Feed aggregator

Los recientes registros de terremotos y satélites ponen de manifiesto la manera en que interactúan la placa eurásica y la africana, así como las posibles consecuencias de su colisión en la península ibérica.

Las placas tectónicas pueden concebirse como grandes fragmentos móviles situados sobre la superficie terrestre. El desplazamiento continuo de estas placas genera esfuerzos significativos que se manifiestan en forma de deformación o de terremotos en sus límites. «La placa eurásica y la africana convergen a un ritmo de 4–6 mm al año. La frontera entre ambas es muy nítida tanto en el océano Atlántico como en la zona de Argelia, mientras que al sur de la península ibérica resulta mucho más difusa y compleja», explica Asier Madarieta, investigador de la Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea (EHU).

En el Mediterráneo occidental, el dominio de Alborán determina integralmente la configuración de la frontera entre las placas eurásica y africana. Esta región se está desplazando hacia el oeste y favorece el desarrollo del arco activo de Gibraltar, conectando la cordillera Bética con la del Rif. «Hasta ahora no conocíamos con precisión la naturaleza de la frontera en esta zona, y continúa siendo objeto de debate cuáles son los procesos geodinámicos que tienen lugar allí», señala Madarieta.

Fuente: Asier Madarieta-Txurruka et al (2025) Gondwana Research doi: 10.1016/j.gr.2025.08.020Esfuerzo y deformación

En un estudio encabezado por el investigador de la EHU, se han caracterizado los procesos dinámicos más relevantes que se desarrollan en esta frontera difusa entre las placas eurásica y africana: «Hemos analizado la relación entre la tensión de la corteza terrestre y la deformación superficial en el sector occidental del Mediterráneo, en la frontera entre ambas placas situadas entre la península ibérica y el noroeste de África», explica el investigador del Grupo de Investigación Procesos Hidro-Ambientales (IDH). Para ello, han calculado los campos de esfuerzo y deformación de la región «a partir de los datos de los terremotos registrados en los últimos años y de la información sobre la deformación obtenida mediante datos satelitales».

La comparación entre esfuerzo y deformación permite comprender de manera más completa los procesos geodinámicos y tectónicos. En el estudio se han obtenido numerosos datos nuevos sobre la frontera entre las placas eurásica y africana, lo que ha permitido «una mejor definición». De este modo, «hemos podido determinar qué segmentos fronterizos están ya afectados por la colisión entre Eurasia y África y cuáles siguen condicionados por el desplazamiento hacia el oeste del arco de Gibraltar», explica el doctor Madarieta.

Giro horario

«Los nuevos datos confirman que la península ibérica está girando en el sentido de las agujas del reloj», señala. «De los datos obtenidos se desprende que el arco de Gibraltar juega un papel importante en la frontera entre Eurasia y África. La deformación provocada por la colisión entre Eurasia y África al este del estrecho de Gibraltar es absorbida por la corteza del arco de Gibraltar, lo que impide que dichos esfuerzos se transmitan hacia la península ibérica. «En cambio, al oeste del estrecho se produce un choque directo entre Iberia (placa euroasiática) y la placa africana, lo que creemos que puede favorecer que los esfuerzos se transmitan hacia el suroeste de Iberia. Esto empujaría la península por dicha zona y provocaría su giro en sentido horario».

Fallas activas de Iberia

Los campos de esfuerzo ofrecen información sobre los procesos geodinámicos, mientras que los de deformación muestran cómo responde y se deforma la superficie terrestre bajo dichos esfuerzos. «Sin embargo, no resulta sencillo identificar la estructura geológica particular que provoca esta deformación», puntualiza. Con los nuevos datos es posible acotar las zonas donde se encuentran —o podrían encontrarse— las fallas activas, es decir, aquellas estructuras capaces de generar terremotos. «En Iberia hay áreas donde se observa una deformación significativa o donde ocurren terremotos, pero desconocemos qué estructuras tectónicas están activas en dichos emplazamientos. Estos nuevos campos de esfuerzo y deformación nos indican hacia dónde debemos dirigirnos para buscar estas estructuras. De esta forma, podremos determinar qué tipos de pliegues y fallas existen, cómo se producirá su movimiento, qué tipo de terremotos pueden generar y qué magnitud podrían alcanzar».

En la península ibérica se está desarrollando la base de datos relativa a las fallas activas de Iberia (QAFI, Quaternary Active Fault database of Iberia). Pese al enorme trabajo realizado, aún queda un largo camino por recorrer en diversas zonas, especialmente en el oeste de los Pirineos (Navarra) y en el sector occidental del arco de Gibraltar, entre Cádiz y Sevilla. Por lo tanto, resulta imprescindible llevar a cabo estudios geológicos y geofísicos detallados en estos territorios, al objeto de identificar, caracterizar y evaluar el potencial sísmico de las estructuras responsables de la deformación», señala Madarieta.

Una pequeña ventana de la evolución geológica

Se sabe que los cambios geodinámicos son extremadamente lentos y que los datos satelitales y los registros sísmicos precisos, por su parte, son relativamente recientes. «Estos datos nos ofrecen tan solo una pequeña ventana de la evolución geológica. La mayoría de los registros sísmicos de alta precisión surgen a partir de 1980, y los datos satelitales precisos se obtienen únicamente a partir de 1999, mientras que los procesos geodinámicos se miden en millones de años. Es por ello por lo que resulta fundamental realizar análisis integrados de todas las fuentes de información disponibles», afirma.

El investigador sostiene que la base de datos generada en el estudio ha complementado las bases de datos previamente empleadas, lo que contribuye a «incrementar la fiabilidad de los resultados y conclusiones». A partir de ahora, «los datos aumentarán de forma exponencial; entre otros aspectos, será posible calcular con mayor precisión las deformaciones, incluso en áreas donde la información disponible es limitada».

Referencia:

Asier Madarieta-Txurruka, Juan F. Prieto, Joaquín Escayo, Federico Pietrolungo, José A. Peláez, Jesús Galindo-Zaldívar, Jesús Henares, Federica Sparacino, Gemma Ercilla, José Fernández, Mimmo Palano (2025) New insights on active geodynamics of Iberia and Northwestern Africa from seismic stress and geodetic strain-rate fields Gondwana Research doi: 10.1016/j.gr.2025.08.020

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por UPV/EHU Komunikazioa

El artículo La península ibérica está girando en el sentido de las agujas del reloj se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Landareek eta beste organismo fotosintetiko batzuek CO2-a finkatzen eta karbohidratoak ekoizten dituzte. Animaliok ezin dugu fotosintesirik egin eta eguzki argiaren energiarik zuzenean aprobetxatu. Hala ere, animalia batzuek sinbiosi harremanak dituzte organismo zelulabakar fotosintetikoekin. Organismo horiek zooxantelak dira, eta, oro har, Symbiodinium generoko dinoflagelatuak dira, nahiz eta mota desberdinetako algak izan daitezkeen.

Zooxantelek ostalaritik lortzen dituzte babesa eta elementu inorganikoak, eta trukean, molekula organikoak ematen dizkiete. Fotosinbiosi horren kasu ezagunena koral arrezifeenak dira. Izan ere, koral zuritze deritzon arazo larria koraletan estresa eragiten duten ingurumen aldaketen ondoriozko zooxantelen kanporatzeari zor zaio.

Koralez gain, beste fotosinbiosi kasu batzuk erregistratzen dira belaki, marmoka edo moluskuetan. Ohiz kanpoko kasua da Elysia chlorotica itsas barraskilo esmeralda gasteropodoarena. Kolore berdea dauka algez elikatzen delako, baina kloroplastoak fotosintesia egiten jarraitzen duten digestio dibertikuluetan biltegiratzen ditu.

1. irudia. Tridacna crocea kardidoak bere mantua erakusten du kuskuen arteko irekiduraren bitartez. Kolore biziak zooxantela fotosintetikoekin egindako sinbiosiari eta iridoforoei (argi ultramorea islatzen duten zelulak) zor zaizkie. (Argazkia: David Witherall eta Sarah Davies – CC BY 3.0 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Molusku lamelibrankioen edo bibalbioen talde batzuk ere zooxantelekin lotuta agertzen dira, baina horietako bitan soilik hitz egin daiteke behartutako sinbiosiaz; horrelakorik gabe, arriskuan egongo litzateke moluskuak bizirik irautea. Bi kasuak kardidoen familiakoak dira. Multzo horretan ditugu tridakna ospetsuak, hau da, txirla erraldoiak. Metro bat neurtzera eta 300 kg pisatzera irits daitezke (1. irudia). Kalkulatzen da beren elikaduraren % 75-90 fotosintesitik datorrela. Zooxanteladun bibalbioen bigarren taldea Fraginae azpifamiliako berberetxoak dira; kardidoen izena bihotz forma izatearen ezaugarriari zor zaio (2. irudia).

2. irudia: Corculum cardissa berberetxoaren bi ale. Behean, barnetik argiztatuta ikusten ditugu; horri esker, argia pasatzen uzten duten leihoak ikus ditzakegu. (Argazkia: McCoy et al. (2024). CC BY‑NC‑ND 4.0 lizentziapean)

Bi kasuetan, zooxantelak larbak eta gazteak hazten diren bitartean ahoratzen dira, eta digestio hodiaren dibertikulu konplexuetan biltegiratzen dira. Arazoa zera da: zooxantelek eguzki argipean egon behar dute, eta hori ez da erraza kusku karedunak dituen animalia batean. Tridakna handiek kuskuak irekita izanez konpontzen dute hori, baita haien mantutik kanpo erakutsiz ere (1. irudia). Hala ere, berberetxo txikiak itxita egoten dira, eta beren maskorren bitartez jasotzen dute argia. Nola liteke?

Dakota McCoy doktorea buru duen Chicago eta Stanford unibertsitateetako azterlan batek erakutsi ditu Corculum cardiss espezieak eguzki argia zooxanteletara eramateko dituen moldaera harrigarriak. Berberetxo txiki hori (3-4 cm) hondarretan erdi lurperatuta egoten da, eta bere kuskuen gune laua kanporantz erakusten du. Gune horretan forma aldakorreko leiho txiki batzuk daude, eta argia igarotzea ahalbidetzen dute (2. irudia). Pentsa daiteke maskorraren eremu mehetuak izan daitezkeela, baina ez da horrela. Izan ere, leiho horiek kuskuaren eremu opakuak baino lodiagoak izan daitezke. Nola uzten dute argia igarotzen?

3. irudia. C. cardissa espeziearen maskorraren sekzioa, leihoen mailan. Goiko irudiak leihoarekin lotutako mikroleiar bat erakusten du. Zuntz optiko gisa jarduten duten aragonitozko prisma oso finak dituztela ikus daiteke. Eskala = 0,5 mm. (Argazkia: McCoy et al. (2024). – CC BY-NC-ND 4.0 lizentziapean)

McCoy eta bere kolaboratzaileen azterlanak erakutsi du leihoak mikrometro bateko diametroa duten aragonitozko kristal (kaltzio karbonatozko forma kristalino bat) oso finen sortez eratuta daudela, benetako zuntz optiko gisa funtzionatzen dutenak (3. irudia). Kontua ez da kristal horiek gardenak direla eta argia pasatzen uzten dutela; aitzitik, kristalean zehar eroaten dute gutxieneko galerekin. Izan ere, zuntzen sorta irudi batean gainjarriz gero, irudia aurkako azaleran proiektatuta agertzen da.

Aragonitozko zuntzen bidezko argiaren transmisioa optimizatuta dago, uhin-luzeen (argi laranja eta gorria) luzeran askoz ere handiagoa eta laburretan (erradiazio ultramorea, zooxanteletarako kaltegarria) askoz ere txikiagoa izateko (4. irudia). Argi gorriak efizientzia fotosintetiko handiagoa eragiten du, argi berdeak ez bezala, azken hori islatu egiten baita. Hain zuzen ere, horregatik dira berdeak landareak.

4. irudia. Aragonitozko zuntzen bidezko argi transmisioaren eskema. Mikroleiarrak argia sorta batean kondentsatzen du, eta sorta hori mantuan sartzen da, digestio sistemako dibertikuluetan dauden zooxanteletara iritsi arte. Eskuinean, ikusten dugu nola argiaren transmisio gorena gertatzen den uhin-luzera handiagoetan (laranja/gorria), egokiagoak fotosintesia egiteko (% 11-62; batez bestekoa: % 31). Izpi ultramoreak, kaltegarriak izanik, iragazi egiten dira (% 5-28; batez bestekoa: % 14).

Leihoek argiarekiko esposizioan dagoen maskorraren azaleraren erdia hartzen dute gutxi gorabehera. Gainerakoa aragonitozko kristalez osatuta dago, elkarren artean gurutzatutako xaflen forman; horrek zuntzetako antolaketak baino sendotasun handiagoa ematen dio maskorrari. Horrenbestez, erresistentzia mekanikoaren eta argiaren transmisioaren arteko konpromisoa dago. Leihoen zati batean, zuntz optikoen sortaren pean, leiar gisa funtzionatzen duen irtengune bat dago, eta argia 1 mm-ko diametroko sorta batean kontzentratzen du; horri esker, ehun bigunetan gehiago sar daiteke (4. irudia).

Zuntzen sortaren parametroek erakutsi dute argia transmititzeko sistema optimoa direla, orientazioari (azalerarekiko perpendikularra), diametroari (1 mm), bai eta aukeratutako ardatz optikoari dagokionez ere. Aragonitoa mineral optikoki anisotropoa da. Hau da, haren errefrakzio indizea bestelakoa da hiru ardatz espazialetan. Aragonitozko zuntzak errefrakzio indize handieneko ardatzaren arabera orientatuta daude, eta orientazio hori efizientzia optiko gorenarekin bat dator. Ordenagailuarekin egindako simulazioen arabera, beste edozein antolaerak argi gutxiago transmititzea ekarriko luke.

Artikuluaren egileen arabera, hori da izaki bizidunengan aurkitutako zuntz optikoen sorten lehenengo kasua. Belakien espikula batzuek bakarrik dituzte antzeko propietate optikoak, nahiz eta zalantzazkoa den argiaren transmisioarekin lotutako erabilgarritasunik duten. Bestalde, fotosintesiari aplikatutako leiarren beste kasu bat bakarrik ezagutzen da: landare angioespermoen zelula epidermiko jakin batzuk. Ondorioz, Corculum cardissa espezieak bere fotosinbionteei argia hornitzeko dituen moldaerak benetan ezohikoak dira.

Erreferentzia bibliografikoak:

McCoy, Dakora E.; Burns, Dale H.; Klopfer, Elissa; Herndon, Liam K.; Ogunlade, Babatunde; Dionne, Jennifer A.; Johnsen, Sönke (2024). Heart cockle shells transmit sunlight to photosymbiotic algae using bundled fiber optic cables and condensing lenses. Nat Commun, 15, 9445. DOI: 10.1038/s41467-024-53110-x

Egileaz:

Ramón Muñoz-Chápuli Oriol Animalien Biologiako Katedraduna (erretiratua) da Malagako Unibertsitatean.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko otsailaren 210ean: “Berberechos equipados con fibra óptica“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Zuntz optikoz hornitutako berberetxoak appeared first on Zientzia Kaiera.

A veces nuestros intentos de predecir el futuro pecan de optimistas —sobre todo en lo referente a la integridad humana a la hora de utilizar cualquier nuevo invento potencialmente revolucionario—, pero otras veces, se quedan muy cortos al tratar de imaginar lo que luego se ha convertido en realidad. Esto último es lo que le sucedió al pionero de la computación analógica Vannevar Bush cuando trató de imaginar una solución a un problema que empezó a ser más que acuciante tras la Segunda Guerra Mundial: el vertiginoso crecimiento de la producción científica, que hizo indispensable que idear nuevas formas de organizar, almacenar y acceder al conocimiento.

Vannevar Bush, aunque bastante visionario, siempre ha sido una figura controvertida por su contribución al esfuerzo bélico durante la Segunda Guerra Mundial. Fuente: Dominio público / OEM Defense

 

Un registro, para que le sea útil a la ciencia, debe ampliarse continuamente, debe almacenarse y, sobre todo, debe consultarse. Hoy en día hacemos el registro de forma convencional mediante la escritura y la fotografía, seguidas de la impresión, pero también grabamos en película, en discos de cera y en cables magnéticos.

En mayo de 1945, Bush escribió un artículo para  The Atlantic Montly titulado «As we may think», donde apareció por primera vez una idea que, aunque nunca se llevó a cabo, sí inspiró a la generación de informáticos, ya digitales, que llegó después: el memex.

Un memex es un dispositivo en el que un individuo puede almacenar todos sus libros, registros y comunicaciones, y que está mecanizado de modo que puede consultarse con enorme rapidez y flexibilidad.

Podríamos pensar en un ordenador, en algún tipo de libro electrónico o incluso en internet, y lo cierto es que la cosa iba por ahí. Pero lo realmente divertido del artículo de Vannevar Bush es lo tremendamente corto que se quedó respecto a lo que estaba por venir en realidad. Aunque algo llegó a ver, porque vivió hasta 1974, así que estuvo allí cuando se produjo la invención del transistor y el desarrollo de los primeros ordenadores digitales… pero no deja de resultar hasta tierna la ingenuidad que mostró en 1945.

El memex era un dispositivo tan analógico como el analizador diferencial —el gran invento de Vannebar Bush, un computador analógico electromecánico capaz de resolver ecuaciones diferenciales de hasta dieciocho variables—. Tal vez fue por eso que su imaginación no pudo ir más allá, no pudo evitar ser un hijo de su tiempo y de la forma de hacer las cosas de entonces. Le faltó el salto mental cualitativo que permitiría muy pronto la invención del transistor y los circuitos integrados. El memex era, así, una especie de escritorio «inteligente» con un mecanismo interno que permitía almacenar microfilmes con información y proyectarlos en pantallas translúcidas. Se controlaba a través de una serie de teclas y palancas que permitían hacer búsquedas y, no solo eso, sino enlazar documentos entre sí. Esa fue, en realidad, la genialidad de Bush, no el aparato en sí.

El memex, según aparecía ilustrado en «As we may think». Fuente: The Atlantic Monthly

 

«La mente humana […] opera por asociación», escribió. Su intención era reproducir esa característica en el memex para facilitar la búsqueda de información, en lugar de indexar los contenidos, por ejemplo, por orden alfabético, palabras clave u otra característica similar. De esta manera cada usuario podía crear su propio mapa de conocimiento. En otras palabras, se anticipó al hipertexto, a la exploración no lineal de la información que hoy prácticamente define internet.

No por casualidad el memex de Vannebar Bush fue una de las piedras angulares sobre la que se empezaría a construir internet, una posibilidad que él no supo ver en aquel momento. Habló de que se crearían enciclopedias y libros en microfilm especialmente pensados para aquel aparato, que se podrían ampliar e incluso anotar… pero, al menos en aquel artículo, no planteó la posibilidad de que varias máquinas pudieran conectarse entre sí o incluso compartir información.

Quienes sí advirtieron el potencial de aquel concepto fueron personajes como Douglas Engelbart, inventor del ratón y el sistema NLS (oN-Line System);[1] Ted Nelson, que acuñó el término «hipertexto» en los años sesenta y usó el concepto en su proyecto Xanadu,[2] y Tim Berners-Lee, el artífice de la World Wide Web.

De izquierda a derecha, Douglas Engelbart, Fuente: CC BY-SA 3.0/SRI International; Ted Nelson, Fuente: CC BY-SA 4.0/Belinda Barnet; y Tim Berners-Lee, Fuente: CERN

 

Vannevar Bush había nacido en 1890 —la mayor parte de los «padres de la computación» lo harían a comienzos del siglo XX, así que fue el maestro de muchos de ellos— y, aún así, supo ver el potencial de aquellas máquinas analógicas que podrían, algún día, ayudarnos a pensar y ampliarían nuestra limitada memoria humana. Hacia el final de su artículo, escribía:

Sin duda se han ignorado dificultades técnicas de toda clase, pero también se han pasado por alto medios aún desconocidos que podrían aparecer en cualquier momento y acelerar el progreso técnico con tanta violencia como lo hizo la llegada de la válvula termoiónica.

Amén; el transistor se inventó justo dos años después.

 

Bibliografía

Berners‑Lee, T. (s. f.). Frequently asked questions by the Press [FAQ]. W3C.

Bush, V. (julio de 1945). As we may think. The Atlantic Montly.

Bush, V, (1967). Science is not enough. William Morrow & Company.

Doug Engelbart Institute

Nelson, T. (1981). Literary machines. Mindful Press.

Notas:

[1]      El NLS fue un entorno digital que permitía que varios usuarios trabajaran sobre el mismo documento a la vez, conectar documentos mediante hiperenlaces de forma similar al memex, tenía una rudimentaria interfaz gráfica con la que se interaccionaba gracias al primer ratón.

[2]      Se trataba, básicamente, de una especie de gran enciclopedia que recogería todo lo que se había escrito, y que consistiría en una gran cantidad de ordenadores interconectados.

Sobre la autora: Gisela Baños es divulgadora de ciencia, tecnología y ciencia ficción.

El artículo El memex: la idea que intentó adelantarse a su tiempo se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Jaione Bengoetxea Azurmendi ikertzaileak IkerGazte kongresuko ahozko aurkezpen onenaren saria jaso zuen, ingeniaritza- eta arkitektura-arloan, ‘Euskara eta gaztelaniazko kontra-narratiben sorkuntza: datuen sorrera eta ebaluazioa’ lanarekin. Azaldu duenez, ordea, horra iristeko bidea ez zuen ingeniaritzatik hasi, hizkuntzalaritzatik baizik: “Ingelesa ikasi nuen, hizkuntzak berak erakarrita. Egia esan, karrera hasi arte, ez nekien oso ondo hizkuntzalaritza zer zen edo nondik zihoan, eta asko gustatu zitzaidan”, gogoratu du.

Irudia: Jaione Bengoetxea Azurmendi, hizkuntza-teknologien ikertzailea da. (Argazkia: Elhuyar)

Laugarren mailako praktiketan sartu zen hizkuntza-teknologian. “Arlo horretan dabilen enpresa batean egin nituen praktikak, Gasteizen, eta gustatu zitzaidan pila bat. Gero, gainera etorri ziren, informatikako fakultateko irakasle batzuk masterra aurkeztera, eta probatzea erabaki nuen”. Estereotipoaren arabera, letretako jendea ez da oso teknologia-zalea, baina Bengoetxeak argitu du zerotik ikasi zutela programatzen eta irakasleek asko lagundu zietela: “Programatzen ikastea ez da beste hizkuntza bat ikastea bakarrik; pentsatzeko beste modu bat da. Hasieran pixka bat shock-a izan zen, baina, behin hori gaindituta, gustura sartu nintzen mundu honetan”.

Eta, behin sartuta, adimen artifizialaren olatua etorri zitzaion: “Azkenengo lauzpabost urteko kontua izan da, eta justu duela bost urte egin nuen masterra. Beraz, geroztik, beti ibili gara olatu horren barruan: gauza bat irakurtzen ari zara, eta justu gai horri buruz, munduaren beste puntan, norbait ari da ikertzen eta gauza berriak ateratzen. Eta hain azkar doa, beti duzula irudipena atzetik zoazela, nolabait”.

Irudipenak irudipen, IkerGazten aurkeztutako lanak erakusten du jakin duela olatua surfeatzen. “Master-amaierako lana izan zen. Izan ere, ikusi zuten bazegoela hutsune bat: sare sozialetan kaltea egiten zuten eta gorrotoa hedatzen zuten mezuak sortzen ari ziren, eta ez zegoen ezer aurre egiteko”, azaldu du Bengoetxeak.

Kontra-narratibetatik euskalkietara

Hain zuzen, kontra-narratibak gorroto-diskurtsoari erantzuteko erabiltzen diren erantzun ez-oldarkorrak dira. Ingelesez eta beste hizkuntzaren batean, adibidez, italieraz, bazegoen horrelako zerbait; euskaraz, aldiz, ez zuten ezer aurkitu: “Hortaz, gehien bat, itzultzen ibili nintzen, italieratik. Nahiko dibertigarria zen ikustea zer erantzun ematen zituen. Gero, kontua zen automatikoki sortzea, eta hori erronka nahiko handia zen. Baina, behintzat, lortu genuen lehen bultzada ematea eta jendearen eskura jartzea datu-base bat euskaraz”.

Orain doktore-tesia egiten hasi da, eta guztiz aldatu du gaia: “Nire ikerketan, hizkuntza-teknologiek euskalkiak hobeto ulertu ditzaten saiatzen ari naiz. Hasieran gaude, eta, beraz, oinarria jartzen ari gara. Lehenik, ebaluazio bat egin dugu, batez ere, gipuzkera, bizkaiera eta nafarrerarekin, eta, azkenaldian, pixka bat zentratu gara gehiago bizkaieran. Asmoa da ahalik eta euskalki gehien aztertzea, baina zaila da, ez baitago datu asko”.

Hala ere, gustura dago, normalean tesia egiten duen jendeak lan bakartia dela dioen arren, bera ondo lagunduta baitago. Halaxe aitortu du: “Taldean oso giro ona daukagu, eta asko gara, eta batak besteari laguntzen diogu. Egia da beti egongo dela uneren bat ez dakizula oso ondo nora jo edo nondik jo. Baina azkenean beti aurkitzen duzu bidea. Azken finean, hori da ikertzea: bidea bilatzea”.

Fitxa biografikoa:

Jaione Bengoetxea Azurmendi Usurbilen jaioa da, 1998an. Ingeles ikasketak ikasi ditu EHUn, eta gero Hizkuntzaren analisi eta prozesamenduaren masterra egin du EHUko informatika fakultatean. Orain doktore-tesia egiten ari da, hizkuntza-teknologiak eta euskalkien inguruan.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Jaione Bengoetxea Azurmendi, hizkuntza-teknologien ikertzailea: “Azken finean, hori da ikertzea: bidea bilatzea” appeared first on Zientzia Kaiera.

En la anterior entrada del Cuaderno de Cultura Científica titulada A vueltas con el equipaje de mano (I) estuvimos hablando de las medidas de las maletas de cabina. En la actualidad cada compañía aérea tiene establecidas unas medidas concretas (ancho x largo x alto) para el equipaje de mano que debe ser utilizado en sus aviones. Por ejemplo, para British Airways y EasyJet son 25 x 45 x 56 cm, para Iberia son 25 x 40 x 56 cm, para Lufthansa 23 x 44 x 55 cm, para Vueling y Ryanair 20 x 40 x 55 cm, para American Airlines 23 x 36 x 56 o para Air Europa, Air France o KLM 25 x 35 x 55 cm, que, aunque todas puedan estar alrededor de unas ciertas medidas, tienen diferencias significativas en algunos casos.

 

 

Como comentábamos en la anterior entrada, hace unos años, y aún hay compañías que lo mantienen, existía una norma general (que era el estándar internacional de la IATA = Asociación Internacional de Transporte Aéreo), por encima de las recomendaciones particulares de cada compañía (que, en algunos casos, en aquella época eran algo menores que las actuales), que consistía en que las medidas de la maleta de cabina debían ser tales que su suma no excediera los 115 centímetros, es decir, ancho + largo + alto (de la maleta) debía medir menos, o igual, que 115 cm. Esto es,

 

 

siendo x = ancho, y = largo, z = alto.

 

Un dispositivo para controlar las maletas

 

Como pusimos de manifiesto en la reflexión final de la anterior entrada, el problema estaba en que siendo la norma general ancho + largo + alto menor, o igual, que 115 cm, el dispositivo que utilizaba cada compañía para controlar si las maletas de los pasajeros cumplían la normativa era un dispositivo con forma de paralelepípedo (caja rectangular, como en la siguiente imagen) con las medidas de su recomendación, que en aquella época se ajustaban a que la suma de las medidas (ancho, largo y alto) fuese 115 cm. Así, la caja de Iberia estaba adaptada para las medidas que recomendaba en esa época 20 x 40 x 55 cm, pero en esa caja podían tener problemas las maletas recomendadas por Spanair (25 x 40 x 50 cm) o Air Europa (25 x 35 x 55 cm), que eran más anchas, de 25 cm, así como maletas con otras medidas, incluyendo la maleta cúbica de 38,33 cm de lado, que, aunque fuese extraña y difícil de incluir en la zona de equipaje de mano (véase la entrada A vueltas con el equipaje de mano (I)), estaba dentro de la norma general.

 

 

Por este motivo, cuando hace unos cuantos años (alrededor de 2010) preparé mi charla Matemáticas para andar por casa, me planteé la siguiente cuestión:

 

¿Es posible diseñar un dispositivo para que la compañía aérea compruebe que las medidas del equipaje (sin medirlas) cumplen la norma general?

 

puesto que el sistema de la caja rectangular realmente no era efectivo. De hecho, quizás por este motivo se ha ido eliminando la norma general de que ancho + largo + alto sea menor, o igual, que 115 cm, por medidas más concretas, en algunos casos algo mayores, que dan más flexibilidad.

 

 

La solución para la regla general no era la estructura de caja rectangular utilizada, que como fuente de información orientativa podía ser válida, o estar tomando las medidas de cada maleta, que hubiese convertido el sistema en un suplicio para las trabajadoras de la compañía aérea, sino un dispositivo que, como veremos, derivaba del conocimiento de lo que son las coordenadas cartesianas y la ecuación cartesiana de un plano.

 

No se trata en esta entrada de intentar establecer un mecanismo que se podía, o no, haber utilizado, sino mostrar como el análisis matemático de un problema puede ofrecer una solución al mismo. Una vez obtenida esa solución la empresa implicada puede decidir desarrollarla, o no, en función de múltiples factores que tendrá que tener en cuenta.

 

El problema en dos dimensiones

 

Para intentar simplificar la cuestión y facilitar su comprensión, vamos a pensar en el problema en dos dimensiones, en cuyo caso, en lugar de una maleta tendremos un objeto rectangular (cuyas dimensiones son el ancho y el largo), por ejemplo, el marco de una fotografía o un cuadro.

 

 

Por lo tanto, una regla equivalente al estándar de IATA para las maletas podría ser que la suma de las medidas del marco sea menor, o igual, que 35 centímetros. De esta manera entrarían dentro de lo permitido medidas habituales como 13 x 18 cm o 15 x 20 cm. En consecuencia, se trata de crear un dispositivo para controlar que los marcos de las fotografías cumplan esa regla. Pensemos que quizás, esto podría ser útil en una fábrica de marcos para separar los marcos por tamaños o alguna otra situación equivalente.

 

Para analizar matemáticamente esta cuestión vamos a introducir primero las coordenadas cartesianas del plano y después la ecuación de una recta en el plano utilizando las coordenadas cartesianas.

 

 

Coordenadas cartesianas

 

Para definir estas coordenadas en el plano debemos de partir de dos rectas perpendiculares, que van a ser los denominadas “ejes de coordenadas” (el eje X o eje de abscisas –horizontal– y el eje Y o eje de ordenadas –vertical–), a cuyo punto de corte se le denomina origen (O). Entonces, las coordenadas cartesianas (rectangulares) permiten determinar la posición de cada punto del plano P en función de dos números (x, y) que expresan la distancia del punto a los dos ejes coordenados (x la distancia del punto P al eje Y e y la distancia al eje X). En esta imagen vemos algunos ejemplos que nos ayudan a entender mejor esta idea (el signo negativo indica si se está en una parte o en otra respecto a los ejes, aunque para lo que nos ocupa aquí solo hablaremos de coordenadas positivas). Por ejemplo, el punto (3,2) dista 3 unidades del eje Y y 2 unidades del eje X.

 

 

Nos podemos cuestionar el motivo por el cual es útil hablar de coordenadas cartesianas en este problema. Seguramente, la imagen anterior nos dará ya una idea del motivo. Imaginemos que tenemos un plano coordenado y colocamos un marco de manera que uno de sus vértices esté apoyado en el origen y dos de sus lados estén apoyados en los ejes coordenados, como en la siguiente imagen, de manera que el ancho se apoye en el eje X y el largo en el eje Y.

 

 

De esta manera, como se muestra en la imagen anterior, las medidas del marco de una fotografía (x, y), siendo x el ancho e y el largo, determinarán el punto P = (x, y) del plano, que es la posición del vértice opuesto al apoyado en el origen. Y recíprocamente, dado un punto cualquiera del plano P = (x, y), este determinará las medidas concretas de un marco fotográfico, colocado como en la situación anterior.

 

La ecuación de una recta

 

Dicho esto, ahora vamos a explicar qué es la ecuación algebraica de una recta del plano coordenado. Dada una recta del plano, se pueda asociar a la misma una ecuación de la forma ax + by + c = 0, donde a, b y c son números reales (como las rectas que aparecen en la siguiente imagen: x – y – 1 = 0, 3x + 2y – 6 = 0). ¿Cómo funciona la ecuación de la recta? Si tenemos un punto P de coordenadas (x, y), este estará en la recta si los números x e y satisfacen la ecuación, y no estará en ella si no la cumplen. Por ejemplo, los puntos (4, 3), (3, 2) y (0, –1) están en la recta x – y – 1 = 0, ya que (4) – (3) – 1 = 0, (3) – (2) – 1 = 0 y (0) – (–1) – 1 = 0, mientras que el punto (0, 3), no está en ella, por ser (0) – (3) – 1 = – 4, que no es 0; y de la misma manera, los puntos (0, 3) y (2, 0) está en la recta 3x + 2y – 6 = 0, pero no el punto (3, 2).

 

 

Pero la ecuación de una recta nos da más información. Consideremos de nuevo la recta 3x + 2y – 6 = 0 y veamos que pasa con los puntos que no están sobre ella, como (4, 3), (3, 2), (0, 0) o (–2, –1):

 

3(4) + 2(3) – 6 = 12, 3(3) + 2(2) – 6 = 7,

3(0) + 2(0) – 6 = –6, 3(–2) + 2(–1) – 6 = –14,

 

de manera que, en los dos primeros el valor de la ecuación 3x + 2y – 6 es positivo, mientras que en los dos siguientes es negativo.

 

 

Lo que ocurre es que la ecuación de la recta, en este caso 3x + 2y – 6 = 0, divide al plano en tres regiones distintas, la recta y las dos regiones a cada lado de la misma. Los puntos (x, y) de la recta satisfacen que 3x + 2y – 6 = 0, mientras que los puntos a un lado de la recta satisfacen la desigualdad 3x + 2y – 6 > 0, mientras que los puntos al otro lado de la recta satisfacen que 3x + 2y – 6 < 0. Y esto ocurre en general para cada recta.

 

Un dispositivo para controlar los marcos

 

Empecemos recordando que la condición establecida para que los marcos pasen el filtro (o sean considerados pequeños en la fábrica) es que

 

 

siendo x = ancho del marco, y = largo del marco. Pero si miramos la anterior desigualdad desde la óptica de lo visto hasta ahora podemos afirmar lo siguiente.

 

Consideremos un marco de fotografía concreto, cuyas medidas sean a centímetros de ancho y b centímetros de largo. Este marco se corresponderá, según lo visto, con el punto (a, b) del plano coordenado. Por otra parte, tenemos la ecuación de la recta x + y = 35 (véase la siguiente imagen), dada por las condiciones aplicadas a los marcos fotográficos. Si las coordenadas de nuestro punto (a, b) satisfacen la ecuación la ecuación x + y = 35, entonces el punto está sobre la recta (las medidas del marco a y b satisfacen que a + b = 35, esto es, ancho más largo es igual a 35 centímetros), si verifican que x + y > 35, entonces el punto estará por encima de la recta (las medidas del marco no satisfacen la condición fijada), mientras que si satisfacen que x + y < 35, el punto estará por debajo de la recta (las medidas del marco sí cumplen la condición fijada).

 

 

De manera, que podemos observar gráficamente que el marco de medidas (15, 15), es decir, ancho y largo igual a 15 cm, satisface las condiciones establecidas, por estar situado debajo de la recta, así como el marco de medidas (15, 20), que está en la recta, pero no el marco de medidas (20, 30), situado encima de la recta.

 

En consecuencia, ya tenemos las ideas necesarias para diseñar un dispositivo para controlar que el tamaño de los marcos cumpla esa condición establecida. Este estaría formado por una estructura fija formada por dos lados rectangulares de más de 35 centímetros de largo (una especie de escuadra de dos brazos), junto con una tapa o puerta móvil, unida a la parte vertical de la estructura fija por una bisagra colocada a 35 cm de la base y apoyada en la parte horizontal, a 35 cm de la tabla vertical (utilizando el teorema de Pitágoras sabemos que la tapa tendría una longitud de 35 cm multiplicado por la raíz cuadrada de 2, es decir, unos 49 centímetros).

 

 

Le he pedido a Gemini que me haga una versión realista del dispositivo. No es que se ajuste del todo a lo que le he pedido, pero quizás con esta imagen os hagáis una mejor idea del mismo, aunque mi idea era un dispositivo apoyado en una superficie plana horizontal, para trabajar mejor con el mismo.

 

 

¿Cómo funcionaría el dispositivo? Dado un marco cualquiera, abriríamos la tapa del dispositivo y lo meteríamos dentro apoyándolo en la esquina. Si la tapa cerrase, esto significaría que el marco cumpliría la regla de que la suma de las medidas del marco sea menor, o igual, que 35 centímetros, como en la siguiente imagen.

 

 

Mientras que, si la tapa no cerrase, porque lo impide el marco, querría decir que las medidas del marco excederían las que se han fijado en la norma, como se ilustra en la siguiente imagen.

 

 

Regreso al dispositivo para controlar las maletas

 

Una vez entendido el dispositivo bidimensional para controlar las medidas de los marcos de fotografías, o estructuras rectangulares en general, podemos comentar brevemente cual sería el dispositivo para las maletas de mano, o paralelepípedos (cajas rectangulares) en general. La idea es la misma, pero con tres dimensiones, en lugar de dos.

 

De forma análoga a como ocurría en dimensión dos, ahora las medidas de una maleta / caja rectangular (x, y, z), siendo x el ancho, y el largo y z el alto, determinarán el punto P = (x, y, z) del espacio tridimensional coordenado, que es el vértice opuesto al apoyado en el origen (0,0,0). Y recíprocamente, dado un punto cualquiera del plano P = (x, y, z), este determinará las medidas concretas de una maleta / caja rectangular.

 

 

Ahora debemos observar, de manera análoga a lo ocurrido en dimensión dos, que la ecuación x + y + z = 115, derivada de las condiciones generales sobre las maletas, es la ecuación de un plano del espacio tridimensional, que se ilustra en la siguiente imagen. Luego, un punto P = (x, y, z) está en el plano si se cumple la ecuación, estará debajo del plano si x + y + z < 115 y estará por encima del plano si x + y + z > 115.

 

 

En consecuencia, el dispositivo ahora está muy relacionado con la imagen anterior. Estará formado por tres trozos de planos que se cortan perpendicularmente (en la siguiente imagen las zonas en gris), junto con una tapa triangular cuyos vértices están a 115 cm del vértice origen (de intersección de los tres planos), cuya bisagra estará en el vértice superior para poder abrir esa tapa triangular. El funcionamiento, por lo visto, será igual al de los marcos, si metemos la maleta y se cierra la tapa, estará en las condiciones determinadas (x + y + z  menor, o igual, que 115 cm), pero si no cierra la tapa la maleta no puede subirse al avión como equipaje de mano.

 

 

Esta era la idea básica con la que se podía haber construido un dispositivo para el control de las maletas de cabina. Por supuesto, con mejoras reales, como mejorar el punto de bisagra. Pero la idea que quería transmitiros es que las matemáticas nos pueden ayudar a aportar soluciones concretas a cuestiones concretas.

 

 

Sobre el autor: Raúl Ibáñez es profesor del Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU y colaborador de la Cátedra de Cultura Científica

El artículo A vueltas con el equipaje de mano (II) se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Juanma Gallego

Nanopartikulak erabiliz, garunean pilatzen diren beta-amiloide proteinen pilaketari aurre egitea lortu dute, proteina hauen garraioa berreskuratuz eta, ondorioz, ohiko garbiketa sistema berrezarriz.

Gero eta bizi esperantza handiagoa den honetan, ezaguna da horrek bueltan dakarren arazo handienetako bat: dementzien gorakada. Horien artean, alzheimerra bereziki zabalduta dago, eta gaitza hazten ari da gainera, gero eta zaharkituagoak diren populazioak eta diagnosiaren alorrean egindako aurrerapenak direla eta. 2020an egindako aurreikuspen baten arabera, 2050erako Europako Batasunean kasuak bikoiztuko dira, 7.8 milioi dementzia kasutatik 14.3 milioira igaroz.

1. irudia: garunean zenbait proteina pilatzen direnean abiatzen da alzheimerra, zelulen arteko komunikazioa oztopatuz. (Argazkia: Robina Weermeijer. Iturria: Unsplash)

Gaitzaren abiapuntua ondo ezagutzen da, eta mundu osoan zientzialariak ezagutza horretan abiatuta tratamenduen bila ari dira, gaixotasuna eragiten duten faktoreetan sakonduz. Beta-amiloide(Aβ) proteinek garrantzi handia dute alzheimerrean: garunean pilatzen dira, neuronen kalterako eta horien komunikazioa zailduz. Teorian modu fisiologikoan degradatu beharko lirateke beta-amiloideak, baina partikula horien pilaketak plakak sortzen ditu garunean. Bestetik, neuronen barruan dauden Tau proteinen narriadurak ere zeresan handia du gaitzan. Horiek zelulen garraio sisteman ezinbestekoak dira, baina gaizki tolesten direnean korapilo neurofibrilarrak sortzen dituzte, neuronen barneko garraioa blokeatuz eta neuronen heriotza azkartuz. Bi arazo horiek batera gertatzen direnean, bereziki oroimenen eta emozioen zirkuituak kaltetzen dira, dementzia progresiboa eraginez.

Bi faktore horietako batean aurrerapauso bat iragarri du zientzialari talde batek. Medikuntzaren alorreko aurkikuntza oro bezala, zuhurtziaz hartu behar da kontua, momentuz animalia ereduan baino ez baita probatu hemen jorratutakoa, baina Signal Transduction and Targeted Therapy aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean, IBEC Kataluniako Bioingeniaritza Institutuko eta Txinako Sichuango Unibertsitateko West Ospitaleko zientzialariek iragarri dute lortu dutela gaixotasunak arratoietan atzera egitea.

Garunean dagoen hesi hematoentzefalikoa izan dute jomugan. Hesi horrek toxina eta patogenoen aurrean babes bezala balio du. Hesi hematoentzefalikoak gaizki funtzionatzen duenean, ordea, garuna garbitzeko sistema bertan behera geratzen da, eta, horren ondorioz, beta-amiloideak metatzen hasten dira. Ikusi dugunez, hori da, hain zuzen, alzheimerraren arrazoietako bat.

Irtenbide bila, beta-amiloidearen kopuru handia ekoizteko eta narriadura kognitiboa garatzeko genetikoki eraldatutako arratoietan egin dituzte laborategi entseguak, eta nanopartikulak erabili dituzte hesi hematoentzefalikora iristeko. Alde handia dago medikuntzan erabili ohi diren beste nanopartikulekin. Izan ere, orain arte halakoak erabili izan dira botikak garraiatzeko, baina oraingoan nanopartikula hauek berez botika baten funtzioa bete izan dute. Zientzialariak gai izan dira lortzeko nanopartikula hauek ahalbidetu dezatela zabor proteinak igaro ahal izatera odol fluxura, horiek desagerraraziz.

2. irudia: arratoietan egindako entseguek erakutsi dute hamabi ordu pasata Aβ seinaleak asko txikitu direla tratamenduaren ondorioz. (Irudia: Junyang Chen, et al. (2025). Iturria: Signal Transduction and Targeted Therapy)

Kontua da LRP1 izeneko proteinak beta-amiloideak eramaten dituela hesi hematoentzefalikotik, horiek kendu aldera. Baina prozesu hori ondo egi behar da: proteina gehiegi lotzen bada, edo seinalea ahulegia baldin bada, prozesuak ez du ondo funtzionatuko, eta beta-amiloideak garunean pilatuko dira ezinbestean. Bada, botika gisa sortutako molekulek LRP1 proteinak sortzen dituen loturak imitatzen dituzte, beta-amiloideen garraioa berreskuratuz eta, ondorioz, ohiko garbiketa sistema berrezarriz.

Nola prestatu dituzte nanopartikula hauek? Diotenez, ingeniaritza molekularreko estrategia batez baliatu dira molekulen azaletako estekatzaileak zein molekulen tamaina zehatza lortzeko.

Erabili dituzten hauek partikula bioaktibo edo supramolekular bezala ezagutzen dira, adituen artean. Jomuga ere desberdina da izan da oraingoan, neuronetara bideratu beharrean, hesi hematoentzefalikora bidali dituztelako. Hesi hori konpontzean, garuneko sistema baskularraren oreka berrezartzea lortu dutela aldarrikatu dute. Hala, nanopartikula hauek botika baten funtzioa bete dute garunean. “Badirudi berrelikadura mekanismo bat aktibatzen dutela, [beta-amiloideak] ezabatzeko bidea normalizatuz”, adierazi dute zientzialariek.

Lehen injekzioa eta ordubetera garunaren barruan beta-amiloideak % 50-60 gutxitzea lortu dute. Zientzialarien arabera, hiru dosi nahikoak izan dira emaitza “nabarmenak” lortzeko. Epe luzerako onurak ere egiaztatzeko moduan egon dira. Kasurako, hamabi hilabeteko arratoi bati tratamendua eman diote —gizaki baten adinarekin alderatuta, 60 urte izango zituen—, eta handik sei hilabetera —90 bat urteren parekoa, gizaki baten adinean— berriro aztertu dute. Diotenez, haren portaeran ez dute aldetik aurkitu beste ezein arratoi osasuntsurekin alderatuta.

Epe luzerako ikusi duten onerako efektu hau garunaren sistema baskularraren berreskurapenari egotzi diote. “Jauzi baten modura funtzionatzen duela uste dugu”, argitu du Giuseppe Battaglia egile nagusiak. “Baskularizazioak bere funtzioa berreskuratzen duenean, Aβ eta beste hainbat molekula kaltegarri ezabatzen hasten da, sistemak berriz oreka lortzen duelarik”. Egileek espero dute irekitako estrategia hau baliagarria izango dela esku-hartze klinikoak abiatzeko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Chen, Junyang; Xiang, Pan; Duro-Castano, Aroa; Cai, Huawei; Guo, Bin; Liu, Xiqin; Yu, Yifan; Lui, Su; Luo, Kui; Ke, Bowen; Ruiz-Pérez, Lorena; Gong, Qiyong; Tian, Xiaohe; Battaglia, Giuseppe (2025). Rapid amyloid-β clearance and cognitive recovery through multivalent modulation of blood–brain barrier transport. Sig Transduct Target Ther, 10, 331. DOI: 10.1038/s41392-025-02426-1

Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Arratoietan alzheimerrak atzera egitea lortu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

 

La electrificación del transporte ya no es solo una idea de futuro; se ha convertido en una transformación en marcha que está redefiniendo la movilidad y acelerando la transición hacia sistemas más sostenibles y menos dependiente de los combustibles fósiles. Para que este cambio sea realmente efectivo, es fundamental disponer de sistemas de almacenamiento energético capaces de ofrecer mayor autonomía, mejores niveles de seguridad y una vida útil más prolongada, sin que ello suponga un aumento excesivo de los costes ni un retroceso en sostenibilidad. Hasta ahora, las baterías de litio-ion han sido las grandes protagonistas. Su combinación de alta densidad energética, buena estabilidad y durabilidad las ha situado en el centro del desarrollo del vehículo eléctrico. Sin embargo, la expansión acelerada de la movilidad eléctrica y la integración masiva de energías renovables están empezando a revelar sus límites. La necesidad de reducir aún más los tiempos de carga, ampliar la autonomía y reforzar la seguridad está impulsando la búsqueda de alternativas capaces de llevar el rendimiento de las baterías un paso más allá.

Baterías de estado sólido

En este contexto, las baterías de estado sólido se han consolidado como una de las líneas de desarrollo más prometedoras. La ventaja más destacada es que dejan atrás los electrolitos líquidos, compuestos por disolventes orgánicos inflamables, y los reemplazan por electrolitos sólidos, que resultan mucho más seguros y toleran mejor el estrés térmico. Este cambio supone un avance notable en seguridad. Además, abre la posibilidad de utilizar materiales más avanzados, como el litio metálico en el ánodo, que ofrece una capacidad energética muy superior a la de los materiales convencionales en base de carbón. Sin embargo, la transición hacia sistemas completamente sólidos aún está lejos de ser inmediata. Fabricar electrolitos sólidos cerámicos extremadamente finos, garantizar interfaces químicamente estables y dominar procesos de producción complejos sigue siendo un desafío tecnológico. Por esta razón, la industria está apostando por soluciones intermedias que combinan componentes líquidos y sólidos, permitiendo avanzar hacia el estado sólido sin necesidad de rediseñar por completo las líneas de producción de celdas de litio-ion actuales.

Este enfoque combinado se basa en electrolitos que inicialmente se encuentran en estado líquido y son capaces de infiltrarse completamente en los poros de los electrodos, para luego solidificarse dentro de la celda. Esta estrategia representa un paso pragmático y estratégico en la transición hacia baterías de estado sólido, ya que permite formar interfaces continuas y estables, algo que resulta mucho más difícil de conseguir con electrolitos sólidos preformados (membranas sólidas). La solidificación in situ no solo mejora la conducción iónica, sino que también minimiza espacios vacíos o irregularidades que podrían afectar la eficiencia y la seguridad de la batería. Además, esta estrategia es compatible con los procesos industriales ya existentes en la producción de baterías de litio-ion, lo que facilita su integración y reduce los costes y complicaciones asociados. Gracias a esta combinación de realismo industrial y avance tecnológico, las arquitecturas semi-estado-sólido, semi-SSB en inglés, están emergiendo como una alternativa sólida para mejorar el rendimiento de las baterías en aplicaciones de movilidad eléctrica y almacenamiento estacionario.

La familia de celdas Gen4a Estructura de la familia de celdas tipo semi-SSB Gen4a. Fuente: CIDETEC

En este contexto, en CIDETEC Energy Storage trabajamos en el desarrollo de dos familias de celdas de tipo semi-SSB que aportan ventajas complementarias. La primera (Gen4a) aprovecha la tecnología de litio-ion, utilizando una arquitectura electroquímica ya conocida, con grafito en el ánodo y materiales activos tipo LiNixMnyCozO2 (x+y+z=1) en el cátodo, pero incorporando un electrolito híbrido (sal de litio + carga inorgánica + polímero + disolvente) que se convierte en sólido mediante un proceso de polimerización in situ después del ensamblaje. Este proceso uniformiza la interfaz interna y reduce la resistencia de contacto, además de ser compatible con electrodos de alta densidad de carga sin requerir presiones elevadas durante el ensamblaje. En conjunto, esta aproximación ofrece estabilidad, seguridad y facilidad de fabricación, lo que la hace especialmente adecuada para su implementación industrial a corto plazo. Los prototipos de celda desarrollados en formato pouch de 5 Ah han mostrado un rendimiento estable durante cientos de ciclos: se han alcanzado hasta 300 ciclos con un 80 % de capacidad retenida bajo un protocolo de testeo de 0,33C/0,33C a 25 °C. Las densidades energéticas de estas celdas, alrededor de 240 Wh/kg y 700 Wh/L, se sitúan en niveles comparables a los de las baterías comerciales más avanzadas. Además, la tecnología ha sido ya escalada a prototipos de 25 Ah manteniendo sus buenas prestaciones, consolidando su papel como una tecnología puente hacia sistemas de estado sólido más sofisticados.

La familia de celdas Gen4b Estructura de la familia de celdas tipo semi-SSB Gen4b. Fuente: CIDETEC

La segunda línea (Gen4b) de desarrollo explora la integración de litio metálico como ánodo, un material cuya capacidad específica es muy superior a la del grafito y que permitiría incrementar de forma notable la densidad energética de las celdas. El uso de litio metálico con electrolitos líquidos presenta desafíos importantes, como la formación de dendritas y la inestabilidad de la interfaz, pero las arquitecturas semisólidas ofrecen un entorno más rígido y seguro para la deposición del litio. La polimerización in situ del electrolito mejora el contacto con el cátodo y contribuye a una mayor durabilidad del sistema. Los prototipos desarrollados en esta línea, basados en un electrolito gel-polimérico, han mostrado un comportamiento electroquímico prometedor a temperatura ambiente. En pruebas realizadas sobre celdas tipo pouch de 4,6 Ah, se han alcanzado densidades energéticas gravimétricas y volumétricas del orden de 350 Wh/kg y 1000 Wh/L, respectivamente, valores notablemente superiores a los de las baterías de litio-ion convencionales y muy atractivos para aplicaciones que demandan gran autonomía, como los vehículos eléctricos de largo recorrido.

Un salto cualitativo robusto

La evolución hacia baterías de estado sólido no solo es un reto técnico, sino también un proceso en el que la química y la ingeniería deben avanzar de manera coordinada para ofrecer soluciones eficientes, asequibles, sostenibles y seguras. En este sentido, las arquitecturas semi-SSB representan un paso decisivo para acelerar esta transición. Por un lado, la variante basada en litio-ion ofrece una opción robusta, compatible con la industria actual y capaz de mejorar el rendimiento sin elevar los costes. Por otro, la versión basada en litio metálico abre la puerta a un salto cualitativo en densidad energética. Juntas, ambas tecnologías constituyen un camino realista hacia las baterías de estado sólido del futuro, un camino que permitirá desarrollar sistemas de almacenamiento más seguros y duraderos, reforzando al mismo tiempo la competitividad tecnológica de la industria y contribuyendo al avance global hacia una movilidad verdaderamente sostenible.

Sobre los autores: Dra. Mónica Cobos, investigadora del equipo de baterías de estado sólido, y Dr. Andriy Kvasha, líder del equipo de estado sólido en CIDETEC Energy Storage.

Sobre CIDETEC Energy Storage: Es una organización de investigación y desarrollo especializada en tecnologías avanzadas de baterías, que diseña, desarrolla y testea las baterías del futuro desde hace 30 años.
 Su experiencia abarca toda la cadena de valor. CIDETEC es miembro de Basque Research and Technology Alliance (BRTA).

Basque Research & Technology Alliance (BRTA) es una alianza que se anticipa a los retos socioeconómicos futuros globales y de Euskadi y que responde a los mismos mediante la investigación y el desarrollo tecnológico, proyectándose internacionalmente. Los centros de BRTA colaboran en la generación de conocimiento y su transferencia a la sociedad e industria vascas para que sean más innovadoras y competitivas. BRTA es una alianza de 17 centros tecnológicos y centros de investigación cooperativa y cuenta con el apoyo del Gobierno Vasco, SPRI y las Diputaciones Forales de Araba, Bizkaia y Gipuzkoa.

El artículo Baterías de estado sólido para un futuro eléctrico se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ander Abarrategi eta Sheila Olza

Medikuntza Birsortzaile terminoa (Regenerative medicine) mende honen hasieran hasi zen erabiltzen zelulen biologia, ehun-ingeniaritza eta terapia genetikoa biltzen dituen zientzia arloa definitzeko. Teknika eta teknologia berriez baliatuz, haren helburua da gaixotasunak, traumatismoak edo sortzetiko akatsek eragindako kalteak sendatzea. Medikuntza birsortzaileak gorputzaren konponketa-mekanismoak ulertu eta indartzea du ardatz nagusitzat, eta funtsezkoa du, batik bat, zelula amen jatorria eta desberdintzapen prozesuen ezagutza gero terapiak sortzeko. Baina, zeintzuk dira zientzia eremu honen hastapenak? Zeintzuk izan ziren aitzindariak?

Aurtengo urrian, 92 urte zituela, zendu zen Sir John Gurdon zientzialaria, 2012ko Medikuntzako Nobel sariduna. Zelulen nukleoen transferentzian zen bera trebea, eta teknika hau erabiliz, zelula helduak zelula ama egoerara birprogramatu daitezkeela frogatzea lortu zuen 1960ko hamarkadan. Helduen klonazioaren kontzeptuaren bideragarritasuna ezarri zuen horrela. Bere esperimentuetan Xenopus igelen zelulak erabili zituen modelo gisa, eta, haiekin, zelula heldu baten nukleoa enbrioi-zelula batera transferitzea lortu zuen, bertatik igel berri oso bat garatu zelarik (1. Irudia).

Irudia: John Gurdon-ek Xenopus igelekin egindako esperimentua. (Iturria: Ander Abarrategi eta Sheila Olzak emana)

Gurdonek berak azaldu zuen bezala, bere esperimentuen bitartez frogatuta geratu zen organismo bateko zelula guztien nukleoaren DNAn organismo horretako zelula guztiak garatzeko beharrezkoa den informazio guztia dagoela. Are gehiago, frogatuta geratu zen zelula heldu baten programazio genetikoa alda daitekeela, eta hura zelula ama bihur daitekeela horrela. Hau da, zelula bat espezializatzen denean (adibidez, larruazaleko zelula bihurtzen denean), gainerako informazio genetikoa blokeatuta geratzen da, baina, egoera aldatzen bada, informazio genetiko hori berreskura daiteke.

Ekarpen honek oinarri teoriko eta praktikoak eskaini zizkien ostean etorri ziren ikertzaileei. Hala ere, hainbat urteetan zehar ez zen inor gai izan Gordonek lortutako klonazioa erreplikatzeko, non zelula heldua zen abiapuntua. Azkenik bai, Dolly ardia izan zen ugaztun baten zelula helduetatik lortutako klonazio ospetsuena, eta, harekin, hedatu egin zen gizakien klonazio terapeutikoaren ideia hipotetikoa. Horrek nabarmendu eta areagotu egin zituen enbrioi-zelulekin lan egitearen ondorio etikoak, zalantzak eta ezarri beharreko mugak.

Jada mende honetan, Shinya Yamanaka zientzialariak zelula amak lortzeko ikuspegi berri bat proposatu zuen, enbrioi-zelulen erabilera saihesten zuena. Berak frogatu zuen nola helduen zelula espezializatuetan gene gutxi batzuk aktibatuz, lau baino ez, enbrioietako zelula amen antzeko zelulak lor zitezkeen. Zelula Ama Pluripotente induzituak (Induced Pluripotent Stem cells edo iPSCs) deitu zitzaien horrela lorturiko zelula ama berriei. Aurkikuntza horrek zelula amak iturri etiko aproposago baten bidez lortzeko aukera eskaintzen du, eta, beraz, terapia birsortzaile berriak sortzeko ikerketetan erabiltzen hasi dira iPSC hauek. Halaber, John Gurdonek eta Shinya Yamanakak 2012ko Medikuntzako Nobel saria jaso zuten, bi-biek, bakoitzak bere erara frogatu zutelako zelula helduak birprogramatu eta gaztetu daitezkeela, gorputzeko edozein ehun bihurtzeko gaitasuna berreskuratu duten zelulak sortuz.

Klonazio eta zelula amei buruzko ikerketez gain, gaur egun, helduen zelula espezializatuen programazio genetikoaren aldaketa beste helburu batzuk ikertzeko eta lortzeko ere erabiltzen da. Adibidez, birprogramazio partziala izeneko teknika erabiliz, zaharkituta dauden zelulak gaztetu daitezke galdutako gaitasunak berreskuratu ahal izateko.

Laburbilduz, Medikuntza Birsortzailea hainbat aitzindari historikoren lanari esker sortu da. Zelula amen erabilgarritasunari dagokionez, John Gurdonek igelen zelulekin egindako lanek klonazioaren kontzeptua bideragarria zela erakutsi zuten, aldi berean nabarmenduz posible zela zelulen manipulazioa eta eraldaketa. Oinarrizko jakituria berri hori sakabanatu egin zen eta ikerkuntzarako bide berriak eratu zituen. Gaur, zelulen manipulaziorako teknika anitz ditugu eskuragarri, eta, beraz, Medikuntza Birsortzaileak duen erronkarik nagusiena zera da, etikoki onargarriak diren aurkikuntza berriak erabiliz gizakientzako tratamendu klinikoak gauzatzea.

Egileez:

Ander Abarrategi eta Sheila Olza EHUko Medikuntza eta Odontologia Fakultateko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzaileak dira.

The post Medikuntza birsortzailearen hastapenak: John Gurdon, igelekin klonazioa landuz appeared first on Zientzia Kaiera.

Cuando observamos la enorme diversidad de satélites que están en órbita alrededor de los planetas del Sistema Solar exterior, a los geólogos nos encanta buscarles sus fracturas, como si estuviésemos interesados en darles costura.  Durante mucho tiempo hemos interpretado esas señales, junto con otras muestras de deformación en sus cortezas, como la prueba inequívoca de que existe -o existió- un océano subterráneo. Parecía que esta lógica siempre estaba de nuestro lado: cuando un océano interior se congela o el hielo de la corteza comienza a fundirse, provoca unos esfuerzos y una deformación en la corteza que acaba rompiéndola por algunos puntos como si fuese el frágil cascarón de un huevo. Lo que no se consideraba hasta ahora era que los océanos de los mundos océano podrían entrar en ebullición.

Pero un nuevo estudio publicado en Nature Astronomy por Rudolph et al. (2025), propone un mecanismo por el cual los océanos subterráneos de las pequeñas lunas heladas podrían «hervir» debido a la despresurización, creando un interior rico en volátiles que pueda esconder -o disfrazar- la actividad tectónica e incluso de provocar fenómenos criovolcánicos explosivos.

Para comprender mejor esto que acabo de decir, primero tenemos que fijarnos en el “extraño” comportamiento -disculpen mi excesivo uso de las comillas hoy- del agua. A diferencia de la mayoría de las sustancias, el agua se expande cuando se congela, permitiendo que el hielo flote, y se contrae cuando se funde.

Esto tiene una consecuencia muy importante para estos satélites cuya corteza está formada por hielo. Cuando esta comienza a engrosarse porque hay menos calor disponible, el agua se convierte en un hielo que ocupa un mayor volumen, presurizando al océano que hay por debajo y al mismo tiempo generando una serie de esfuerzos que acaban agrietándola, como por ejemplo vemos en Europa. Y, por cierto, de una manera similar, las cortezas de los cuerpos rocosos también sufren de la formación de sistemas de fracturas durante su etapa de enfriamiento.

Pero, ¿qué ocurre cuando es al revés? Cuando la corteza de hielo adelgaza, tal vez debido a un aumento de las temperaturas del agua del océano subterráneo, la transformación del hielo al agua reduce el volumen y la corteza de hielo es, de repente, demasiado grande para el interior que cubre. Durante este proceso, la corteza comienza a ajustarse y comprimirse “hacia adentro”, como intentando ajustarse al océano, provocando una inmensa tensión compresiva en el hielo mientras que al mismo tiempo se reduce la presión en el océano de agua líquida que hay debajo.

Imagen de Mimas, el satélite de Saturno. Además de su enorme parecido con la “estrella de la muerte” de Star Wars, se aprecia una superficie completamente cubierta de cráteres, un síntoma que suele estar asociado a cuerpos geológicamente inactivos o con poca actividad, incapaces de rejuvenecer su superficie. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Esto ha llevado a los investigadores a observar una sorprendente divergencia en la forma en la que los distintos satélites podrían soportar las tensiones que provoca el aumento o la disminución de la capa de hielo y descubrieron que el resultado que vemos en la superficie depende en gran medida del tamaño del satélite.

En el caso de los cuerpos helados más pequeños como Mimas, Encélado o Miranda, la física del océano da un giro radical antes de que la superficie tenga la oportunidad de resquebrajarse. Debido a que estas lunas tienen una gravedad bastante baja, la presión en la superficie de los océanos es también relativamente baja. A medida que la capa de hielo pierde espesor al calentarse el océano y la presión dentro de las aguas del océano también disminuye, el agua alcanza un umbral crítico conocido como punto triple, un estado en el cual coexisten las fases de hielo, agua líquida y el vapor.

En estas condiciones, el océano comienza, literalmente, a hervir. No se trata de la misma ebullición del agua cuando ponemos una olla de agua a calentar para hacer un caldo en un frío día de invierno y que en este caso estaría provocado por el calor, sino más bien un fenómeno de ebullición por descompresión, similar a lo que le ocurre el agua cuando la introducimos en una cámara de vacío.

El océano existente en estos satélites herviría para compensar el vacío creado por el deshielo, amortiguando las tensiones que se generan y evitando que la corteza se rompa, algo así como un air-bag geológico. Esto implica que una luna como Mimas podría albergar en su interior un océano en crecimiento sin la necesidad de que en su superficie aparezcan zonas de deformación ni fracturación.

Y al mismo tiempo resolvería la paradoja de por qué este pequeño satélite -cuyo parecido con la estrella de la muerte es abrumador- según los últimos datos de libraciones podría tener un océano de reciente formación en su interior, a pesar de que su superficie es muy antigua y está llena de cráteres y no hay señales de la reactivación de procesos internos.

Las implicaciones para un mundo como Encélado también son profundas: Sabemos que es un mundo tremendamente activo, atestiguado por sus geiseres, su joven superficie y por los sistemas de fracturas. Y es que este estudio sugiere que el mecanismo de ebullición podría ser el principal motor de estos chorros de agua que se en ocasiones llegan a los cientos y miles de kilómetros de distancia. Un fenómeno realmente espectacular.

A medida que la presión del océano permite la aparición un entorno parecido al vacío, los gases disueltos como el dióxido de carbono, el metano o el nitrógeno se separarían, burbujeando fuera del agua del océano de una forma muy similar a cuando abrimos una botella de gaseosa. Estos gases que se están separando crearían una capa flotante y rica en volátiles en la interfaz entre la corteza de hielo y el océano.

Imagen de Encélado donde se aprecia perfectamente la gran actividad de los geiseres que funcionan en las proximidades de su polo sur. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Esta mezcla gaseosa, de manera natural, tiende a ascender. Los investigadores proponen que estos gases podrían subir a través del hielo a través las fracturas o como fenómenos diapíricos, donde un hielo más plástico y lleno de burbujas de gas ascendería como la cera en una lámpara de lava. Este mecanismo evita un problema que desde hace mucho tiempo existe en física planetaria: como conseguir que las fracturas se propaguen desde la base de la corteza de hielo hacia la superficie, cuando el hielo en las partes inferiores suele estar a mayor temperatura y comportarse de manera dúctil y no frágil.

La flotabilidad que proporcionan estos gases que escapan del agua suministraría la fuerza necesaria para propagar las fracturas desde el interior hacia la superficie, y también podría ser un mecanismo válido para explicar los geiseres que vemos hoy día. Por lo tanto, estos podrían ser el resultado directo de la “ebullición” del océano a medida que la capa de hielo va adelgazando.

Sin embargo, la historia cambia drásticamente cuando hablamos de cuerpos más grandes: El estudio marca un límite claro entre cuerpos con un radio de unos 300 kilómetros o menos y los más grandes. En los mundos de mayor tamaño, como pueden ser Titania, Oberon o Japeto, la gravedad ejerce una fuerza mayor, y la presión litostática que ejerce el hielo que recubre el océano es mucho mayor también. Como consecuencia de esto, a medida que las capas de hielo adelgazan, la presión del océano nunca desciende lo suficiente como para alcanzar el punto de ebullición, pero la tensión compresiva que se acumula en la capa de hielo se vuelve insoportable.

Entonces, en estos mundos más grandes, el hielo falla mecánicamente mucho antes de que el agua pueda hervir y emitir todos esos gases disueltos que actúen como un cojín que amortigüe a la corteza, que sufrirá procesos tectónicos compresivos, en los cuales esta se deforma y se fractura. Los investigadores señalan que algunos sistemas montañosos en Titania y la gran cordillera ecuatorial de Japeto serían precisamente cicatrices de estos procesos. Aunque hay muchas teorías sobre la formación de esta última, como podría ser la caída del material de un anillo que ya no existe sobre la superficie, el fallo compresional de una corteza cada vez más delgada aparece como una explicación físicamente viable, como si Japeto hubiese sido un acordeón cósmico.

Esto nos deja abierta una nueva línea para la investigación: los cuerpos más pequeños pueden ser buenos ocultando sus océanos, mientras que las lunas más grandes si suelen mostrar señales en su corteza, como grandes sistemas de fracturas y cordilleras montañosas.

Imagen de Japeto donde se aprecia perfectamente su cordillera ecuatorial y que, según este estudio, podría ser la señal de un océano subterráneo. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Para llevar a cabo este estudio, los científicos usaron modelos numéricos para simular la evolución térmica y mecánica de estos cuerpos. Asumieron el adelgazamiento de la corteza de hielo en aproximadamente un 10%, un valor razonable teniendo en cuenta los últimos datos que conocemos de calentamiento por mareas o por cambios en las resonancias orbitales, capaces a su vez de traducirse en una mayor energía disponible y, por lo tanto, de mayor temperatura en el océano y la corteza de hielo.

Tampoco podemos olvidar el destino del vapor generado en estos océanos. Cuando el agua entra en ebullición, se genera una capa de vapor de agua y de otros gases. Ya que el interior está bajo alta presión -en comparación con la superficie- el comportamiento de esta capa de gas puede ser bastante complejo. Aunque el vapor de agua podría recondensarse al ascender hasta la capa de hielo más fría, el resto de los gases -como el nitrógeno, el metano o el dióxido de carbono- seguirían en estado gaseoso bajo estas condiciones.

Estos gases podrían acumularse en capas de hielo poroso o incluso formar clatratos -unas estructuras que actúan como una jaula capaz de atrapar moléculas de gas- que luego podrían ascender rápidamente. Este detalle también sugiere que el diapirismo, como mencionamos anteriormente, también podría ser un mecanismo importante de transporte de calor y materiales entre el interior y el exterior de estos cuerpos.

Mosaico de imágenes de Miranda, el satélite de Urano, a partir de imágenes tomadas por la Voyager 2 en enero de 1986. Se aprecia perfectamente la enorme diferencia que hay entre las zonas más antiguas y cubiertas de cráteres y las más recientes, que parecen parches cosidos sobre su superficie, dejando unas costuras muy marcadas. Imagen cortesía de NASA/JPL/USGS.

La existencia de estos procesos nos ofrece una nueva perspectiva para estudiar un cuerpo como Miranda, una luna de Urano. Miranda es algo parecido a un Frankenstein geológico, un mosaico de distintos terrenos que parecen cosidos entre si como los parches de un pantalón. Los investigadores sugieren en este estudio que los fenómenos de rejuvenecimiento de la superficie de Miranda implican la existencia de un océano -en el pasado- que podría haber estado alimentado por una convección que se vería facilitada o potenciada por la ebullición del océano. Si la capa de hielo de Miranda sufrió un rápido adelgazamiento debido a una resonancia orbital temporal o pasajera, la ebullición resultante podría haber impulsado la caótica transformación de su superficie.

Esta investigación podría cambiar radicalmente que tipo de señales buscamos cuando investigamos la existencia de océanos más allá de la Tierra. Anteriormente, la ausencia de sistemas de fracturas en Mimas llevó a muchos a suponer que se trataba de un bloque sólido de hielo, como un cubito. Ahora sabemos que pueden existir océanos ocultos en los que la física de la ebullición es capaz de enmascarar o de incluso inhibir la actividad tectónica, al menos a simple vista.

Esto nos lleva a considerar que la ausencia de pruebas no es necesariamente una prueba de ausencia de un océano. Por el contrario, en mundos más grandes como Titania, la presencia de cordilleras fruto de la compresión podría ser la revelación de un océano moribundo o en proceso de adelgazamiento, más que de un mundo geológicamente muerto, como a veces se han interpretado.

De cara a futuras misiones, este nuevo marco podría servirnos para planificar mejor los destinos y que instrumentos hemos de incorporar para estudiar estos océanos, o al menos que deberíamos hacer para poder detectarlos, pero también debe recordarnos que a veces algunos detalles sutiles son capaces de hacernos cambiar la interpretación geológica de algunos mundos que, a pesar de darlos por muertos, podrían estar muy vivos.

Referencias:

Rudolph, M. L., Manga, M., Rhoden, A. R., & Walker, M. (2025) Boiling oceans and compressional tectonics on emerging ocean worlds Nature Astronomy doi: 10.1038/s41550-025-02713-5

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo Retrato de mundos efervescentes se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Jon Fernández-Bonet

Hagin-ebakortzen hipomineralizazioa (MIH) hortzei, bereziki haginei eta ebakitzaileei, eragiten dien patologia bat da. MIHak esmaltearen akatsa eragiteaz gain, hortzen sentikortasuna handitu, mina sortu eta batzuetan txantxar azkarra ere eragiten ditu. MIHa orban zuri dekoloratua, opakua edo epela bezala ager daiteke, gainera, substantzia beroak edo hotzak jatean edota edatean sentsibilitatea eta mina ere sor dezake. MIHko lesioek pazienteengan eragin psikologia eta emozionala ere sortu dezaketela kontuan izan behar da.

Orain dela gutxi egindako bi ikerketek munduko MIHren prebalentzia aztertu zuten. Biek antzeko batez besteko prebalentzia orokorra erakutsi zuten; lehena, % 14,2koa (% 8,1–21,1) eta bigarrena % 12,9 (11,7–14,3). Estatu espainiarrean, MIHren prebalentzia % 20,7koa da 12 urteko ikasleen artean (% 14.3 kasu arinak dira eta % 6.4 neurrizkoak edo larriak). Azken urteetan MIHren miaketak egiteko metodologia estandarizatu da, horrek konparazioak egiteko eta etorkizunean ikerketa hobeak egiteko aukera eman du.

Irudia: MIHren argazki klinikoak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Gaur egun MIHaren kausa zehatza ez da ezagutzen, baina lehen haurtzaroko faktoreekin erlazionatu dagoela uste da. Literatura zientifikoan ingurumen- toxinekin, infekzioekin edo desnutrizioarekin erlazionatu da, besteak beste. Zalantzatik gabe, genetika arloan emango diren aurrerapenak izan ahal dira etorkizunean patologia hau ulertzeko giltza.

MIHa aurreikustea ezinbestekoa da. Hiru arrazoi nagusi direla eta:

1. Gurasoei informazioa eskaintzeko, gure lehenengo detekzio-lerroa baitira.
2. Susmoak izanez gero, erne egoteko eta kontrol egokiagoa egin ahal izateko.
3. Ahalik eta azkarren MIHaren diagnostikoa egiteko eta hasiera-hasieratik tratamendu terapeutiko egokia egiteko. Hau garrantzitsua da, denborarekin gertatzen diren lesioak eta horien ondorioak larriagotu ez daitezen. Lehen haurtzaroan egindako lehenengo bisitan erne egon behar gara, diagnostikoa ahalik eta azkarren egiteko eta hasieratik tratamendu terapeutiko egokia ezartzeko.

Artikulu honetan Europako Odontopediatria elkarlegoak ematen dituen irizpide diagnostikoak aurkeztuko dira. Erakundeak zeinu kliniko espezifikoen eta sintomen erabileraren garrantzia azpimarratzen du. Ahoaren erradiografiak ere lagungarriak izan ahal dira diagnostikoarekin laguntzeko.

Tratamenduari dagokionez, ezinbestekoa da aurreko hortzeko eta atzeko haginen arteko prozedurak bereiztea. MIHren tratamendua oso konplexua da eta pazienteak aurkeztu dituen lesioen arabera guztiz ezberdina da. Beraz, argi geratu behar da ez dagoela egoera guztietarako erabiliko dugun tratamendua ezagutzen.

Konpositeekin egindako zaharberritzeak, aurrez-aurretik prestatutako koroak eta laborategian egindako errestaurazioak arrakastatsuak dira atzoko haginetan. Kasu larrietan erauzketak ere egin ahal dira. Aurreko hortzetan, berriz, mikroabrasioak, erretxinen infiltrazioa, kanpoko zuritzea edo konposite errestaurazioak egin ahal dira pazientearen beharren arabera.

MIHaren lesioak tratatzeaz gain, askotan sortarazten duen hipersentikortasuna ere tratu behar da. Arazo honetarako tratamendu asko deskribatu dira: fosfopeptido-amorfoarekin eta fosfopetiptido kaltzikoarekin tratatzea, ozonoarekin, laserrarekin, etb. Berriki egindako ikerketa batean tratamendu ezberdinak konparatu ziren, azterlan guztiek tratamendu osteko murrizketa bat erakutsi zuten, baina esku-hartze horietako bat ere ezin da gomendatu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Farmazia komunitarioaren eta lehen mailako arretaren integrazioa Euskal Herrian: Aliantza estrategiko ba.
• Laburpena: Gaur egun, osasun-sistemek erronka konplexuei egin behar diete aurre, hala nola krisi sanitario globalei, presio ekonomiko eta sozialei, edo arreta sanitarioaren eskaeraren etengabeko handipenari. Lehen mailako osasun-arreta funtsezkoa da erronka horiei aurre egiteko, baina osasun-arretaren zenbait zerbitzutan dagoen fragmentazioak zaildu egiten du koordinazio asistentziala. Osasun-arretaren integrazioa erronka hauei aurre egiteko estrategia gisa aurkezten da, osasun-sistemaren kalitatea eta eraginkortasuna hobetuko bailituzke. Testuinguru honetan, farmazia komunitarioa lehen mailako arreta indartzeko eta pazientearen koordinazio asistentziala hobetzeko gai den baliabide baliotsua izan daiteke. Herritarrengandik hurbil eta eskuragarri kokatuta dagoenez, farmaziak funtsezko zeregina izan dezake osasunaren sustapenean, gaixotasunaren prebentzioan, osasun-arazoen detekzioan, gaixotasun kronikoen kudeaketan eta osasun-sistemetan erabilgarri dauden baliabideen optimizazioan. Farmaziak ikuspegi asistentzialago baterantz izan duen bilakaerak azpimarratu egitren du lehen mailako arretan ekarpen nabarmena egiteko duen ahalmena, sendagaiak emateaz haraindiko zerbitzu sorta zabala eskaintzen baitu. Gainera, farmazialariek sendagaien inguruko prestakuntza zabala dute; beraz, lehen mailako arretarekin modu eraginkorrean integratuz, farmazia komunitarioek pazientearen osasun-arreta hobea eskaintzen lagundu dezakete, eta horrek aukera ematen du tratamendu-erregimenak optimizatzeko, tratamendu farmakologikoekiko atxikipena hobetzeko, alferrikako bisita medikoekin lotutako kostuak murrizteko eta osasun emaitza hobeak lortzeko. Hala ere, farmazia komunitarioa eta lehen mailako osasun-arreta integratzeko, beharrezkoa izango da jarduera-protokolo bateratuak ezartzea, rol argiak definitzea eta inplikatutako eragile guztien parte hartze aktiboa bermatzea. Integrazioa lortzeko, ezinbestekoa da gaur egun dauden oztopo kulturalak gainditzea, farmazia komunitarioak pazienteari zuzendutako osasun-arreta integrala hobetzen lagun dezan bere asistentzia-gaitasuna baliatuz. Artikulu honen bidez, eztabaida piztu nahi da komunitate zientifikoan farmazia komunitarioa osasun-sisteman integratzeko beharrari eta aukerari buruz.
• Egilea: Jon Fernández-Bonet
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 145-164
• DOI: 10.1387/ekaia.25761

Egileez:

Jon Fernández-Bonet EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Estomatologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Hagin-ebakortzen hipomineralizazioa (MIH): etiopatogeniaren garapena, diagnostiko-irizpideak eta tratamendua appeared first on Zientzia Kaiera.

Estás en una sala. Frente a ti, un hombre de bata blanca te dice que pulses el botón que provocará una descarga eléctrica. Al otro lado de la pared, alguien grita de dolor. Tus manos tiemblan. La autoridad insiste. ¿Qué harás?

No es una película. Es un escenario muy parecido al que vivieron cientos de personas en el famoso experimento de Stanley Milgram (1963). Lo perturbador es que la mayoría obedeció.

Décadas después, cuando los psicólogos preguntamos a la gente qué haría en ese mismo contexto, casi todos aseguran que se plantarían mucho antes de hacer daño a otro ser humano. Sin embargo, los datos cuentan otra historia.

La ilusión de resistir

La mayoría nos vemos como más éticos y valientes que la media: un sesgo de superioridad ilusoria. También tendemos a minimizar el poder de las circunstancias y a sobrevalorar los rasgos personales: llamado error fundamental de atribución (Ross, 1977). El resultado es una confianza ingenua: “Yo no sería de los que aprietan el botón”.

Es tal la autoridad que asociamos a una bata blanca y un estetoscpio al cuello, que el uso de actores caracterizados así es una herramienta muy eficaz en la venta de suplementos, medicamentos, servicios sanitarios o seguros de salud. Solo siendo conscientes del sesgo de autoridad podemos minimizar la obedencia indebida y tomar decisiones más objetivas. Foto: Usman Yousaf / Unsplash  Dos condiciones, dos realidades

El experimento de Milgram se ha replicado muchas veces, la brecha entre lo que la gente imagina y lo que hace es consistente:

En la investigación de Mazzocco et al. (2025), cuando se preguntó a las personas cuánto obedecerían en una situación tipo Milgram, predijeron tasas mucho más bajas (20,9 % para sí mismos y 36,8 % para “otra persona”) que lo que realmente se observa en experimentos controlados. En el estudio de Burger (2009), que replicó parcialmente el paradigma de Milgram, el 70 % de los participantes obedeció hasta el máximo permitido.

 

La consecuencia es brutal: en nuestra cabeza somos héroes; ante la bata blanca, obedecemos tanto como en 1963.

¿Por qué nos equivocamos tanto?

• Distancia emocional. Imaginar un dilema moral no genera la misma activación fisiológica que vivirlo; sin adrenalina, es fácil ser valiente.
• Presión situacional silenciosa. En la situación real, señales como la bata, la seriedad del investigador… legitiman la orden y reducen el conflicto interno.
• Brújula ética atenuada. Un estudio con EEG encontró que, al obedecer, disminuye la actividad theta frontal-medial previa a infligir daño: la sumisión silencia alertas internas antes de que se enciendan.

Herramientas para reducir la brecha entre intención y acción

Un sabio dijo: “no nos elevamos a la altura de las expectativas, caemos a la altura de nuestro entrenamiento”.

• Entrenamiento en asertividad. Situaciones reales donde practicamos decir “no” bajo autoridad percibida.
• Micro‑actos de desobediencia. Rechazar pequeñas órdenes injustas en la vida diaria refuerza el músculo moral.
• Entornos que refuercen la voz crítica. Equipos o amistades que celebren la integridad, no el conformismo.
• Educación sobre sesgos. Conocer nombres y mecanismos facilita detectarlos en tiempo real.

Resistir cuando de verdad importe

No te sentarán ante un generador de shocks, pero cada día te enfrentas a la misma brecha entre intención y acción: decir “no” a un compromiso mal planteado, cuestionar una orden dudosa, no dejarte arrastrar por un “aceptar todo”.

La bata blanca cambia de forma: a veces un “es urgente”, otras un proceso diseñado para que no pienses. Y casi siempre obedecemos más de lo que creemos.

Esta brecha explica nuestra frustración vital: expectativas altas, ejecución tibia. La narrativa que construimos sobre nosotros mismos no sobrevive al contacto con los hechos.

La pregunta no es si resistirás, sino qué entrenamiento y qué alianzas estás creando hoy para resistir cuando de verdad importe.

Referencias

Burger J. M. (2009). Replicating Milgram: Would people still obey today? The American psychologist, 64(1), 1–11. doi: 10.1037/a0010932

Caspar, E. A., & Pech, G. P. (2024). Obedience to authority reduces cognitive conflict before an action. Social neuroscience, 19(2), 94–105. doi: 10.1080/17470919.2024.2376049

Ebert, J., Winzer, P., & Müller, C. (2025). Reducing the Hypothetical Bias in Measuring Willingness to Pay for Mobile Communication Products. Journal of Theoretical and Applied Electronic Commerce Research, 20(2), 122. doi: 10.3390/jtaer20020122

Mazzocco, P. J., Reitler, K., Little, L., Korte, J., Ridgill, M., & Stalnaker, X. (2025). Milgram shock‑study imaginal replication: How far do you think you would go? Current Psychology. doi: 10.1007/s12144-025-07962-1

Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10, pp. 173–220). Academic Press.

Sobre el autor: David Carcedo es divulgador, psicólogo sanitario en Donostia y coordinador de sección de laboratorio en el BCBL.

El artículo La brecha entre la obediencia imaginada a la autoridad y la real se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Concepción Alicia Monje Micharet Madrilgo Karlos III.a Unibertsitateko (UC3M) robotikako ikertzailea eta irakasle katedraduna da; doktorea da Extremadurako Unibertsitatearen bidez (2006), eta doktorego sari berezia eta Europako doktorego aipamena jaso ditu. Egun, bere ikerketa lana garatzen du UC3Mko RoboticsLab taldean, non Robotika Bigunaren Laborategiko burua den. Robotika bigunean eta sistemen kontrolean egin dituen lanak ezagunak dira nazioarte mailan.

Modu aktiboan lan egin du AEB, Frantzia, Alemania, Italia eta Singapurreko ikerguneekin, eta enpresekin eginiko hainbat proiektu lehiakorren ikertzaile nagusia izan da; halaber, doktore tesi ugari zuzendu ditu, eta 160 argitalpen eta 8.100 aipu baino gehiago ditu. Bere ikerketa lanek aitorpen garrantzitsuak jaso dituzte, besteak beste: Asturiasko Printzesa Sarietako epaimahaiko kidea, Ikerketa Zientifiko eta Teknikoko kategorian (2020, 2021, 2022, 2023, 2025); Talentu Emergentea – Cyberlideria Saria (2025); Women Space Extremadura Saria (2024); Ingeniaritzan Emakumearen Bikaintasun Profesionalaren Talgo Sariko finalista (2022, 2023, 2024); Espainian 100 Emakume Liderren Zerrenda (2021); Extremadurako Erraldoiaren Saria (2019); Deustuko Unibertsitateko Emakume Teknologoarentzako Ada Byron Saria (2019); UC3Mren Ikerketaren Bikaintasunaren Saria (2018); Orange Fundazioaren Emakumearen eta Teknologiaren Saria (2018); eta Emakume Zientzialari Garaikide Onenaren Saria – Zientziaren Espainiako Selekzioa (2017), dibulgazio zientifikoko QUO aldizkariak CSICekin batera emana.

Ikerketa lanetik harago, unibertsitateko irakaskuntzarekin eta dibulgazio zientifikoarekin oso konprometituta dagoen zientzialaria da. Dibulgazioko ehun jarduera baino gehiagotan parte hartu du; horien artean, azpimarragarria da Onda Ceron Julia Oterorekin “Julia en la Onda” irrati saioko zientzia atalean izan duen partaidetza. Halaber, Antonio Banderasek ekoitzitako eta bera protagonista duen Autómata filmeko aholkulari zientifiko gisa egin du lan.

Irudia: Concha Monje ikertzailea. (Argazkia: Concha Monje ikertzaileak emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketaren ardatza laguntza roboten garapena da, zehazki, robot bigunena. Robotika bigunak oinarri du material bigun eta malguak erabiltzea robotak diseinatu eta fabrikatzeko. Material horiek abantaila jakin batzuk ematen dizkiete gailu robotikoei, hala nola: robotaren eta erabiltzailearen edo ingurunearen artean egon daitekeen talka xurgatzen dute eta robot horri deformatzeko gaitasun handia eta mugimendurako moldakortasuna ematen diote. Horrek guztiak laguntzen du oso seguruak eta egin behar dituzten lanetara moldagarriak diren sistema robotikoak garatzen.

Madrilgo Karlos III.aren Unibertsitateko nire RoboticsLab ikertaldean lortu nahi dugu diseinatzen ditugun robotek gizartean inpaktua izan dezaten, zehatz esanda, premia bereziak dituzten pertsonak artatzean. Ildo horretatik, egun proiektu baten buru naiz, non ortesi zerbikal aktibo adimenduna garatzen ari garen, hainbat pazienteren, hala nola AEA dutenen, mugimendu zerbikaleko premietara egokitzeko gai dena. Ortesiak aukera emango luke pazienteari lagun egiteko gaixotasunaren fase guztietan, mugikortasuna osorik galdu den azken fasean lepoari mugikortasun naturala emanez. Halaber, artikulazio robotiko biguna patentatu dugu; horrekin, robotaren eta horrek laguntzen dituen pertsonen arteko interakzio seguru eta dinamikoagoa ahalbidetuko duten beso eta esku robotikoak diseinatu ahal ditugu. Garapen horiek inpaktu ukaezina dute, eta diseinuak hobetzen ari gara, gizartean txertatu ahal izateko.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Robotikaren arloan irakasle eta ikertzaile gisa egiten dudan lanarekin konektatzen nauen gauzetako bat da tresna teknologiko horrek gure ongizate pertsonal eta profesionalean izan dezakeen eragina. Soluzio robotikoek eragina dute gure bizi kalitatean, lanean aritzeko dugun moduan, gure aisialdian, garraioan, elkarri zaintzen diogun moduan eta medikuek zaintzen gaituzten moduan, adibidez, robot kirurgikoak eta gure osasuna hobetzen duten beste gailu robotikoen bidez, bai ospitaleetan bai gure etxeetan. Eta beste hainbat eragin aipatzen jarrai dezaket.

Bestalde, gizartearen premiak etengabe aldatzen dira. Begirada aldaketa horretan jarri behar dugu, eta ikertzen jarraitu behar dugu, aurrera egin dezagun. Orokorrean, teknologia, eta, zehazki, robotika, aliatu handiak dira bide horretan, eta, baliabide horiek behar bezala kudeatuz gero, gure eskuetan egongo da gure planetaren eta bertan bizi garen guztion bizi kalitatea hobetzea. Ezin diogu uko egin aukera horri. Garapen horretan laguntzea eta gizakion eta gizartearen premiak ardatzean jarriz egitea oso motibatzailea da niretzat.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Teknologiarako dudan pasioa modu oso naturalean sortu da, eta txikia nintzenetik nirekin batera hazi da. Oso txikia nintzela, nire aitak ordenagailua oparitu zidan bideojokoetara jolasteko, MSX ospetsu horietako bat zen. Programazio liburu bat zekarren, eta ez nuen ulertzen, baina kodeetako bat exekutatzea lortu nuen, eta ordenagailuko pantailan mugitzen ziren koloredun zirkuluak agertu ziren. Une hori gakoa izan zen niretzat; orduz geroztik, programazio lengoaia hori ezagutzeko nuen interesa sortu zen, eta, ia konturatu gabe, zientziak eta teknologiak liluratu ninduten, baita robotikak ere. Gainera, nire aita bere bizitza osoan elektronikako lanbide heziketako irakaslea izan da, eta, berari esker, eraiki eta konpontzen zituen telebistaz eta irratiez inguratuta hazi nintzen; halaber, eskolak ematen zituen geletara bisitak egiten nituen. Mundu hori magikoa eta txundigarria iruditu zait betidanik, eta bere sarean erori nintzen.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Laguntza robotikaren aurrerapenari ekarpena egin nahiko nioke eta, une honetan, mugikortasun zerbikaleko arazoak dituzten pertsonentzako ortesi zerbikala garatzen nabil lanean. Baina irakaskuntzan ere ahalegin handia egiten du, eta nire pasioa da. Zainetan daramat irakaskuntza, eta munduko lanbiderik politena iruditzen zait. Pribilegio handia da nire ezagutza partekatzea ikasteko geletatik igarotzen diren pertsona guztiekin, gehien betetzen nauena da. Hasiera-hasieratik garbi izan nuen hori, eta jakin nuen nire tokia unibertsitatean zegoela; orain, katedradun irakaslea naiz bertan.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire ikuspuntutik, funtsezkoa da egiten duzuna zure gustukoa izatea. Nire esperientziaren arabera, funtzionatzen duen formula da zure lanarekin pasio handia sentitzea eta ahalegin handia egitea. Uste dut oztopoak gainditu eta ikerketaren bidea gozatzeko bi osagai magikoak direla.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko uztailaren 19an: “Concha Monje: «Me gustaría contribuir al avance de la robótica asistencial»“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Concha Monje: “Gustatuko litzaidake laguntza robotikaren aurrerapenean laguntzea” appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizakiok katarrinoak gara, sudurzuloak beherantz ditugun primateak —gu, orangutanak eta makakoak barne—, eta talde horren barruan bi azpitalde daude: isatsa duten tximinoak (Cercopithecoideoak) eta isatsik gabeko Hominoideoak. Bi taldeak orain dela 25 milioi urte inguru bereizi ziren, eta haren arabera Gibraltarreko makakoekin orain dela 25 milioi urte inguruko amona bat dugu amankomunean. Gizakiok zein orangutanek ez dugu isatsik, baina bizkarrezurraren amaieran badugu kokzix izeneko hezur txikia, isatsetik geratzen zaiguna.

Proposatu izan da gure arbaso talde batek —baina ez zerkopitekoena— isatsa galdu zuela mutazio baten ondorioz, eta hortik sortu zirela bi taldeak: isatsdunak eta isatsgabeak. Badira isatsik gabeko fosil batzuk gure leinukoak izan daitezkeenak: Kenyako Nacholapithecus ez zen isatsduna orain dela 15 milioi urte inguru, eta lehenagoko beste hautagai bat Proconsul da, orain dela 21–17 milioi urte artean bizi izan zena. Hala ere, ez dago argi Proconsul hominoideoen barruan sartu behar den, edo desagertutako beste talde batean, eta horrek zaildu egiten du noiz galdu genuen isatsa zehaztea.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Isatsa galdu genuenekoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Seguruena trenbide batzuetatik hurbil igaro zarete eta atentzioa eman dizuete errailen artean dauden arroka zatiek. Askok jakingo duzue zer diren, eta, batez ere, zertarako balio duten, baina buruan galdera hori duzuenontzat, hemen duzue artikulu hau. Baina espero dut hori bazenekitenak ere ustekabean harrapatzea.

Material horrek balasto (edo balastro) du izena. Arroka birrinduak dira, legar-ale tamainako zati irregularrak eskuratzeko. Ingeniaritza zibilean erabiltzen dira, nagusiki trenbideetako oinarri plataforma gisa. Ideia da eremu egonkor bat eraikitzea, gainetik ibiltzen diren ibilgailuen kargaren ondorioz hondoratzen ez dena, ezta deformatzen ere, horrek bidearen zabalera edo norabidea aldatuko lituzkeelako. Horrez gain, euri urak drainatzea errazten du, errailen eremuan pilatzea saihestuz. Imajina dezakezuen moduan, eraikuntza teknika hori ez da modernoa. Galtzada erromatarrek arroka zatien geruza bat zuten jada; oinarrian jartzen zituzten, denborak aurrera egitean trenbidearen asentamendua saihesteko.

1. irudia: trenbide zati baten xehetasuna, balastoa (edo balastroa) ikusgai, zeinetan asentatzen diren trabesak eta errailak. (Argazkia: Blanca María Martínezek emana)

Baina, bi mila urte horietan alderdi bat aldatu egin da: balasto gisa erabiltzen diren material motak. Eta hor esku hartzen du Geologiak, hain zuzen. Izan ere, edozein arrokak ez du balio horretarako. Egun, protokolo tekniko oso zorrotza aplikatu behar da. Horren arabera, kargagatiko deformazioarekiko erresistentzia handia duten arrokak besterik ezin dira erabili, hausturarik edo ahultasun eremurik ez dutenak, eta beren osaeran alterazio partzialik izan ez dutenak jarri ondoko prozesuen ondorioz (adibidez, bigarren mailako mineralizazio betak eragiten dituzten jariakin hidrotermalen ekintza edo aire zabalean egon ondoren eguraldi txarraren ekintza). Hau da, balastro gisa erabil daitezkeen materialen zerrenda oso txikia da, naturan aurki ditzakegun arroka moten aniztasun handiarekin alderatuta. Izan ere, hauetara mugatzen da hautua: arroka igneo plutoniko batzuk —hala nola granitoak—, mineral saliziklastikoen eduki handia duten arroka metamorfikoak —kuartzozko zainak, esaterako— edo arroka sedimentario erresistente eta trinko batzuk —kareharriak, adibidez—.

Baina, zalantzarik gabe, balastorako erreginak ofitak dira. Geologiaren ikuspegitik, arroka igneo azpibolkanikoak dira, lurraren barnealdetik azalerarantz magmak igotzearen ondorioz sortuak; baina ez dira kanpoaldera iristen, sakontasun kilometro gutxira gelditzen dira trabatuta. Horiek horrela, magmak hozten dira azkenean, presio eta tenperatura txikiko baldintzetan, eta horrek eragiten du beira bolkanikoa sortzeko adina arin kristalizatzea, bai eta beren barneko egituran mineralak sortzeko adina mantso ere. Bai, pixka bat nahasgarria dirudi, baina horregatik esaten zaie azpibolkaniko, arroka bolkanikoen (hozte arina, kristalak sortzeko denborarik gabe) eta arroka plutonikoen (hozte mantsoa, mineralak sortzeko adina denborarekin) arteko nahasketa direlako. Baina, benetan zorrotz jartzen banaiz, dazita edo basalto motako arroka bolkaniko gisa sailkatzen dira.

Baina, orduan, zergatik esaten diegu ofita? Beren kanpoko itxuragatik da. Izendapen klasiko hori arroka horien kolore berde ilunaren eta beren azaleko testura pikortsuaren ondoriozkoa da, ofidioak ekartzen baitizkigu gogora. Hori da, suge baten azala dirudite. Eta, nola ez, itxura hori beren barneko konposizioaren ondoriozkoa da. Izan ere, nagusiki, piroxeno izeneko mineral talde batez (tonalitate berdexkak dituztenak) osatzen dira, plagioklasa izeneko potasio feldespato batzuekin nahastuta.

2. irudia: ofiten azaleratze baten itxura. Arrokaren kolore berdea nabarmentzen da beren barne egituran piroxenoen taldeko mineralak dituztelako. (Argazkia: Blanca María Martínezek emana)

Egunen batean ofiten azaleratze batekin topo egiten baduzue mendian eta mailu geologiko batekin zati bat ebakitzen baduzue ebaki berritan duen kolore berde ederra ikusteko, orduan ikusiko duzue zergatik den balasto gisa erabiltzeko arrokarik gogokoena. Bilbo erdigunekoa izan behar da mazo eta altzairu gordinezko zizel baten laguntzarik gabe zati bat ebakitzeko; eta Kantabriako batek esaten dizue hori. Hau da, arroka horren zatiak gai dira karga oso pisutsuei eusteko denbora oso luzez pixka bat ere deformatu gabe.

Honen bidez erakutsi nahi izan dizuet obra zibilaren eta Geologiaren arteko harremana estu-estua dela; hain zuzen ere, trenbideak bezalako garraiobide handien asentu plataformen oinarrian zer material erabiltzeko hautu a priori hain txikia den alderdi bat zehazteko bezain estua. Espero dut ez nuela inor nahastuko. Izan ere, jarri dudan izenburuak Warhammer unibertsoko marine espazialei buruzko testu bat zela pentsaraz zezakeen. Egiatan, hitz joko txiki bat da western klasiko baten eta balasto gisa gehien erabiltzen diren arroka mota definitzeko terminoaren jatorriaren artean.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 27an: La serpiente de hierro.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Burdinazko sugea appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Flügge-Lotz irakasleak funtsezko eginkizuna izan du mendebaldeko aeronautikako industria garatzeko orduan. Bere ekarpenak bizitza osoaren adierazle dira, emakume baten intuiziozko ikuspegiaren balioa eta kalitatea frogatu baitzituen gizonak nagusi diren arlo batean. Hala bilatu eta aurkitu zizkien konponbideak ingeniaritzako arazo konplexuei. Bere lanak aparteko arduraldi pertsonala eta sortzetiko adimena erakusten ditu.

─ Irmgard Flügge-Lotzen aipamena Honoris Causa doktore izendapen batean, Marylandeko Unibertsitatea, 1973.

Irmgard Lotz Hamelínen (Alemania) 1903ko uztailaren 16an jaio zen. Bi ahizpetatik zaharrena zen. Bere ama, Dora Grupe, hainbat belaunaldiz eraikuntza arloan lan egiten zuen familia batekoa zen, eta Irmgard karrera tekniko bat ikastera animatu zuen. Gainera, txikitatik Irmgardek zenbaitetan bisitatu zituen eraikuntza obrak bere senitarteko ingeniariren bati lagunduz. Aita, Osark Lotz, kazetaria zen, eta maiz bidaiatzen zuen. Aitak berak transmititu zion alabari matematikengatiko gogoberotasuna. Halaber, Irmgardek ikusi ahal izan zituen Ferdinand von Zeppelinek globo gidatuekin etxe ondoan egin zituen probak.

1. irudia: Irmgard Flügge-Lotz, kontrol teoriaren ekuazioekin atzealdean. (Argazkia: Wikimedia Commonseko irudiekin sortuta. Iturria: Mujeres con Ciencia)

Lehen Mundu Gerra hasi zenean, aita militar gisa errekrutatu zuten, Belgika okupatura bidaltzeko. Lotz familia diru-sarrerarik gabe gelditu zenez, Irmgard, Hannoverko emakumeen institutuan ari zela ikasten, ekonomikoki lagundu behar izan zion familiari. Horretarako, matematikako tutore lanetan aritu zen. Osark Lotz itzuli zenean ere, familia ekonomiari laguntzen jarraitu zion, bere aitak osasun arazoak zituelako.

«Inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi zuen»

1923an institutuan graduatu ostean, Hannoverko Technische Hochschule sartu zen Matematika eta Ingeniaritza ikastera. Bere esanetan, ikasketa horiek hautatu zituen, «inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi baitzuen, betiere gauza berriak sortzen ziren bizitza, alegia». Klase gehienetan Irmgard zen emakume bakarra. Ingeniariaren titulua eskuratu zuen 1927an, eta bi urte geroago doktoregoa, Albert Betz fisikariak zuzendutako tesiari esker.

Ondoren, Gotingako Ikerketa Aerodinamikoko Institutura joan zen ikerketa ingeniari junior gisa lan egiteko Ludwig Prandtl ingeniari eta fisikariak zuzendutako ikerketa-taldearen barruan. Zentro hartan, ekuazio diferentzialei buruzko bere ezagutzak erabili zituen arazo garrantzitsu bat ebazteko, hain zuzen ere, nola banatu eustea hegaletan, Prandtl bera ez baitzen konpontzeko gai izan. 1931n, egun «Lotz metodoa» izenez ezagutzen dena argitaratu zuen, hiru dimentsioko hegalen eustea nola banatu eta ezaugarri aerodinamikoak kalkulatzeko teknika bat.

Prandtlen ikerketa-taldean lanean ari zen bitartean, Wilhelm Flügge ingeniari zibila ezagutu zuen. Wilhelm jakitun zen Irmgardek zailtasunak zituela gizonak nagusi ziren taldean. Tratu desberdinaren adibide gisa, Flügggek kontatzen zuen bere asteroko bileran tea zerbitzatzen zion idazkariak uko egiten ziola Lotzi zerbitzatzeari, bere esanetan «berak bazekielako tea prestatzen».

Lotzek Ikerketa Aeronautikoko Institutuan ikertzen jarraitu zuen, eta aurrerapauso garrantzitsuak eman zituen hegazkinaren zenbait zatitan (hala nola fuselajea, hegalak eta turbinaren alabeak) presio aerodinamikoa iragartzeko tekniketan.

Erronka berriak Berlinen

Zaila izan zen bizitza Lotz eta Flüggerentzat Gotingan 1933tik 1938ra, nazien politikak zirela bide. Wilhelm Flüggeri leporatu zioten «ez zela politikoki oso fidagarria», beraz, karrera akademikoa lortzeko aukerak akabatu zitzaizkion. Lotzen karrerak, ordea, aurrera egin zuen, eta Aerodinamika Teorikoko Sailaren buru izendatu zuten 1938an. Urte berean ezkondu zen Flügerekin, eta hurrengo urtean senar-emazteak Berlinen kokatu zuen bizilekua. Bertan, Flügge Deutsche Versuchsanstalt für Luftfahrt (Ikerketa Aeroespazialeko Alemaniako Zentroa, DVL) erakundeko kide izendatu zuten. Flügge-Lotz hegaldiko dinamikako eta aerodinamikako aholkulari izan zen DVLn.

1944ko udaberrian, armada aliatuak Berlinen erasoak areagotu zituen. Senar-emaztea Saulgaura mugitu zen, Alemaniaren hegoaldean. Gerra amaituta, hiria Frantziaren okupazio eremuan gelditu zen. 1947an, Wilhelm eta Irmgard Parisera joan ziren, beren laguntzaile askorekin, Frantziako Azterlan eta Ikerketa Aeronautikoetako Bulego Nazionalean jarduteko.

Ibilbide luze bat Estatu Batuetan

Frantzian aurrera egiteko itxaropen gutxi zituztenez, Flügge familia harremanetan jarri zen Stephen Timoshenko ingeniari ukraniarrarekin. Ingeniari hark Estatu Batuetara emigratu zuen 1922an. 1948an, senar-emazteak lan proposamen bana jaso zuten Stanfordeko Unibertsitatean aritzeko. Tamalez, Stanfordeko kontratazio politika zela eta, ezin zituzten irakaskuntza-postu garrantzitsuak bete sail berean senar-emazte izateagatik. Hala, Wilhelm Flügge irakasle izendatu zuten lanaldi osoan, eta Flügge-Lotz ikerketan bikaina izan arren, beheragoko irakasle lanpostua onartu behar izan zuen.

Stanforden, Irmgardek zenbakizko metodoak ikertu zituen geruza mugako problemak ebazteko fluidoen dinamikan. 1951n, asteko mintegi bat antolatu zuen fluidoen mekanikaren gaia lantzeko, eta ikasleek bertan eztabaidatzen zituzten gaiari buruzko azken ideiak eta aurrerapenak. Bere lana diferentzia finituen metodoetan eta ordenagailuak erabiltzean oinarritu zen. Kontrol automatikoaren teoriari erreparatu zion, eta liburu garrantzitsuak argitaratu zituen gaiari buruz.

Flügge-Lotz Ingeniaritzako lehen emakumezko irakaslea izan zen Stanforden 1961ean. 1968an erretiratu zen, hirurogeita bost urte zituela, baina ikertzeari eutsi zion, bereziki, sateliteen kontrolaren arloan.

1974ko maiatzaren 22an hil zen. Karrera hautatzeari buruz bere hitzak gogora ekarriz («Inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi zuen, betiere gauza berriak sortzen ziren bizitza, alegia»), bere nahiak aurki bete ziren.

Iturriak:

• Cooper, Julie; Banderas, Maria. Irmgard Flügge-Lotz, Agnes Scott College
• O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F. (2010).  Irmgard Flügge-Lotz, MacTutor History of Mathematics Archive, University of St Andrews
• Spreiter, J.; Van Dyke, M.; Vincenti, W. (1975) In Memoriam: Irmgard Flügge-Lotz (1903-1974), Automatic Control, IEEE Transactions vol.20 (2) 183
• Spreiter, John R.; Van Dyke, Milton D.; Vincenti, Walter G. Memorial Resolution: Irmgard Flügge-Lotz (1903-1974), Stanford University
• Gere, James; Herrmann, George; Steele, Charles R. Memorial Resolution: Wilhelm Flügge (1904-1990), Stanford University
• Irmgard Flügge-Lotz, Wikipedia

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko uztailaren 23an: Irmgard Flügge-Lotz, pionera en teoría de control.

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Irmgard Flügge-Lotz, kontrol teoriaren aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Asko dago deskubritzeko ozeanoetako bizitzari buruz?

Oihane Díaz de Cerio Arruabarrena

“Non daude giltzak? Itsas hondoan!”, hala dio haurrentzako kantak. Jakintzaren giltza ozeanoen hondoan dago. Bizitza ur azpian sortu bazen ere, ezer gutxi dakigu han bizi denari buruz, eta are gutxiago han bizi direnen bizimoduari buruz.

Espainiako Hizkuntzaren Errege Akademiaren hiztegiaren arabera, gaztelaniazko “vida” terminoak (bizitza) 18 adiera ditu. Laugarrena da ozeanoaren ikerketan gehien ikertzen dena: “Leku batean izaki bizidunak egotea”. Hau da, biodibertsitatea. Baina bizitzak dimentsio gehiago dauzka: harremanak ezartzea, energia ekoiztea ez hiltzeko, lekura egokitzea eta denbora batez bizirik mantentzea, besteak beste. Hau da, itsas ekologia.

Irudia: Bizitza ur azpian sortu bazen ere, ezer gutxi dakigu han bizi denari buruz, eta are gutxiago han bizi direnen bizimoduari buruz. (Argazkia: George Becker – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)Badakigu zer-nolako bizitza dagoen ozeanoetan?

Ez. Zientziaren arabera, izaki bizidunen % 0,001 ikusi ditugu espedizio ugarietan eginiko 44 000 urperaketari esker. Zergatik da portzentaje hori hain txikia? Bada, ozeanoak, zabalera handian, 200 metro edo gehiagoko sakontasuna duelako. Baina sakonera horretako presioa oso altua da eta horri eusteko teknologia oso aurreratuak behar dira. Garatzen diren heinean, espezie berriak deskubritzen dira.

Adibidez, 2025eko irailean, Uruguay sub200 Uruguaiko espedizioa amaitu da. ROV SuBastian robotari esker, ikertzaileek 1 200 metro baino sakonera handiagoak ikertu ahal izan dituzte, eta orain egiaztatu behar diren 30 espezie potentzialki berri baino gehiago deskubritu dituzte. Baina aurkikuntzarik handiena izan da zientziak deskribatutakoak baino ur sakonagoetan bizi den koralezko arrezife bat. Hurrengo pausoa da deskubritzea ea nola mantentzen den bizirik ingurune horretan.

Lupa edo mikroskopiopean

Ez da beharrezkoa ozeanoaren ur sakonetara joatea deskubrimenduak egiteko. Behaketa eskalan beherantz bagoaz, beste ate bat irekiko dugu biodibertsitatearen unibertsora. Lupak eta mikroskopioak tresna erabilgarriak dira oraindik.

Adibidez, 2020an, Mutrikuko kostaldean (Gipuzkoa), zientzialarien talde batek harean deskubritu zuen azelo espezie berri bat; zizare lau txiki bat da, eta Faerlea assembli izena jarri zioten. Eta, 2022an, PiE-UPV/EHU itsas estazioan, ikertzaile batek parasito bat deskubritu zuen krustazeo txikietan, eta Txikispora philomayo izena jarri zion. Genero berri horrek lagun dezake ebolutiboki ulertzen nola sortu ziren organismo multizelularrak.

2. irudia: Amphipoda baten hemozitoak, ehun konektiboak eta gonada femeninoak parasitatzen dituzten Txispora philomayoen irudi mikroskopikoa. (Argazkia: Ander Urrutia. Iturria: EHUko prentsa bulegoa)

Joan gaitezen are beherago tamainaren eskalan. Ozeanoetako uretan bizi diren bakterioek eta arkeoek itsas mikrobioma osatzen dute. Biomasa ozeanikoaren ia bi heren da, baina, aldi berean, ezezagun handienetako bat. Horren dibertsitatea ikertzeko, metagenomika izeneko teknika molekularra erabiltzen dugu. Honetan datza: ozeanoko puntu eta sakonera ezberdinetako uretatik ateratako DNAa sekuentziatzea. Emaitzen bidez, mikroorganismoen taldeak eta komunitateak identifikatzen dira bioinformatikaren eta adimen artifizialaren gaitasunei esker.

Baina arazo bat dago: ezin dugu ezagutzen ez duguna identifikatu. Identifikazioak laborategian hazi ahal izan ditugun mikroorganismoen DNAaren ezagutzan oinarritzen dira, baina ozeanoko muturreko leku askotatik oraindik ez da halakorik hazi. Hori dela eta, DNAako sekuentzia asko identifikatu gabe geratzen dira. Horri deitzen diogu “materia iluna”.

Laburbilduz:

• Ez ditugu ezagutzen eremu abisaletan bizi diren organismo handiak (makroorganismoak). Bitartekoak falta zaizkigu.
• Eskala txikiagoetan, ez ditugu ezagutzen hondartzetako harean ibiltzean zapaltzen ditugunak ere.
• Ez ditugu ezagutzen jada identifikatu ditugun espezieekin batera bizi diren parasitoak.
• Eta organismo txikiagoetara bagoaz, mikrobiomaren kasuan… materia ilunari buruz ari gara!

Ezjakintasunaren ozeanoa

Eta, identifikatu dugunari dagokionez, ba al dakigu nola mantentzen den bizitza ozeanoan?

Pentsatu giza gorputzean. Gure anatomia eta ehunak ezagutzen ditugu, mendetan ikertu ditugulako. Baina oraindik ez dakizkigu xehetasun asko: nola funtzionatzen duen gure kontzientziak, nola gordetzen ditugun informazioa edo oroitzapenak gure garunean, nola erreakzionatzen duen gure gorputzak gaixotasun berrietara, nola erantzuten diogun kutsadurari, nola egokitzen garen muturreko inguruneetan, eta abar. Ez dakigu % 100ean nola funtzionatzen duten gure bizitza unitateek —zelulak—.

Hori estrapolatzen badugu ozeanoan bizi den espezie bakoitzera, asko eta asko da deskubritzeko dagoena. Itsasoko uretan bizi den oro ezagutzen ez badugu, ezin dugu jakin nola interakzionatzen duten ingurunearekin, nola erlazionatzen diren beste espezieekin, zenbat denboraz bizi diren eta zenbat bizi daitezkeen kutsadura egoeretan, zer-nolako zelulak dituzten, nola funtzionatzen duten eta nola komunikatzen diren zelula horiek… Eta infinitura eta harago jarrai genezake horrela.

Hau da, ozeanoak maila askotako deskubrimendu askoren giltza dauka gordeta: ekosistemak, biodibertsitatea, zelulak, molekulak… Deskubritutako eta oraindik deskubritu gabeko itsasoko organismo guztien kode genetikoa bilduko bagenu, bizitzaren entziklopedia berriak idatziko genituzke, espezie bakoitzerako bolumen eta hizkuntza berriekin. Ozeanoetako biztanleei buruzko ezagutzen apalak ia hutsik dauzkagu oraindik.

Egileaz:

Oihane Díaz de Cerio Arruabarrena EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Zoologia eta Animalia Zelulen Biologia saileko ikertzailea da. 

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Queda mucho por saber sobre la vida en los océanos? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Asko dago deskubritzeko ozeanoetako bizitzari buruz? appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Aurreko atalean Patricia Stallings-en kasuari eman genion hasiera: 1989an Ryan, Stallingsen seme jaioberria, ezustean hil zen sintoma larriekin. Egindako analisien ondorioen arabera, Patricia zen errudun posible bakarra.

Odol-analisiek ─froga objektiboak, ustez─ Ryanen odolean etilenglikola ─ibilgailuen izotz-kontrako gisa erabiltzen den produktua─ aurkitu zuten eta Ryan haurra norbaitek hil zuela ondorioztatu zuen epaileak. 1991. urtean, Patricia biziarteko kartzela-zigorrera kondenatu zuten bere haurraren hilketagatik. Kartzelan zegoela, berriro ere ama izan zen David Jr. jaio zenean. Amak ez zuen harremanik izan haurrarekin, baina hilabete gutxi batzuen buruan, David jaioberria Ryan anaiak izandako sintoma berak pairatzen hasi zen.

Irudia: Ryan haurraren odol-analisian akats larria egin zen. (Argazkia: doctor-a – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com).

Intoxikazioaren hipotesia alde batera utzita, Davidi analisi genetikoak egin zizkioten eta, hara non, azidemia metilmalonikoa (AMM) diagnostikatu zioten. Azidemia hori jaioberriek izan dezaketen gaixotasun arraroa da, 48.000 jaioberritatik batek izan ohi duena. AMM duten pertsonek ezin dituzte elikagaien proteinak ondo metabolizatu eta azido metilmalonikoa metatzen dute organismoan ─B12 bitamina gabezia dutenek ere azido metilmalonikoa metatzen dute─.

Tamalez, AMMren sintomak eta etilenglikol intoxikazioarenak oso antzekoak dira. Shroemaker eta haen taldeak berriro aztertu zituen Ryanen odol-laginak, eta ikerketa sakonagoa egitean argi ikusi zuten: odolean ez zegoen etilenglikola, azido propionikoa eta metilmalonikoa baizik. Autopsian egindako akatsaren azalpena The Journal of Pediatrics aldizkarian argitaratu zuten 1992. urtean. Labur esanda, eta kimika analitikoaren oinarrietan gehiegi sakondu gabe, hauxe da azalpena: odola gas-kromatografia bidez aztertu zuten eta erretentzio-denbora bakarrik hartu zuten kontuan ustezko etilenglikola identifikatzeko. Bada, bigarren taldeak ikusi zuenez, etilenglikolari egotzitako seinale kromatografikoa ez zen handitzen odol-laginari etilenglikola gehitzen zitzaionean ─substantzia bera gehituta, seinaleak handitu egin beharko luke seinalea konposatu berari badagokio─. Bigarren analisiak, beraz, argi utzi zuen odolean ez zegoela etilenglikola. Analisi berriei esker, Patricia Stallings libre utzi zuten 1991ko irailean.

Odola lehen aldiz aztertu zuten laborategiek akats analitiko larriak egin zituzten: lehen laborategiak etilenglikol gisa identifikatu zuen kromatografoaren seinalea, eta bigarren laborategiak ez-ohiko seinalea etilenglikola zela esan zuen, besterik gabe. Shoemakerrek azaldu zuen bezala, kasu horretan gas-kromatografia hutsak horrelako akatsak ekar zitzakeen eta ezinbestekoa zen masa-espektrometria detektagailuaren erabiltzea substantziak modu egokian identifikatzeko. Hipotesia berresteko, azido metilmalonikoa zuten odol-laginak zazpi auzitegi-laborategitara bidali zituzten eta horietako hiruk, akats eginez, esan zuten etilenglikola zela ─Ryanen autopsian gertatu zen bezala─.

Esan bezala, akatsaren jatorria erabilitako banaketa-teknikarekin lotuta dago: gas-kromatografia. Oro har, kromatografia bidez lagin bat analizatzen denean, egiten dena da molekularen identitatea patroi batekin alderatu ─alegia, ezagunak diren substantziekin─. Ikuspuntu forentsetik azido metilmalonikoa ez zen adierazgarria odol-analisian eta, hortaz, tresnak kalibratzeko erabiltzen ziren patroi gehienetan ez zegoen azido metilmalonikorik.

Hain justu, kromatograman azido metilmalonikoa etilenglikola agertzen den zona berean agertzen denez, azido metilmalonikoa ez zen identifikatu ─etilenglikolarekin nahastu zelarik─. Etilenglikola espero zitekeen substantzia zen; izan ere, aurreko atalean azaldu genuen bezala, etilenglikol bidezko pozoitzeak ez dira bakan gertatzen.

Akatsaren jatorrian analistaren alborapena ere badago. Ikertzaile zorrotz batek, zalantza txikienarekin, patroi berrien analisia egin beharko luke. Horrela, konturatuko litzateke seinalea ez zela etilenglikolarena. Gaur egun baditugu detektagailu egokiagoak eta, esaterako, masa-espektrometria erabili izan balitz detekziorako, azido metilmalonikoa eta etilenglikola ez ziren nahastuko ─izan ere, detekzio-mota honetan molekulak berak identifikatzen dira─. Akatsaren beste jatorrietako bat erantzun azkarra emateko nahia izan daiteke. Etilenglikolaren pozoitzea azalpen erraza zen eta kasuak oihartzun mediatiko handia zuen.

Patricia Stallingsen kasua auzitegi-zientzien akats gisa sarritan aipatu izan da, eta onartu behar da laborategiek akatsa egin zutela emaitzen interpretazioan. Dena den, kasu honek ere erakusten du analisi gehiago egitea eraginkorra dela zalantza-kasuetan eta analisi sakonek azalekoek baino gehiago erakusten dutela. Ez da inoiz ezer egiatzat hartu behar frogatzen den arte, eta frogatzen denean ere pentsatu behar da beste azalpen bat egon daitekeela. Ockahmen Labanaren Legea ez da beti betetzen, eta azalpen konplexuagoak edo aurreikusi ezin direnak egon daitezke gertakarien atzean.

Erreferentzia bibliografikoak:

Olson, Aaron; Ramsay, Charles (2025). Errors in toxicology testing and the need for full discovery. Forensic Science International: Synergy, 11, 100629. DOI: 10.1016/j.fsisyn.2025.100629

Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.

Shoemaker, James D.; Lynch, Robert, E.; Hoffmann, Joseph W.; Sly, William S. (1992) Misidentification of propionic acid as ethylene glycol in a patient with methylmalonic acidemia. The Journal of Pediatrics, 120(3), 417-421. DOI: 10.1016/S0022-3476(05)80909-6

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak
7. Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean
8. Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea?

The post Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea? appeared first on Zientzia Kaiera.

Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren

Migraina mota desberdinak daudela ezaguna da, besteak beste, migraina akutua (auraduna edo aura gabekoa) eta kronikoa bereiz ditzakegu, nahiz eta ez ohiko beste migraina batzuk ere badauden. Migraina mota guzti horien prebentziorako tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina oraindik migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta.

Egoera honen aurrean, plazeboarekin kontrolatutako saio klinikoen berrikusketa sistematikoa egin zen datu base desberdinak erabiliz. Aztertu ziren saio klinikoen arabera, migraina akutuen kasuan, CoQ10 koentzima, D3 bitamina aktiboa eta isoflabona izan ziren eraginkorrak migrainaren maiztasuna, intentsitatea eta krisialdien iraupena (aldagai primarioak) txikitzeko bildutako saio kliniko urrietan. Migraina kronikoaren prebentziorako ere aipaturiko sustantzia berdinek aldagai primarioak jaitsi zituzten. Horietaz gain, topiramatoa, probiotikoak eta prebiotikoak, β-blokeatzaileak eta anti-CGRP-ak ere aldagai primario bakarren batean frogatu zuten eraginkortasuna. Auradun zein aura gabeko migraina akutuaren prebentziorako, berriz, amitriptilina izan zen aldagai primarioa guztiak hobetu zituen farmako bakarra. Hala ere, beste farmako batzuk (topiramatoa, nadolol, anti CGRP-ak edo BOTOX-A) ere lehen mailako aldagai zehatz batzuetarako edo bigarren mailako aldagaietarako ere eraginkor agertu ziren.

Irudia: Migrainaren profilaktiko tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta. (Argazkia: MART PRODUCTION – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com).

Behin farmakoen eraginkortasun datuak aztertuta, horiek Bizkaiko Osasun Zentroetan migrainen tratamendu profilaktikoaren maneiurako erabiltzen ziren farmakoekin alderatu ziren. Lehen mailako kontsultetan zein neurologiako zerbitzu espezializatuetan migrainaren prebentziorako estandarizatutako protokolorik ez zegoela ikusi genuen eta zentro bakoitzak gida desberdinak erabiltzen zituela. Lehen mailako zerbitzuetako giden arabera, migraina akuturako, β-blokeatzaileak, topiramatoa eta amitriptilina dira gomendatutako farmakoak eta migraina kronikorako, berriz, topiramatoaren erabilera lehenesten da. Neurologiako kontsulta espezializatuetako gidei dagokionez, auradun zein aura gabeko migraina akutuan propranolol eta topiramatoa erabiltzea gomendatzen da, eta migraina kronikorako, berriz, topiramatoa. Beraz, gida horietan aipatzen diren farmako askok (amitriptilina, topiramatoa, antiCGRP), baina ez guztiek, gure berrikusketa sistematikoan lortutako eraginkortasun emaitzekin bat egiten dute.

Ikerlan honen arabera, farmako bakoitzari buruz bildutako ebidentzien kopurua oso txikia izan da. Farmako bakoitzaren erabilera migraina motaren arabera ez da argi bereizten aztertutako saio klinikoetan. Beraz, beharrezkoa izango litzateke migrainaren prebentziorako farmakoen eraginkortasunaren inguruko ebidentzia gehiago argitaratzea, prebenitu nahi den migraina motaren araberako eraginkortasuna frogatzeko eta azkenik, migraina motaren araberako gidalerro bateratutak ezartzeko Euskal Osasun sistema publikoan.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Migrainaren tratamendu profilaktikorako farmakoen eraginkortasunaren azterketa.
• Laburpena: Migraina ohiko zefalea primarioa da. Oro har, migraina akutua eta kronikoa bereiz ditzakegu, baina ezohiko beste migraina batzuk ere badaude. Migrainaren profilaxirako tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta. Horregatik, lan honen helburua izan da migrainaren tratamendu profilaktikorako erabiltzen diren farmakoen eraginkor-tasuna ikertzea. Horretarako, plazeboarekin kontrolatutako saio klinikoen berrikusketa sistematikoa egin zen datu-base desberdinak erabiliz. Gainera, emaitzak Euskal Osasun Sistema Publikoan erabiltzen diren tratamenduekin alderatu ziren. Ikerlanaren arabera, migraina akutua prebenitzeko, CoQ10 koentzimak, D3 bitamina aktiboak eta isoflabonak eraginkorrak izan ziren migrainaren maiztasuna, intentsitatea eta krisialdien iraupena (aldagai primarioak) txikitzeko bildutako saio kliniko urrietan. Migraina kronikoaren prebentziorako, aipaturiko sustantzia berdinek ere aldagai primarioak jaitsi zituzten. Horietaz gain, topiramatoa eta probiotikoak ere aztertutako aldagaietan eraginkorrak zirela ikusi zen. Auradun zein aura gabeko migraina akutuaren prebentziorako, berriz, amitriptilina izan zen aztertutako aldagai nagusiak hobetzeko eraginkortasuna aurkeztu zuen farmako bakarra. Beste farmako batzuk, besteak beste anti CGRP, atogepant eta nadolol, aldagai zehatz batzuetarako edo bigarren mailako aldagaietarako soilik izan ziren eraginkorrak migraina mota desberdinetan. Gainera, Bizkaiko ESI batzuetako lehen mailako kontsultetan zein neurologiako zerbitzu espezializatuetan, migrainen prebentziorako estandarizatutako protokolorik ez dagoela ikusi dugu eta zentro bakoitzak bere gida erabiltzen du. Gida horietan aipatzen diren farmako askok (amitriptilina, topiramatoa, antiCGRP), baina ez guztiek, bat egiten dute gure berrikusketa sistematikoan lortutako eraginkortasun-emaitzekin. Ikerlan honen arabera eta erabilitako prozedura sistematikoarekin, farmako bakoitzarekin bildutako ebidentzien kopurua oso txikia izan da. Beraz, beharrezkoa litzateke migrainaren prebentziorako farmakoen eraginkortasunaren inguruko ebidentzia gehiago argitaratzea eta ondoren migraina motaren araberako gidalerro bateratua ezartzea Euskal Osasun Sistema Publikoan.
• Egileak: Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 109-144
• DOI: 10.1387/ekaia.26314

Egileez:

Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ezagutzen al duzu zein den migrainen prebentziorako tratamendu farmakologikorik eraginkorrena? appeared first on Zientzia Kaiera.

Cristina Romera Castillo ozeanografoa da eta CSIC-Bartzelonako Itsas Zientzien Institutuan lan egiten du. Kimikan lizentziaduna (Jaéngo Unibertsitatea) eta Itsas Zientzietan doktorea da. Doktoregoa CSIC-Bartzelonako Itsas Zientzien Institutuan egin zuen. Ondoren, doktorego ondoko egonaldi bat egin zuen Florida International Universityn (2012 eta 2014 artean), eta geroago, urte eta erdiko beste bat Miamiko Unibertsitatean. 2016an Austriara lekualdatu zen, doktorego ondoko beste egonaldi bat egiteko Vienako Unibertsitatean.

2017an Espainiara itzuli zen, CSIC-Itsas Zientzien Institutura; zehazki, Fisika Ozeanografikoko Sailera. Eta, 2018an, Itsas Biologia eta Ozeanografiako Sailera egin zuen aldaketa.

Bere ikerketak karbono ozeanikoaren zikloan zentratu dira. Zehazki, materia organiko disolbatuaren biogeokimikan, ozeanoak karbonoaren bahiketan duen rola ulertzeko. 2016tik aurrera, mikroplastikoek itsasoko ekosistemetan eta karbonoaren zikloan duten inpaktua ikertzen hasi zen, bai eta nola lagun dezaketen bakterioek ere plastiko horien degradazioan ere.

Zenbait sari jaso ditu maila nazionalean eta nazioartekoan eginiko lanagatik; besteak beste, hauek: For Women in Science 2019, L’Oreal-UNESCOrena; Raymond L. Lindeman Award 2020, Association for the Sciences of Limnology and Oceanography (ASLO) elkartearena; eta International Rising Talents 2020, L’Oreal-UNESCOrena.

Dibulgazio zientifikoko liburu bat idatzi du, AntropOcéano, non modu erraz eta arinean hitz egiten duen ozeanoan uzten dugun aztarnari buruz. Liburuaren bidez, halaber, itxaropen mezu bat zabaltzen du. Izan ere, egun ozeanoak dituen arazoak arintzeko soluzio potentzialen eta bakoitzak egin ahal dituen ekintzen berri ere ematen du.

Irudia: Cristina Romera Castillo ikertzailea. (Argazkia: Cristina Romera Castillosek emana). Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa ozeanografia da.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Arlo horretan nabil benetan maite dudalako. Ezinbestekoa iruditzen zait gure planetak nola funtzionatzen duen eta etorkizunean nola portatuko den ulertzeko. Gainera, asko dago egiteko ozeanoaren zientzien esparruan; izan ere, ozeanoaren zati oso txiki bat besterik ez dugu ezagutzen, eta oraindik asko daukagu deskubritzeko.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Nire ibilbidean mentoreak izan ditut, eta erreferentea izan dira niretzat. Haiengandik ikasi dut ikerketa zuhurra egiten eta lan honek eskatzen duen pazientzia izaten. Eta ezagutu ez ditudan erreferenteak ere izan ditut; haiei buruz irakurri dut eta inspiratu naute eta eredu gisa balio izan didate. Ezingo nuke pertsona bakar bat aipatu, askoren historia eta lanari buruz ari bainaiz. Eta ez soilik ikerketaren esparruan, artean eta literaturan ere izan ditut erreferenteak. Esparru horiek guztiek konstantzia, sormena eta jakingura partekatzen dituzte; eta oso aberasgarria da gure ezagutza esparru zientifikotik at osatzea.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Gauza asko ebatzi nahi nituzke. Soluzio bat aurkitu nahi nuke plastiko bidezko kutsaduraren arazoarentzat. Lortu nahi nuke itsasoko ekosistema kontserbatu eta babestea. Berotze globala etetea. Eta helburu horiek lortzeko ari gara lanean, gure harri-koxkortxoa jartzen saiatuz.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa oso lan interesgarria da, eta sormena behar-beharrezkoa du. Ikertzailea barne jakingura batek motibatu behar du. Baina gogorra izan daiteke. Lan eta soldata baldintzak ez dira oso onak. Eta, eskuarki, ikerketako ibilbidean, porrota arrakasta baino ohikoagoa da. Buruan sartu behar da hori eta ez etsi zerbait ateratzen ez denean edo eskatutako beka ematen ez dizutenean. Arrakasta bakoitzeko, bederatzi edo hamar aldiz egingo duzu porrot. Konbentzimendu handiko pertsonentzat da, lanak dedikazio eta erresilientzia handia eskatzen baitu.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 21ean: “Cristina Romera Castillo: «Me gustaría encontrar una solución al problema de la polución por plástico»”

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Cristina Romera Castillo: «Soluzio bat aurkitu nahi nuke plastiko bidezko kutsaduraren arazoarentzat» appeared first on Zientzia Kaiera.

Biziaren zuhaitzean enborrerantz hurbildu ahala, adarrak gero eta handiagoak dira; gauza bera gertatzen zaigu gure bidaia honetan. Orain dela 17-18 milioi urte bereizi zen Hylobatidae familia tximino handien taldetik, gu barne. Gaur egun 20 bat espezie ezagutzen dira, lau generotan banatuta: Hylobates, Nomascus, Hoolock eta Symphalangus. Ez dira asko ezagutzen, baina guztiak dira zuhaitzetan bizitzeko trebeak eta beso luzeak dituzte brakiazioaren bidez mugitzeko.

Espezieak antolatzeko zientziari filogenia deitzen zaio, eta talde monofiletikoak eta parafiletikoak bereizten dira arbaso komunen arabera. Hylobatidae eta Hominidae familiak monofiletikoak dira, baina lehenengoa ondo antolatzea zaila da, datu anatomikoek, genetikoek eta geografikoek ez dutelako emaitza bera ematen. Gure eta orangutanen arbaso komuna bezala, Hylobatideen eta gure arbaso komunak litekeena da Asiako oihanetan bizi izana, tamaina txikikoa izatea eta zuhaitzetan ibiltzeko ohitura handia edukitzea.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Hylobateen kuadrilla handia appeared first on Zientzia Kaiera.