askotan laguntzen zuten aitaren kontsultan, pazienteei anestesia edo txertoak ematen. Aitaren heriotza goiztiarraren ondoren, ama beste herri batera joan zen, eta jostun lanetan eta elikagai kontserbak egiten aritu zen, Pittman eta haren ahizparen eta nebaren ikasketak ordaintzeko.

1923an matematikan eta biologian graduatu zen Hendrix College unibertsitatean, eta aldi batez bertako unibertsitate eskola batean eman zituen eskolak. Horren ondoren, Chicagoko Unibertsitatean matrikulatu zen, eta Bakteriologiako master titulu bat lortu zuen 1926an. Handik, ikertzaile lanpostu bat betetzera joan zen New Yorkeko Medikuntza Ikerketako Rockefeller Institutura. Gero, Chicagoko Unibertsitatera itzuli zen, eta han doktoratu zen, 1929an.

Espainiako gripearen ondorengo urteak

Sasoi hartan bakteriologia zientziaren adar berri samarra zen. Asko aurreratu zen infekzioen ezagutzan eta azterketan, baina artean ez zekiten infekzio asko nola prebenitu, hala nola difteria, pneumonia edota kukutxeztula.

Pittmanen bizitzan, 1918. urtea urte beltza izan zen infekzioei dagokienez Espainiako gripearen pandemia zabaldu baitzen (gaixotasun horrek izen hori hartu zuen Mendebaldeko herrialdeetatik, Espainiak ez zuenez I. Mundu Gerran parte hartu, herrialde horrek bakarrik ematen zuelako pandemiari buruzko informazioa egunkarietan). Espainiako gripearen ondorioz, 40 milioi pertsona hil ziren mundu osoan, erdiak Estatu Batuetan. Pittmanen ikerketa-ibilbidea ondorengo urteetan hasi zen, gobernuak eta gizarteak, oro har, osasun publikoko neurrien bidez, baliabide asko bideratu zituzten gaixotasun infekziosoak kontrolatzera.

Lehenengo aurkikuntzak eta argitalpenak

Pittman Rockefeller Institutuan zientzialari-lanetan aritu zenean, Haemophilus influenzae bakterioa aztertu zuen. Bakterio horrek bronkitisa, sinusitisa edo antzeko infekzioak sortzen ditu gizakiengan. Berak ikusi zuen bakterioaren andui batzuk kapsula batez inguratuta daudela, eta horri esker odol-zirkulazioan sar daitezkeela organismoaren defentsak engainatuta. Guztira, andui horietako sei identifikatu zituen, eta horietako batek haurren meningitis mota bat sortzen zuen. Horrek eta pneumonia batzuk eragiten dituen pneumokokoari buruzko zenbait argitalpenek nazioarteko ospea ekarri zioten bere arloan oso denbora gutxian.

2. irudia: Margaret Pittman 1947. urtean. (Argazkia: The Rockefeller University. Iturria: Digital Commons @ RU)

1936an, Osasun Institutu Nazionalean hasi zen lanean (NIH, gaur egun, Osasun Institutu Nazionala, Estatu Batuetako ikerketa biomedikoko erakunde publikoa da), eta, besteak beste, tifusaren, koleraren edo kukutxeztularen aurkako txertoak ekoizten, probatzen eta estandarizatzen lan egin zuen. Txerto baten eraginkortasuna laborategian neurtutako potentziarekin zuzenean lotuta zegoelako ideia bultzatu zuen, eta, beraz, potentzia hori neurtzeko metodoak garatu zituen.

II. Mundu Gerran, ahalegin belikoaren alderdi sanitarioan lagundu zuen, odol plasma prozesatzeko estandarrak garatu baitzituen. Une hartan, odol transfusioak erabiltzen ziren zaurituak tratatzeko, baina, batzuetan, horrek sukar altuak eta beste arazo batzuk sortzen zituen, eta, beraz, Pittmanek eta bere lankide Thomas Probeyk, odoleko plasmaren baldintza egokiei eusteko eta horiek egiaztatzeko metodoak garatu zituzten, pazienteari transfusioa egin aurretik.

Kukutxeztularen aurkako lana

Aldi horretan, 1943an, kukutxeztularen inguruko lanari ekin zion. Beste lankide batzuekin batera, txertoaren segurtasuna eta eraginkortasuna egiaztatzeko metodoa garatu zuen, eta lan hori bihurtu zen kukutxeztularen aurkako txertoari eskatzen zaizkion nazioarteko potentzia-eskakizunen oinarri. Baldintza hori ezarri eta bost urteko epean, gaixotasun horrek eragindako heriotza tasak nabarmen egin zuen behera. Horixe izan zen, bere iritziz, lorpen handienetako bat, txertoa garatu eta inplementatzeko orduan arazo ugari izan bazituzten ere. Kukutxeztularen aurkako txertoak albo-ondorio larriak sortzen zituen, eta 1976an, Pittman arazo hori konpontzeko lanean ari zen. Egun batean, gaixotasuna exotoxina batek, bakterio batek eragindako toxinak, eragiten zuela konturatu zen, difteriarekin edo kolerarekin gertatzen den bezala. Kukutxeztula toxina batek eragindako infekzio gisa ulertuta, txerto seguruagoa garatu ahal izan zen.

3. irudia: 1960. urtea, Margaret Pittman txerto baten eraginkortasunerako proba bat azaltzen. (Argazkia: National Institutes of Health (NIH). Iturria: The NIH Catalyst)Zuzena, kementsua, berrizalea eta lider eraginkorra

Pittmanek Produktu Bakterianoen Laborategiko Estandar Biologikoen Dibisioa zuzendu zuen 1957tik 1971ra, eta Osasun Institutu Nazionaletan laborategi handi bateko burua izan zen lehen emakumea izan zen. Ospetsua zen zuzena eta sistematikoa zelako eta beti indartsu agertzen zelako, gauza berri guztien aukerak ezagutzeko gai zelako eta aukera horiek aprobetxatzeko gogoz egoten zelako. 1970ean Emakumeen Sari Federala jaso zuen, eta arrazoi hau eman zuten horretarako: «Arazoak identifikatzeko, ikerketa bultzatzeko eta emaitzak ebaluatzeko duen trebetasunak ezohiko lider eraginkorra bihurtu du».

1960tik 1970era kolerari buruzko ikerketa batean parte hartu zuen Pakistanen, NIHetan kolera ikertzeko zuzendaria izan zen eta Osasunaren Mundu Erakundearen (OME) aholkulari aritu zen 1959 eta 1983 urteen artean zenbait garaitan. 1971n hartu zuen erretiroa, baina ordainsaririk jaso gabe jarraitu zuen lanean NIHetan, eta OMEren noizbehinkako aholkulari gisa.

1986an, Ameriketako Estatu Batuetako Pediatria Akademiako ohorezko kide izateko aukeratu zuten, «haurren bizitza eta ongizatea hobetzeko egindako ahaleginengatik», eta NIHetako beka batek bere izena du, erakundeko kide gisa izan zituen lorpenen omenez.

Marylanden hil zen, 1995ean.

Iturriak:

• Encyclopedia.com, Pittman, Margaret (1901-1995)
• Harden, Victoria (1988). Dr. Margaret Pittman Oral History 1988. National Institutes of Health, 1988ko abenduaren 8a.
• Youngdahl, Karie (2017). Pittman and Kendrick, History of Vaccines, 2017ko martxoaren 30a.
• Williams, Nancy Ann (2019). Margaret Pittman, Encyclopedia of Arkansas, 2019ko abuztuaren 9a.

Egileaz:

Rocío P. Benavente (@galatea128) kazetaria da.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2021eko apirilaren 8an: “Margaret Pittman, la bacterióloga que ayudó a hacer la tosferina una infección menos peligrosa“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Margaret Pittman, kukutxeztularen soinu zakarra apaldu zuen bakteriologoa appeared first on Zientzia Kaiera.