S'abonner à flux Zientzia Kaiera
Kultura Zientifikoko Katedra
Mis à jour : il y a 46 min 31 sec

Elebidun abantaila kolokan

ven, 2019/04/19 - 09:00
Ziortza Guezuraga Ikerketan lortutako datuek, aurretiko aurkikuntzekin batera, iradokitzen dute funtzio exekutiboan orain arte topatutako elebidun abantaila parte-hartzaileen kohorteen kontrolatu gabeko ezaugarri ez-linguistikoei lotutakoak izan direla.

1. irudia: Elebiduntasuna abantaila kolokan uzten du ikerketak.

Elebidun abantaila elebidun izateari baino, bestelako faktoreei lotuta egon daitekeela iradokitzen du ikerketak, aurreko ikerketetan kontuan izan ez diren kanpo faktoreetan. Bi dira ikerketan konprobatu nahi izan dituztenak:

  1. Funtzio exekutiboan elebidun abantailak duen fidagarritasuna eta erreplikagarritasuna.
  2. Lan-memorian elebiduntasunak duen inpaktua.

Bere arloan gehien ikertzen den gaietako bat da elebidun abantaila. Baita polemikoenetarikoa ere, existentziaren eta jatorriaren inguran piztu den eztabaida dela eta. Elebidun abantailaren frogak lagin taldeak txikiak direnean topatzen dira gehien bat, bestelako aldagaietan elebidunak eta elebakarrak bat egiten duten lagin handietan abantaila desagertu egiten da sistematikoki.

Bi hizkuntzaren erabilerak funtzio exekutiboak hobetzen dutela da elebidun abantailaren atzean dagoen ideia. Funtzio exekutiboak barne hartzen ditu:

  • Inhibizioa. Erantzun gainartzaileari eusteko gaitasuna.
  • Txandakatzea. Atazen artean aldatzeko gaitasuna.
  • Monitorizazioa. Lan memorian informazioa eguneratzeko gaitasuna.

Horretaz gain, azkenaldian lan-memoriaren hobekuntzarekin lotu izan da elebidun abantaila, prozesatzeko informazioa gordetzeko gaitasunarekin.

Ikerketaren diseinua

Parekatutako 180 pertsonek hartu dute parte ikerketan: Euskadiko 90 elebidun (68 emakume eta bataz beste 22 urte) eta Murtziako 90 elebakar (67 emakume eta bataz beste 21,84 urte). Parekatutako 90 elebidun eta 90 elebakarrak talde handiagoetatik aukeratuak izan ziren eta parekatzerakoan kontuan hartu ziren adina, IQ, maila sozioekonomikoa, hezkuntza maila eta gazteleraren ezagutza maila.

Lau izan dira ikerketan baliatu dituzten atazak funtzio exekutiboa neurtzeko: Flanker task, Simon task, Verbal Stroop task eta Numerical Stroop task. Lan memoriari dagokionez, Corsi testaren eta Digit-span taskaren aurreranzko eta alderantzizko bertsioak baliatu dira.

  • Funtzioa exekutiboa neurtzeko testak:

Flanker testa, testuinguruan egokia ez den erantzuna erreprimitzeko gaitasuna neurtzeko testa, egiteko bost geziz osatutako errenkadak baliatu ziren.

2. irudia: Flanker testean erabilitako irudien errepresentazioa.

Simon task delakoaren kasuan zirkulu beltza edo karratu beltza ikusten zuten parte hartzaileek pantailan. Zirkulu beltza ikustean ezkerrean zuten botoi gorria zapaldu behar zuten, karratua ikustekotan, eskuinean zuten botoi berdearekin, forma pantailaren edozein tokitan agertzen zela. Inkongruentzia sortzeko, beraz, zirkuluak pantailaren eskuinean edo karratuak ezkerraldean aurkeztuta sortzen zen. Kongruentzia zirkuluak pantailaren ezkerraldean eta karatuak eskuinaldean kokatuta eta neutraltasun figurak pantailaren erdialdean kokatuta.

Verbal Stroop testaren kasuan hiru koloreren gaztelaniazko hitzak (rojo, azul eta amarillo) eta luzera, frekuentzia eta estruktura silabiko antzekoa duten hiru hitz (ropa, avión eta apellido) baliatu ziren. Kongruentzia sortzeko hitza eta hitzaren kolorea bat zetozen, inkongruentzia sortzeko hitza eta hitzaren kolorea ez zetozen bat eta neutraltasuna sortzeko kolorea ez zen hitza erabiltzen zen edozein koloretan.

3. irudia: Verbal Stroop testean erabilitakoen errepresentazioa.

Azkenik, Numerical Stroop task delakoan, sei zenbaki (2, 3, 4, 6, 7, 8) baliatu ziren binaka, bakoitza pantailaren alde batean, aurkeztuta. Parte-hartzaileek zenbaki handiena (tamainaz) aukeratu behar zuten, zenbakiaren balioari erreparatu gabe. Kongruentzia sortzeko tamaina handiena zuen zenbakia baliorik altuenetakoa ere bazen, inkongruentzia sortzeko alderantziz eta neutrala sortzeko zenbaki bera aurkezten zen bi tamainatan.

  • Lan-memoria neurtzeko testak

Corsi testaren kasuan 10 karratu urdin erabili ziren hondo grisaren gainean. Karratuak berde bihurtzen ziren sekuentzia bati jarraiki; parte-hartzaileek sekuentzia gogoratu behar zuten. Alderantzizko bertsioan, kontrako ordenean, hau da, azkenekotik hasita lehenera.

4. irudia: Corsi testan erabilitako sekuentziaren errepresentazioa. (Iturria: Artikulu orijinaletik moldatua).

Entzumena baliatu zen Digit-span taska egiteko. Aurretik grabatutako zenbaki sekuentziak entzuten zuten parte-hartzaileek, fokatze puntua zuen pantaila bat aurrean zutela. Sekuentzia gogoratu behar zuten orduan, ordenean digit spanen eta atzekoz aurrera digit inverse spanen.

Ezberdintasun nabarmenik ez

Ikerketaren emaitzen arabera, funtzio exekutiboaren kasuan, elebakarrek eta elebidunek berdin egiten zieten aurre ariketei. Hortaz, orain arte ikusitako elebidun abantaila kanpo faktoreei legokieela, bilinguismoari baino, iradokitzen dute. Nahastutako faktoreak kontrolpean jarritakoan desagertu egiten da abantaila.

Lan-memoriari dagokionez, elebidunek emaitza hobeak lortu zituzten alderantzizko Corsi eta digit span probetan, ordenean egindakoan ezberdintasunik ez da topatu.

Oro har, elebiduntasunak ez dakar funtzio exekutiboan hobekuntzarik konparatutako elebidunak eta elebakarrak antzeko ezaugarriak dituztenean. Elebintasunak, hala ere, badirudi eragina duela, ariketak infromazioaren prozesamendu aktibo eta konplexua behar duenean.

Erreferentzia bibliografikoa:

Anton, E., Carreiras, M., Duñabeitia, J.A., (2019). The impact of bilingualism on executive functions and working memory in young adults. Plos One, 14(2): e0206770. DOI: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0206770

———————————————————————–

Egileaz: Ziortza Guezuraga (@zguer) kazetaria da eta Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko zabalkunde digitaleko teknikaria.

——————————————————————

The post Elebidun abantaila kolokan appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Lurraren egutegiko estratotipo globalak Euskokantauriar eskualdean

jeu, 2019/04/18 - 09:00
Aitor Payros
Xabier Letek zioen bezala, gizakiak badu bere ingurua menperatzeko premia, baina oraingoz gizakiak denbora menperatu ezin izan badu ere, kontrolpean izateko modu bat da denbora neurtzea eta sailkatzea. Horrela, gure bizitzaren denbora eta gure arbasoen bizitzen denbora neurtzeko unitate batzuk asmatu ditugu: segundoak, minutuak, orduak, egunak, asteak, hilabeteak, urteak, eta mendeak.

Denboran atzerago gertatutakoa izan arren gizakiaren historiaren parte diren garaiei buruz hitz egiteko ere denbora sailkatu egiten dugu: Aro Modernoa, Erdi Aroa, Historiaurrea, Burdin Aroa, Brontze Aroa, Neolitoa, Paleolitoa, eta abar. Gizakia sortu aurreko denbora ere sailkatuta daukagu, Lur planetaren historia ordenatzeko erabiltzen den Denbora Geologikoaren Eskalan hain zuzen ere. Nork ez du entzun, adibidez, Jurasiko hitza? Ba Jurasikoa, besterik gabe, duela 145 eta 201.3 milioi urte arteko denbora tarteari eman zaion izena da.

Denbora-unitate geologikoak ez dira edonola definitu. Horretarako, Lurraren 4600 milioi urteko historia luzeko garai batzuetan eratutako arrokak aztertzen dituzte geologoek eta arroken arteko denbora-erlazioak ondorioztatzen dituzte, alegia, zehazten dituzte zeintzuk arroka diren zaharrenak, zeintzuk gazteenak eta zeintzuk bitartekoak. Arroka ugarienak Lurraren historiako azken 500-600 milioi urteetan eratutakoak dira. Horregatik, historia osoaren tarte hori da geologoek hobekien ezagutu ahal izan dutena eta hobekien ordenatu ahal izan dutena. Ordenamendu horretan, 100 oinarrizko denbora-unitate (hots, Adin) definitu dituzte (1. irudia).

Adin bakoitzeko arrokak lehen aldiz aztertu ziren eta hobekien azaleratzen ziren erreferentziazko lekuen izenak erabiliz izendatu zituzten XVIII-XIX. mendeetako geologoek denbora-unitate geologiko nagusiak. Adibidez, Jurasiko izena Frantziako Jura mendietatik dator, bertako arrokak erreferentzia izan baitziren duela 145-201.3 milioi urte arteko historia geologikoa ezagutzeko. Era berean, Jurasiko garaiaren barnean eratutako arroken artean Oxforden azaleratzen direnak izan ziren duela 157-3-163.5 milioi urteko denbora-tartea definitzeko oinarria, egun Oxfordiar Adina deritzoguna. Esan beharrekoa da XX. mendearen erdialdean Europa erdialdeko zenbait geologok proposamena egin zutela Biarritziar Adina (duela 38.5-41.2 milioi urte arteko denbora-tartea) definitzeko Lapurdiko Miarritzen azaleratzen diren arroketan oinarritutik; hala ere, Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak ez zuten proposamena onartu, konturatu baitziren XIX. mendean Frantzian eta Ingalaterran definitutako beste bi denbora-unitatek hartzen zutela beren baitan Biarritziarraren denbora-tarte berbera.

Kontua da XVIII-XIX. mendeetan definitutako denbora-unitate geologikoek ez zutela gaur egungo zientziak behar duen zehaztasuna. Izan ere, arroken adina ondo ezagutu behar da Lurraren historian izandako gertakariak (lurrikarak, suntsipen biologikoak, tsunamiak, berotze globalak, meteoritoen talkak…), eta euren efektuak ondo ezagutzeko eta, honela, egungo eta etorkizuneko antzeko gertakarien eraginak aurreikusi ahal izateko.

Arroken adina ere zehatz ezagutu behar da, Lurraren barnean gordeta dauden baliabide naturalak (hidrokarburoak, mineralak, bestelako lehengaiak) ahalik eta erarik eraginkorrenean aurkitu eta ustiatzeko.

Hau guztia dela eta, azken hamarkadetan Denbora Geologikoaren Eskalako unitateak zehazki definitzen ari dira Nazioarteko Estratigrafiako Batzordea eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasuna. Horretarako, denbora-unitate geologiko guztien mugetako historia zehazkien gordetzen duten arroka-azaleramenduak bilatzen dira, azaleramendu horiek adin bakoitzaren mundu mailako erreferentzia bakar (hots, Estratotipo Global) izan daitezen. Adin-muga bakoitzerako aukeratutako azaleramenduan Estratotipoa zehazten duen urre-koloreko iltzea ezartzen da.

1. irudia: Denbora Geologikoaren Eskala. Urre-koloreko iltzeak dauzkaten Adinek ofizialki definitutako Estratotipo Globalak dauzkate. Horietako bost Euskokantauriar eskualdean daude. (Iturria: Nazioarteko Estratigrafia Batzordea)

Gure eskualde geologikoa (hots, Euskokantauriar eskualdea) txikia da, kontinenteen azaleraren %0.02 inguru baino ez baitu osatzen. Hala ere, Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak bertan definitu dituzte Lurraren historiaren azken 600 milioi urteetako 100 denbora-unitate geologikoen (Adinen) bost Estratotipo Global. Hau da, bost denbora-unitate geologikoren mundu-mailako erreferentzia bakarrak dauzkagu gure eskualdean eta horrek agerian uzten du gure geologiaren aberastasunaren isla. Zaharrenetik gazteenera berrikusiko ditugu denbora-unitate hauek.

Santoniarreko Estratotipoa

Santoniar Adina Frantziako Cognac eskualdeko Saintes herriko arroketan oinarriturik definitu zuen Henri Coquand geologoak 1857an. Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak 2012an adierazi zuen eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak 2013an berretsi zuen Santoniar Adinaren hasiera markatzen duela Platyceramus undufatoplicatus bibalbio inozeramidoaren lehen agerraldiak, duela 86.3 milioi urte gertatu zenak. Gertakari hori gorde duten hainbat arroka-azaleramendu mundu osoan aztertu ondoren, ikusi zen hobekien zegoela erregistratuta Nafarroako Olatzagutia herriko tupa-harrobian, eta bertan definitu zen Santoniarreko Estratotipo Globala (2. irudia). Urre-koloreko iltzea arroketan ezartzeko ekitaldi ofiziala 2015ean egin zen, zientziako adituen eta gizarteko agintari zibilek hartu zutelarik parte.

2. irudia: Santoniarreko Estratotipo Globala Olatzagutiko harrobian definitzeko 2015ean egindako ekitaldian ezarri ziren panela eta urre-koloreko iltzea. (Argazkia: Aitor Payros)

aastrichtiarreko Estratotipoa

Maastrichtiar Adina Belgikako André Hubert Dumont geologoak definitu zuen 1849an, Herbehereetako Maastricht herri inguruko arrokei buruz aritzeko. Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak 1999 eta 2001 urteen artean adierazi zuten Maastrichtiar Adinaren hasiera markatzen dutela Pachydiscus neubergicus izeneko amonitearen eta Belemnella lanceolata izeneko belemnitearen lehen agerraldiek, duela 72.1 milioi urte gertatu zirenek. Gertakari horiek gordetzen dituzten hainbat arroka-azaleramendu mundu osoan aztertu ondoren, ikusi zen hobekien erregistratu zirela Akitaniako Landetako Tercis les Bains herriko harrobi batean, Baionatik 40 km inguru NE-rantz (3. irudia). 2017an harrobi hau Erreserba Geologiko izendatu zuten eta Estratotipo Globalaren oroitarria ezartzeko ekitaldi ofiziala egin zen.

3. irudia: Tercis les Bainseko harrobian definitutako Maastrichtiarreko Estratotipo Globalaren inguruan 2017an egindako ekitaldia. (Iturria: Sudouest)

Selandiarreko Estratotipoa

Selandiar Adina Alfred Rosenkrantz geologoak definitu zuen 1924an, Danimarkako Zealand uharteko arrokak izendatzeko. Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak 2008an onartu eta berretsi zuten Selandiar Adinaren hasiera definitu zutela faszikulitido nanofosil karetsuen bigarren erradiazioak eta honekin batera gertatutako itsas mailaren beherakadak, duela 61.6 milioi urte gertatu zirenek. Gertakari horiek gordetzen dituzten hainbat arroka-azaleramendu mundu osoan aztertu ondoren, erabaki ikusi zen Gipuzkoako Zumaiako Itzurun hondartzan daudela hobekien erregistratuta (4. irudia). Bertan Selandiarreko Estratotipo Globala definitu eta markatzen duen urre-koloreko iltzea ezartzeko ekitaldi ofiziala 2010ean egin zen, zientziako adituen eta gizarteko agintari zibilek hartu zutelarik parte.

4. irudia: Selandiarreko Estratotipo Globala seinalatzen duen urre-koloreko iltzea Zumaiako Itzurun hondartzan ezarri zeneko 2010eko ekitaldia. (Argazkia: Aitor Payros)

Thanetiarreko Estratotipoa

Thanetiar Adina Eugéne Renevier geologo suitzarrak definitu zuen 1873an Ingalaterraren hegoaldean zegoen Thanet uharte-ohiko arroka batzuk izendatzeko (egun ez dago uharterik, Ingalaterratik banantzen zuen kanala padura bihurtu baita). Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak 2008an onartu eta berretsi zuten Thanetiar Adinaren hasiera markatu zuela duela 59.2 milioi urte gertatu zen eremu geomagnetikoaren alderanzketa batek (C26n deritzon magnetokronaren hasierak hain zuzen ere). Gertakari horiek gordetzen dituzten hainbat arroka-azaleramendu mundu osoan aztertu ondoren, erabaki zen Gipuzkoako Zumaiako Itzurun hondartzan daudela hobekien erregistratuta (5. irudia). Bertan Selandiarreko Estratotipo Globala definitu eta markatzen duen urre-koloreko iltzea ezartzeko ekitaldi ofiziala 2010ean egin zen, zientziako adituen eta gizarteko agintari zibilek hartu zutelarik parte.

5. irudia: Thanetiarreko Estratotipo Globalaren kokapena adierazten duen plaka Zumaiako Itzurun hondartzan. (Argazkia: Aitor Payros)

Lutetiarreko Estratotipoa

Lutetiar Adina Albert Auguste De Lapparent ingeniariak definitu zuen 1883an Paris inguruan nagusi diren arrokak izendatzeko (Lutetia zen Paris hiriaren antzinako izena). Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasunak 2011n adierazi eta berretsi zuten Lutetiar Adinaren hasiera markatzen duela Blackites inflatus nanofosil karetsuaren agerpenak, duela 47.8 milioi urte gertatu zenak. Gertakari hori gorde duten hainbat arroka-azaleramendu mundu osoan aztertu ondoren, erabaki zen Bizkaiko Getxo herriko Gorrondatxe hondartzako labarretan dagoela hobekien erregistratuta, eta bertan definitu zen Lutetiarreko Estratotipo Globala (6. irudia). Urre-koloreko iltzea arroketan ezartzeko ekitaldi ofiziala 2012an egin zen, zientziako adituen eta gizarteko agintari zibilek hartu zutelarik parte.

6. irudia: Lutetiarreko Estratotipo Globalaren kokapena seinalatzen duten urre-koloreko iltzea eta plaka Getxoko Gorrondatxe hondartzan. (Argazkia: Aitor Payros)

Bestelakoak

Ofizialki gure eskualdean definitutako Estratotipo Global horietaz gain, bere sasoian Daniar (66 milioi urte) eta Ypresiar (56 milioi urte) Adinetako estratotipoak Euskokantauriar eskualdean definituak izateko proposamenak ere egin ziren.

Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak ez zituen proposamen horiek onartu eta adin horietako Estratotipoak beste lurralde batzuetan definituta daude. Hala ere, Euskokantauriar Arroko azaleramenduen kalitatea balioesteko, horietako batzuk Estratotipo ofizialen osagarri izendatu ditu Nazioarteko Estratigrafiako Batzordeak. Bestalde, Nazioarteko Estratigrafiako Batzordea eta Zientzia Geologikoen Nazioarteko Batasuna oraindik definitzeke dauden estratotipoak aukeratzen ari dira gaur egun. Horrela, Bartoniar (42.1 milioi urte) Adineko Estratotipoa definitzeko aukeretako bat Euskokantauriar eskualdearen mendebaldeko muturrean dago (Oyambreko azaleramendua, San Vicente de la Barquera, Cantabria).

Gehiago jakiteko:

  • García-Cortes et al. (2017). “Los estratotipos GSSP españoles: actuaciones para su conservación, acondicionamiento y puesta en valor”. Non: Valenzuela, & Mediavilla (ed.) “El programa internacional de geciencias en España”, Instituto Geológico y Minero de España (Madril), ISBN 978-84-9138-047-4, 31-49 or.
  • Apellaniz, E. et al. (2014). “Euskal kostaldeko estratotipoak: luxu geologiko bat”. Non: Bodego et al. (ed.) “Euskokantauriar arroko eboluzio geologikoa”, Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua (Leioa), ISBN 978-84-9082-056-8, 183-185 or.
  • Payros, A. et al. (2016). “The relevance of Iberian sedimentary successions for Paleogene stratigraphy and timescales”. Non: Montenari (ed.) “Stratigraphy & Timescales 1”, Elsevier (Amsterdam), ISBN 9780128115497, 393-489 or.
  • Gradstein et al. (2012). “The geologic time scale 2012”. Elsevier, Amsterdam.

—————————————————–
Egileaz: Aitor Payros irakaslea da UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Estratigrafia eta Paleontologia Sailean.
—————————————————–

The post Lurraren egutegiko estratotipo globalak Euskokantauriar eskualdean appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Eltxoek gizakien izerdia maite dute, eta orain badakigu zergatik

mer, 2019/04/17 - 09:00
Juanma Gallego Aedes aegypti espezieko eltxoei azido laktikoak detektatzea ahalbidetzen dien genea aurkitu dute zientzialariek eta gene hori kenduta gizakia ziztatzeko joera erdira jaisten dela konprobatu dute. Zenbait gaixotasun hilgarriren aurka jotzeko bidea erraztu dezake aurkikuntzak.

1. irudia: Bereziki tropikoetan gaitz arriskutsuak kutsatzen dituzte eltxoek eta ehunka mila heriotza eragiten dituzte. (Argazkia: Egor Kamelev / Unsplash)

Izugarri bidegabea da gehienetan bizitza, hori badakigu. Suitzatik Paulo Coelhok bestelakorik esango dizun arren, non eta noiz jaio, horren araberakoa da gehienetan patua. Eltxoen ziztada gogaikarriek gau desatsegina ekar dezakete latitude epeletan, baina tropikoen inguruan, bereziki osasun azpiegitura oso hedatua ez duten herrialdeetan, sarritan jasotako ziztada horiek heriotza ekar dezakete. Datu zehatzak ematea zaila bada ere, urteko 600.000 eta milioi bat lagun inguru hiltzen dira eltxoak bektoretzat dituzten gaitzak direla eta.

Ornodunen odolaren bila joaten dira eltxo emeak, euren arrautzak jartzeko nutrienteak bertan aurkitzen dituzte eta. Gizakien kasuan, bereziki, bi dira zomorrotxo horiek erakartzen dituzten faktoreak: arnastean askatzen den karbono dioxidoa eta izerdian dauden azido laktikoak. Horien bila joaten dira eltxoak, jakin badakitelako horien atzean odol goxo-goxoa aurkituko dutela. Ez dira, baina, faktore bakarrak, zientzialariek gaur egun duten ezagutzaren arabera. Beroa eta hezetasuna ere kontuan hartzen dituzte, eta ikusmena ere lagungarria omen zaie odola aurkitzeko.

Bereziki gaixotasun tropikalen alorrean lanean ari diren ikertzaileek eltxoak dituzte jomugan, inguru beroetako hainbat gaixotasun zabaltzerakoan funtsezko bektoreak direlako. Zika, dengea edo sukar horiaren moduko gaitz latzak intsektu horien bitartez zabaltzen dira, eta, aurrean aipatu bezala, ondorio lazgarriak dituzte gizakien artean.

Bektore horiei bidea mozteko lanean ari dira, besteak beste, Floridako Unibertsitateko (AEB) zientzialariak, eta, zeregin horretan, aurrerapen nabarmena aurkeztu berri dute. Zehazki, gustuko duten azido laktikoa atzemateko ahalmena eltxoei ematen dien genea aurkitu dute zientzialariek; eta, zorionez, orain gizateria gene bakar batean eragiteko moduan dago. Current Biology aldizkarian argitaratu dituzte emaitzak.

Aldizkari horretan azaldu dutenez, eltxoei laborategian gene hori kentzen zaienean, gizakiekiko duten erakarpena gutxi gorabehera erdira jaisten da. Gakoa da eltxoek azido lurrunkorren aurrean erantzuteko gaitasuna galtzen dutela.

Nola ez, CRISPR-Cas9 edizio genetikoa baliatu dute gene zehatz hori kentzeko. Horrela, eltxo mutanteen eta eltxo basatien laginak izan dituzte eskura; edo, hobeto esanda, besora. Izan ere, eta ikertzaileei sarritan behar den moduan eskertzen ez zaien lan horietako batean, zientzialarien besoak erabili dituzte amutzat. Besoa sartuta zegoen ontzian sartu eta gutxira, hara joan dira ziztatzera eltxo basatiak, baina Ir8a izeneko genea aktibatuta ez zuten eltxoek ez dute interesik agertu ikertzaile gizajoen azalean: hasierako lau minutuetan, bederen, ez diete ziztatu.

2. irudia: Matthew DeGennaro genetistaren laborategian egin dute eltxoen ziztadak uxatzeko gako izan daitekeen aurkikuntza. (Argazkia: Floridako Unibertsitatea).Duela bost urte abiatu zen oraingo ikerketa hau. Ohi bezala, aurreko ikerketa batean sortu ziren galderetan izan zuen abiapuntua orain aurkeztu duten aurkikuntza. 2013an jakin zuten usaimena arautzen duen Orco genea dagoela eltxoek gizakiaren odolarekiko duten zaletasunaren atzean. Une horretan, gene horren funtzioa blokeatzeko gai izan ziren, baina konturatu ziren karbono dioxidoa inguruan zegoenean eltxoek jarraitzen zutela gizakiak lehenesten. Horregatik, ikertzaileek pentsatu zuten usaimenari lotutako bestelako bideak egon behar zirela tartean, eta CO2aren errezeptorea bilatzeri ekin zioten orduan.

Ir8a genea jarri zuten jomugan, eta konturatu ziren hori gabe zomorroak ez zirela gai atzemateko gizakiaren izerdian dauden azido laktikoak. Izerdian ohikoa den azidoaren errezeptorea intsektuaren antenetan dagoela egiaztatu ahal izan dute, baina oraindik ezin izan dute argitu zein den CO2aren atzemateko gako den “etengailu” genetikoa. Gene berdinean egon zitekeela uste dute, baina lanean jarraitu behar dute errezeptorea aurkitu arte.

Eltxoen kontrako uxagarriak

Ikasitakoaren gauzatze praktikoari dagokionez, eta izan diren emaitza positiboak ikusita, ikertzaileek proposatu dute eltxoak uxatzeko metodoak garatzeko aukera emango duela aurkikuntzak, eta baita egun erabiltzen diren uxagarriak hobetzeko ere. Modu horretan, gizakiak eltxoen lehen helburua ez izatea lortu nahi dute. Zehazki, lurrin baten inguruan hitz egin dute prentsa oharrean. Bertan diotenez, Ir8a geneari esker eltxoek darabilten usaimena oztopatzeko aukera azter daiteke, antzeko usainen bitartez intsektuen jarduna nahasteko. Era berean, intsektuak uxatu beharrean, horiek erakartzeko tranpak hobetzeko ere erabil litezke ikerketaren emaitzak.

Zientzialari hauek ez badute aipatu ere, agerikoa da ere beste aukera bat badagoela, baina, hein batean, ulertzekoa da horrelako baratzetan sartu nahi ez izana. Aipatze soilarekin gizarteko hainbat sektoreren artean hortz-ikarak sortzen dituen transgeniko hitzari buruz ari gara. Aukera bat da eltxo espezie arriskutsuenetan esku-hartze genetikoa egitea, urtero ehunka mila gizaki hiltzen dituzten gaitz horien zabalpena arrastoan sartzen saiatzeko. Eztabaida, behin baino gehiagotan jarri da mahai gainean, eta, seguruenera, mundu mailako erabaki baten beharra beharko luke, baina ezaguna da ere Brasil hasi dela horrelako esku-hartzeak martxan jartzen. Zaila da bizitza, bai, baina are zailagoa da azaltzea seme-alabak galtzen dituenari eztabaida etiko bati itxaron behar diola bizitzak salbatzen hasteko.

Erreferentzia bibliografikoa:

Raji et al., (2019) “Aedes aegypti Mosquitoes Detect Acidic Volatiles Found in Human Odor Using the IR8a Pathway”. Current Biology. DOI: http://dx.doi.org/10.1016/j.cub.2019.02.045

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Eltxoek gizakien izerdia maite dute, eta orain badakigu zergatik appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Zure bikotea ez da hain adimentsua

mar, 2019/04/16 - 09:00
Josu Lopez-Gazpio Gizakiok geure inteligentzia zenbatekoa den aurresateko gaitasuna dugu, eta modu nahiko zehatzean egiten dugu, gainera. Besteen adimena zenbatekoa den jotzeko gaitasuna ere badugu, eta horretarako ez dugu informazio asko behar, ikerketek adierazi dutenez. Hala ere, normalean norberaren adimena gehiegi balioesten da, alegia, uste duguna baino adimen-gaitasun txikiagoa dugu. Orain frogatu berri denez, bikote erromantikoaren adimena are gehiago balioesten dugu. Beste modu batera esanda, zure bikotekidek uste duena baino ergelagoa zara.

1. irudia: Zure bikotea uste duzuna baino ergelagoa da, eta zu ere ez zara uste duzuna bezain azkarra, ikerketen arabera. (Argazkia: Michal Jarmoluk / Pixabay – domeinu publikoko irudia)

Normalean, geure adimenari buruzko ideia onegia izaten dugu, beste zenbait ezaugarriren kasuan gertatzen den bezala -eta horrela frogatuta dago-. Horretaz gainera, Gignac eta Zajenkowski ikertzaileek egindako lanak frogatu berri duenez, bikotekidearen adimena ere gehiegi balioesten dugu -norberaren buruarena baino gehiago, ikusi dutenez-. Ikerketaren helburu nagusiak lau izan dira: alde batetik, bikote erromantikoaren adimena gehiegi estimatzeko efektua eta norberaren adimena gehiegi estimatzeko efektua aztertu dituzte. Bestetik, emakume eta gizonek adimenak estimatzeko duten gaitasuna aztertu dute. Horretaz gainera, adimenaren bateragarritasun subjektiboak eta objektiboak bikoteen egonkortasunean duen edo izan dezakeen efektua aztertu dute.

Adimen-kozientearen balioespena

Ikerketa aurrera eramateko ikertzaileek 218 bikote heterosexual aukeratu zituzten, batezbeste 6 urtez elkarrekin egon direnak. Oro har, jakina da korrelazioa dagoela norberaren adimen objektibo eta subjektiboaren artean, nahiz etra bigarrena pixka bat altuagoa izan ohi den. Esaterako, 2018an AEBtan egindako inkesta batean ikusi zen inkesta egin zutenen %65ak uste zuela batezbestekoa baino adimen altuagoa zuela -inkestaren lagina nahiko handia bazen, %50 ingurukoa izan behar zuen datu horrek ezinbestez-. Beste ikerketa baten emaitzen arabera, gizonen adimen-koziente subjektiboa objektiboa baino 7.8 puntu altuagoa da eta emakumeen kasuan, aldiz, ez dago desberdintasun adierazgarririk.

Era berean, orain arte egindako ikerketetan ikusi denez, bikotekidearen adimena garrantzitsua da bikote-bilaketa etapan, modu kontziente edo inkontzientean. Emandako azalpenen arabera, adimena eboluzio-abantaila garrantzitsua da eta ondorengoei heredatzea gomendagarria da hori. Hortaz, sexu-hautaketa egiterakoan, garrantzitsua da adimena estimatzeko tresnak izatea. Zentzu horretan, frogatuta dago informazio gutxirekin gizakiak gai direla adimen-kozientearen balioespen nahiko zehatza egiteko.

Gignac eta Zajenkowskik egindako ikerketan, parte-hartzaileei haien bikotearen adimena 1etik 25era puntuatzea eskatu zitzaien -adimen subjektiboa neurtzeko-. Bestalde, APM deritzon adimen testa erabili zuten adimen-koziente objektiboa neurtzeko. Lortutako emaitzen arabera, parte-hartzaileek haien adimen-kozientea 30 puntu altuago estimatu zuten. Oro har, emakumeen %0,9k eta gizonen %1,8k bakarrik adierazi zuen bere adimena batezbestekoa baino baxuagoa zela -testaren emaitzen arabera datu horiek %68,8 eta %55,0 ziren, hurrenez hurren-. Bikotekideen adimenaren kasuan, aldeak are handiagoak dira. Gizonek uste zuten haien bikoteak 5,5 puntu adimentsuagoak zirela balio objektiboarekin alderatuta eta emakumeek, aldiz, haien bikoteak 7,7 puntu adimentsuagoak zirela.

Lortutako beste ondorio garrantzitsua zera izan zen: emakumeek ez dute gizonek baino gaitasun hobea adimenak estimatzeko, eta alderantzizkoa ere ez da egia. Horrek ondorio garrantzitsua dakar lotuta, hain zuzen ere, bikote-bilaketa prozesua ez dela gizonek lehiatu-emakumeek aukeratu eredua, baizik eta biek aukeratu eredua. Horrek adierazten du gizonek eta emakumeek lehiatzen dutela bikotekidea aukeratzerakoan edo, gutxienez, horren aldeko frogak ematen ditu, ikertzaileek diotenez. Edozein kasutan, bikoteak aztertzean ikusi dutenez, adimen-koziente objektiboaren eta subjektiboaren aldea ez da lotu bikoteen arteko harremanaren asebetetze-mailarekin.

Gignac eta Zajenkowskiren ikerketaren emaitzen arabera, beraz, bai gizonek eta bai emakumeek haien adimena gehiegi balioesten dutela frogatu da, eta baita haien bikotekideen adimena ere. Ezin izan da frogatu genero batek besteak baino gaitasun handiagoa duenik adimen-kozientea estimatzeko eta, azkenik, ez da loturarik aurkitu adimen-kozientearen antzekotasunaren eta bikote-harremanen arteko asebetetzearekin. Ikertzaileek ohartarazi dutenez, orain arte emakumeek haien adimen-koziente gizonek baino neurri txikiagoan ematen zieten balio handiagoa, baina, desberdintasun hori geroz eta txikiagoa dela dirudi -emakumeen nartzisismo-maila gizonezkoen mailarekin parekatzen ari denaren seinale-.

Zientzialariek ikerketak dituen mugak aipatu dituzte, besteak beste, adimena neurtzeko testaren mugak -hitzezkoa ez den adimena bakarrik neurtu dute-. Hala ere, ikerketak informazio eta datu argigarriak ekarri ditu norbere burua balioesteko gehiegizko gaitasunari buruz eta, gainera, ikusi da gaitasun hori bikotekidearengan ere islatzen dela. Hortaz, litekeena da zure bikotea ez izatea uste duzun bezain adimentsua. Zu ere ez.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gignac Gilles E., Zajenkowski Marcin, (2019). People tend to overestimate their romantic partner’s intelligence even more than their own. Intelligence, 73, 41-51. DOI: https://doi.org/10.1016/j.intell.2019.01.004

Informazio osagarria:

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Zure bikotea ez da hain adimentsua appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Deabruaren elementua: fosforoa

lun, 2019/04/15 - 09:00
Ainara eta Leire Sangroniz Alkimia, kimika, medikuntza eta beste zenbait zientziaren aurrekaritzat hartu ohi da. Alkimiak, metal arruntak urrea edo zilarra bezalako metal preziatuak bilakatu zitzakeen filosofoen harria edota bizitza amaigabea izatea lortuko lukeen elixirra aurkitzea zuen helburu, besteak beste. Gaur egun ez genuke zientzia bezala sailkatuko; hala ere alkimisten lanak zenbait ekarpen egin zituen eta hainbat aurkikuntza garrantzitsu egin ziren. Horietariko bat fosforoaren aurkikuntza izan zen.

Fosforoa Henning Brandek (Hanburgo 1630) aurkitu zuen. Brand XVII. Mendeko alkimista izan zen. Uste da jatorri xumekoa zela; gaztetan beiragile bezala lan egin zuen eta 30 urteko gerran armadan aritu zen. Armada utzita, emakume aberats batekin ezkondu zen eta horrek alkimian aritzea ahalbidetu zion.

Berak, metal arruntak metal preziatu bilakatuko zituen harria bilatzea zuen helburu, eta lan horretarako, gernua erabiltzen zuen. Esaten da bere esperimentuetarako milaka litro gernu erabili izan zituela urte haietan guztietan zehar. Ez dago argi ordea nondik ateratzen zuen gernu hori guztia, baina badirudi senideei eta lagunei eskatzen ziela.

Filosofoen harria lortzeko, gernua eguzkitan uzten zuen pare bat egunez, eta ondoren irakin eta likido likatsu bat lortzen zuen. Zenbait destilazio eta berotzeren ondoren, pasta zuri bat lortzen zuen. Pasta horrek ilunetan distira egiten zuen hain zuzen ere fosforoak eraginda. Izena grekotik dator: phõs argia eta phoros eramaile.

Hasiera batean konposatu hau lortzeko metodoa ezkutuan mantendu bazuen ere, azkenean bai Johan Kunckel kimikaria eta bai Robert Boyle kimikaria ere fosforoa sintetizatzeko gai izan ziren. Mende bat beranduago 1777an Antonie Lavoiserrek, hain zuzen ere kimika modernoaren sortzaileak, fosforoa elementua zela aitortu zuen.

Irudia: “Alkimista fosforoa aurkitzeko unean” Josep Wrighten margolana (1771). (Iturria: Wikipedia / domeinu publikoko irudia)

Elementu hau XVIII. mendera arte medikuntzan erabili izan zen baina bere aplikazio eremua nahiko murritza zen, kantitate txikitan lortzen zelako. Ondoren elementua fosfatoan aberatsak ziren harritik lortzen hasi zirenean, bere aplikazioak nabarmen ugaritu ziren, kantitate handian lortzeko aukera izan zutelako, eta pospoloetan erabiltzen hasi ziren. Pospoloetan fosforo zuria erabiltzen zen. Hau fosforoaren alotropo bat da; alotropoak elementu berdinaz eginak daude baina atomoak modu desberdinetan kokatuta daude, eta ondorioz atomo-egitura desberdinak eta propietate fisiko desberdinak dituzte. Fosforo zuria pozoitsua da eta hori dela eta, berarekin lotutako gaitzak pairatu zituzten pospoloak egiten zituzten langileek: fosfonekrosia funtsean. Masailezurra kaltetzen zuen eta hilgarria izan zitekeen garaiz neurriak hartzen ez baziren. Ondorengo urteetan, gaitza desagertu egin zen babes-neurri egokiak hartuta.

Garai batean aplikazio militarretan erabiltzen zen lehergailu bezala eta baita nerbio-gas bezala. Fosforo zuria sukoia da eta ke asko sortzen duelarik, mota hauetako aplikazioetarako egokia da. Bigarren Mundu Gerran fosforo zuria erabili zen hiri asko bonbardatzeko.

Hau guztia bere botere suntsitzaile eta pozoigarriarekin batera Deabruaren elementu bezala ezagutzea eragin zuen.

Gaur egun beste aplikazio batzuk ditu: pospoloetan, garbigarrietan, su artifizialetan eta pestizida eta ongarrietan erabiltzen da.

Hala ere bizirako ezinbestekoa da: DNA, RNA, ATP eta fosfolipidoetan fosfatoak daude eta landareentzat ezinbesteko nutrientea da. Giza gorputzean 700 g fosforo daude gutxi gorabehera, batez ere hezur eta hortzetan fosfato gatz bezala. Egunero, 0.5 g fosforo kontsumitzea gomendatzen da.

Beraz fosforoak badu bere alde iluna, pozoigarria eta suntsitzailea izan baitateke, baina aldi berean bizirako beharrezkoa da.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ashley, K., Cordell, D., Mavinic, D., (2011). A brief history of phosphorous: From the philosopher´s stone to nutrient recovery and reuse. Chemosphere, 84(6), 737-746. DOI: https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2011.03.001

Iturriak:

———————————————————————————-

Egileez: Ainara Sangroniz eta Leire Sangroniz UPV/EHUko Kimika Fakultatearen, Polimeroen Zientzia eta Teknologia Saileko ikertzaileak dira Polymat Institutuan.

———————————————————————————-

The post Deabruaren elementua: fosforoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Asteon zientzia begi-bistan #250

dim, 2019/04/14 - 09:00
Uxue Razkin

Astrofisika

Lehen aldiz, gizateriak zulo beltz baten benetako irudia ikusi du. Planeta osoko zortzi irrati teleskopioz osaturiko sare bat erabili dute begi erraldoi bat osatzeko, Berrian irakur daitekeenez.

Zulo beltz baten lehenengo argazkia egitea lortu du EHT teleskopioak. Munduan barreiatutako zortzi radioteleskopioren behaketa koordinatuari esker lortu dute M87 galaxian dagoen zulo beltzaren irudia jasotzea, Berrian informazioa.

Esan beharra dago, argazkian ikusten dena ez dela zulo beltza bera, ezin direlako ikusi. Baina irudiaren bidez baieztatu dute Einsteinen erlatibitate orokorraren teoria zuzena dela. Bi urtez lan egin dute ikerketa honetan. Berriak eman du albistea.

Asteko berria dugu hauxe, historikoa bilakatu dena era berean: zulo beltz baten lehen irudia erakutsi du EHT teleskopioak. Zehazki, M87 galaxiaren zulo beltza da. Elhuyar Aldizkariak azaltzen digunez, galaxia hori Lurretik 55 milioi argi-urtera dago. Irudian, zulo beltza inguratzen duen plasma ikusten da, eta erdiko beltzunea zulo beltzaren “itzala” da. Argazki hau posible egin duen zientzialaria Katie Bouman da.

Genetika

NASAk gidatutako ikerketa batean, argitu dute zer arazo eragin ditzakeen gizakiongan espazioan denbora luzez egoteak. Horretarako, biki astronautak erabili dituzte: bata espaziora bidali dute eta bestea Lurrean utzi dute. Ikerketa honen barruan, hainbat izan dira aztertu dituzten alderdiak, hala nola, faktore psikologikoak, fisiologikoak, genetikoak, epigenetikoak eta mikrobiologikoak. Aldaketa esanguratsuak ikusi dituzte batez ere zahartze zelularrean eta DNAren espresioan. Ez galdu Elhuyar aldizkarian argitaratutako artikulua.

Kimika

Testu honetan azaltzen diguten moduan, batzuetan artelana egiteko erabiltzen diren materialak obra bezain garrantzitsuak izaten dira. Zeintzuk dira koadro baten osagaiak? Barniza, adibidez; koadroak luze irauteko sortzen direnez, kanpo faktoreengandik babesteko erabiltzen da. Era berean, distira homogeneizatu eta koloreak liraintzen laguntzen du.

Denok ezagutzen dugu zer den listua. Funtzio garrantzitsuak ditu: digestioan laguntzen du eta bakterioen aurkako babesa ematen du, esaterako. Baina badauka beste erabilpen bat: margolanen zaharberritzaile batzuek listua erabiltzen zuten artelanak garbitzeko. Baina benetan eraginkorra da teknika? Ikerketa ugari abiatu dituzte galdera horri erantzuna emateko eta emaitzek erakutsi zutenez, listua izan zen aztertutako disolbatzailerik egokiena margolanen gainazalak garbitzeko.

Fisika

Eugene Chulkov fisikari errusiarrak jasoko du 2018ko Euskadi Ikerkuntza Saria, ekarpen esanguratsuak egiteagatik materia kondentsatuaren fisikaren eremuan, bereziki egoera solidoaren fisikan eta gainazalen fisikan. EHUko Materialen Fisika Saileko katedraduna da 2003tik eta Materials Physics Center-eko eta Donostia International Physics Center-eko (DIPC) ikertzailea da, Elhuyar aldizkarian irakur daitekeenez.

Lehen zientzia fikzioa bazen ere, egun laserrak nonahi aurki daitezke. Baina badakigu zer duen berezi argi-iturri honek? Artikulu interesgarri honetan azaltzen zaigu argia sortzeko mekanika kuantikoaren efektu bat erabiltzen duela laserrak, argiaren igorpen estimulatua, hain zuzen. Horretaz gain, bere aplikazioak azkar zabaldu dira. Horren adibide dira laserraren aurkikuntzagatik lortu zen Fisikako Nobel saria (1964) eta azkena, laserraren iraultza aintzatetsi duena. Arthur ashkinek lortu du sari erdia pintza optikoak asmatzeagatik. Eta zer dira bada pintza optikoak? Ez galdu azalpena!

Osasuna

Migrainarekin lotutako proteina batek sagu emeei mina eragiten die. Texasko Unibertsitatean egin duten ikerketa da eta lagun dezake ulertzen zergatik emakumeek gizonek baino hiru aldiz migraina gehiago izaten duten. Ikertzaileek ondorioztatu dute CGRP proteinarekiko sentikorragoak izateak zerikusia izan dezakeela. Elhuyar aldizkarian informazio guztia.

Klima-aldaketa

Nathalie Caill-Milly itsas ikertzailea elkarrizketatu dute Berrian. Bertan, klima aldaketaz aritu da, horrek itsasoan dituen eraginak ikertzen baititu. Arrain espezieen banaketa muga aldatzen ari da Kantauri itsasoan, eta haien ustiaketa “egokitu” behar dela uste du. Ez du uste Kantauri itsasoa arrainez husten ari denik baina modu berean dio: “Datozen espezie berriak askotan ezohikoak dira, eta arrantzaleak sentsibilizatzen ditugu, halako arrainen bat harrapatzean guri jakinaraz diezaguten espezieari dagokion fitxa sor dezagun; jakiteko, bertzeak bertze, jangarria ote den”.

Geologia

Ozeano dortsal baten azpian dagoen eremua “ikusteko” gai izan dira ikertzaileak. Juanma Gallego kazetariak artikulu honetan azaldu digunez, besteak beste, bertan aztertu ahal izan dituzte mantuaren fusioa zein lurrazalaren sorrera. Elektromagnetismoan oinarritutako teknologia erabili dute hori ikusi ahal izateko eta ikertzaileak 120 kilometroko sakontasunera iritsi dira. Teknologia hori erabilita ondorioztatu dute nolakoa den dortsalaren azpian dagoen egitura geologikoa, zer arroka mota desberdinak dauden, nola urtzen diren eta zeintzuk diren fluido horien ibilbideak.

Ingurumena

Herbehereetako erraustegi berrienaren kutsadura aztertzen aritu dira hainbat zientzialari. Inguruko arrautza, belar eta lurrak PCB eta PBDD dioxinaz eta furanoz kutsatuta zeudela ikusi dute. Ikerketa-lanetan aritu da Abel Arkenbout, Toxico Watch Fundazioko Toxikologoa, eta Berrian kontatzen duenez, “frogatu dugu dioxina horiek erraustegiko labeetatik ateratzen diren berak direla”. Ildo horri jarraiki, esan du ikerketa zientifiko independenteak “guztiz beharrezkoak” direla.

Datuak lainoan gordetzen dira, baina laino horrek leku fisikoak behar ditu funtzionatzeko eta horiexek dira ‘datacenter’ izeneko eraikinak. Jakina denez, egoitza horiek energia handia kontsumitzen dute eta, beraz, orain energia berriztagarriak erabiltzen hasi dira kutsadura murrizteko. Izan ere, Greenpeacek 2017an argitaratu zuen Clicking Clean txostenean ohartarazi zuen datuak lainoan gordetzeak kutsatu egiten duela. Apple, Google eta Facebook bezalako enpresek energia berriztagarriak erabiltzen hasi dira jada, adibidez. Lainoari lotutako xehetasun gehiago irakurtzeko, jo ezazue Berriako artikulura.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #250 appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Ezjakintasunaren kartografia #257

sam, 2019/04/13 - 16:00

Azalekotasuna, akritismoa, konspiranoia eta geopolitika konbinazioa ustiatuta desinformazioa eta fake newsak gorputzu egiten dira Twitteren, modu lazgarrian txertoen kasuan. Disinformation about vaccines on Twitter Martha Villabonaren eskutik.

Bildutakoak konpontzeen duena apurtzen du bilgarriak batzuetan. Adrián Matencio eta Carolina Abril: Could excipients decrease antimicrobial properties? Citronellal oil and cyclodextrins

Tunel efektuko mikroskopia dago, oso ondo dagoena baina erresoluzioari eta neurtu dezakeenari erreparatuta mugatua dena. Haratago joateko, DIPCkoek protokolo esperimentala egin dute atomoz atomo erresoluzioa duen zunda bakarra erabili beharrean bi erabiltzeko. An experimental protocol for two-probe scanning tunneling microscopy

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #257 appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Zulo beltz bat ikusi dut!

sam, 2019/04/13 - 09:00
Naiara Barrado eta Itziar Garate Apirilaren 10ean Event Horizon Telescope (EHT) teleskopio sareak zientziaren historiako gertakari garrantzitsu baten berri eman zuen: zulo beltz baten lehenengo argazkia ezagutarazi zuen. Hau da zulo beltzen existentziaren lehen froga zuzena.

Hasiera batean zurrumurruek esaten zuten agian bi zulo beltzen argazkiak erakutsiko zizkigutela: bat, M87 galaxiaren erdigunean dagoena eta bestea, Esne Bidean. Lehenengoa Lurretik 50 milioi argi urtetara dago eta Eguzkiak baino 6 mila milioi masa handiagoa du. Bigarrena 26 mila argi urtetara dago eta 4 milioi eguzki-masaduna da. Azkenean bakarra erakutsi digute, M87 galaxian dagoena. Agian, hilabete batzuk barru gai izango dira ere gure galaxiaren zulo beltzaren argazkia erakusteko. Behatu, biak behatu zituzten 2017ko apirilean, baina bi urteko lana behar izan da datuak prozesatu eta ezagutzen dugun argazkia plazaratzeko. Hala ere, egindako lana bi urte baino gehiagokoa da. Datuak jaso aurretik ere zereginak izan baitzituzten proiektua aurrera ateratzeko.

1. irudia: M87 galaxiako zulo beltzaren lehenengo argazkia. (Argazkia: EHT)

Event Horizon Telescope (EHT) mundu osoan zehar sakabanatutako 8 irrati teleskopioen mundu mailako sarea da: ALMA eta APEX (Txilen), JCMT eta SMA (Hawaiin), SPT (Hego Poloan), SMT (Arizonan), LMT (Mexikon) eta PV (Granadan). Teleskopio guztiak sinkronizatuz eta lurraren errotazioa baliatuz, Lurraren tamaina izango lukeen teleskopio birtual bat eraikitzea lortzen da. Ondorioz, bereizmen aparta lortzen da. Datu aproposak lortu ahal izateko, ordea, toki guztietan egon behar dira baldintza klimatiko onak. Horrez gain, sinkronizazio maila altua behar da teleskopioen artean, erloju atomikoak erabiliz lortzen dena. Horretarako nazioarteko elkarlana ezin bestekoa izan da.

2. irudia: Event Horizon Telescope (EHT) sarea osatzen duten teleskopioak. (Infografia: EHT)

Proiektu honen behaketak, lan teknikoa eta azterketa teorikoa aurrera ateratzeko hamarkadak behar izan dira. Baita 40 herrialderen kolaborazioa eta 200 ikertzaile baino gehiagoren lana. Gizartearentzako eredu bat izan dadila zientzia, guztiok elkarrekin lan egiten dugunean gauza izugarriak lor daitezkeela erakusteko.

Nola behatu ikusten ez den zerbait?

Definizioz zulo beltza, beltza da, ez du argirik igortzen, beraz ezin diogu argazkirik atera. Zorionez, galaxien zentroko zulo beltzak materiaz inguratuta daude, eta hori da, hain zuzen ere, zulo beltzen argazkiak ateratzea ahalbidetzen duena. Beraz, ezin dugu zulo beltza bera ikusi, ikusten duguna bere itzala da, materiaz eta argi fotoiez inguratuta. Itzala eta materiaren arteko mugari gertakarien horizontea deritzo. Muga esferiko bat da, itzulera gabeko puntua. Zulo beltzaren grabitatea hain handia izanik, ez argiak ez materiak ezin dute ihes egin muga horretatik kanpo, eta, beraz, ezin dugu barruko informaziorik jaso.

Zulo beltzaren argazkitik eta simulazio teorikoen konparaziotik informazio ugari lor dezakete adituek. Esaterako, zulo beltzak erlojuaren orratzen noranzkoan biratzen duela. Horrez gain, lortutako irudia garrantzitsua da ere zulo beltzaren jet erlatibistari[1] buruzko datu berriak ezagutzeko.

Zergatik da hain garrantzitsua argazki hau?

Orain arte genituen zulo beltzen existentziaren frogak zeharkakoak ziren, zuloen eragin grabitatorioan oinarritutakoak. Baina orain froga zuzen bat daukagu. Orain arte soilik zientzia teorikoa zena zientzia esperimental bilakatu da.

Oharrak:

[1] Jet erlatibista: Zulo beltzek izarrak irensten dituztenean, partikula eta erradiazio jetak kanporatuak izaten dira argiaren abiaduraren gertuko abiaduratan.

—————————————————–

Egileez: Naiara Barrado Izagirre (@naierromo) eta Itziar Garate Lopez (@galoitz) UPV/EHUko Fisika Aplikatua I Saileko irakasleak dira eta Zientzia Planetarioen Taldeko kideak.

—————————————————–

The post Zulo beltz bat ikusi dut! appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Jone M. Altzibar: “Diagnostiko goiztiarren erronka da arrisku-taldeei baheketa estrategia egokia eskaintzea” #Zientzialari (113)

ven, 2019/04/12 - 09:00

Gaur egun, bularreko minbizia dugu emakumeen artean minbizirik ohikoena eta heriotza gehien eragiten dituena. Osasun Sailaren eta Osakidetzaren “Bularreko minbizia goiz detektatzeko programa” emakumeei zuzendutako programa da, emakume adin tarte jakin bati zuzendua, minbizi honek sortzen duen hilkortasuna murrizteko.

“Bularreko minbizia goiz detektatzeko programa” 1995. urtean jarri zen martxan eta bi urte geroago hedatu zen erkidegora. Programa bi urtean behin 50 eta 69 urte arteko emakumeei bularreko mamografiak egitean datza. Baina parte hartzeko aukera ematen zaie ere 40tik 49ra bitartekoei, baldin eta familian bularreko minbiziaren lehen mailako aurrekariak badituzte.

Programa gehiago ezagutzeko haren arduradunarekin elkartu gara, Jone Miren Altzibarrekin. Jone Miren medikua da eta Osasun Saileko Epidemiologia Unitatean dihardu eta Epidemiologia eta Osasun Publikoko Ikerkuntza Biomedikoen Sareko Zentroan ere (CIBERESP), besteak beste, zaintza epidemiologikoen alorrean ikertzen.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Jone M. Altzibar: “Diagnostiko goiztiarren erronka da arrisku-taldeei baheketa estrategia egokia eskaintzea” #Zientzialari (113) appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Argia tresna bihurtzen denean

jeu, 2019/04/11 - 09:00
Nerea Zabala Gure eguneroko bizitzan ez dirudi argia objektuak mugitzeko gauza denik. Eguzkitan gaudenean, beroa nabaritzen dugu, energia alegia, baina ez dugu inolako presiorik sentitzen. Johannes Keplerrek 1619. urtean proposatu zuen eguzkiaren argiak agian erradiazio-presioa eragin dezakeela kometen isatsak beti eguzkitik kanpoko alderantz zuzenduta daudela azaldu ahal izateko. Bi mende beranduago, James Clerk Maxwellek, elektromagnetismoaren teoria garatu zuenean, formalki frogatu zuen argiak uhin elektromagnetikoak, energia eta momentua daramatzala berarekin batera eta hortaz, indarra eragin dezakeela objektuen gainean. Hala ere, konturatu zen garai hartan zeuden energi iturriekin behintzat, indar hori oso txikia zela eraginkorra izateko. Gauzak aldatu egin ziren 1960. urtean, lehenengo laserra sortu zenean.

Laserra, fantasia-iturri bilakatu ziren Star Trek edo Star Wars bezalako fikzioko filmetan, baina horretaz gain, gure eguneroko bizitza aldatu zuen, eta fantasia zena errealitate bilakatu da milurteko berri honetan. Gaur egun nonahi aurki daitezke laserrak: hitzaldietan erabiltzen diren laser-erakusleetan, inprimagailuetan, CD eta DVD irakurgailuetan, musika elektronikoko emanaldietan… Industrian ere dago materialak zehaztasun handiz mozteko edo soldatzeko laserra, eta era berean kirurgia-ebakuntzetan erabiltzen da bisturi oso zehatz modura.

1. irudia: Eguzkiaren erradiazio-presioaren eta eguzki-haizearen eragina C/1995 O1 (Hale-Bopp) kometaren isatsaren gainean (iturria: Wikimedia Commons).

Baina zer ote du argi-iturri berezi honek? LASER hitza ingeleseko akronimoa da, Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation, eta oso ondo azaltzen du nola sortzen den argi artifizial indartsu hau. Laserrak, argia sortzeko mekanika kuantikoaren efektu bat erabiltzen du: argiaren igorpen estimulatua, hain zuzen ere. Intentsitate handiko argia sortzeko material bat (solido, likido edo gasa), hau da material anplifikatzailea delakoa erabiltzen da ispilu-ganbara batean. Horren baitan, kate-erreakzio bat sortzen da eta fotoiek (argi-partikulek) fotoi gehiago sortzen dituzte pultsuen moduan, energi-paketetan bezala.

Laserraren argia koherentea da espazioan eta purutasun handia du espektroan. Horrek esan nahi du, alde batetik, sortzen den argi sorta oso kontzentratuta dagoela lerro batean, hau da, ez da zabaltzen inguruko espazio osoan, bonbila baten argiak egiten duen moduan. Bestaldetik, argi zuriak espektro ikusgaiaren kolore guztiak baditu, eta prisma bat zeharkatzean kolore desberdinetan banatzen bada ere, laserraren argiak ordea, kolore oso zehatza dauka (uhin elektromagnetikoaren uhin-luzera, edo fotoien energia zehatzak): gorria, berdea, edo ikusten ez den uhin-luzerakoa. Propietate hauei esker, laser-izpiak horma bat jotzen duenean puntu edo “spot” oso txikia ikusten da. Izan ere, bere erradioa argiaren uhin-luzeraren neurrikoa izan daiteke (buruko ile arrunt bat baino 100 bider estuagoa). Laserraren potentzia txikia erabiliz, hots, watt gutxi batzuk erabiliz, uhin-luzera jakin bateko argi-intentsitate oso handia lor daiteke, eguzkiaren gainazalekoa baino 10000 bider handiagoa!

2. irudia: Hiru kolore desberdinetako laser-erakusleak: gorria, berdea eta urdina. Igortzen dituen argiaren uhin-luzerak 635 nm, 532 nm eta 445 nm dira, hurrenez hurren (1 nm=1 mm/1000000) (iturria: Wikimedia Commons).

Laserraren fisika oso emankorra izan da azkeneko 50 urteetan eta bere aplikazioak azkar zabaldu dira. Horren adierazle dira laserrarekin zerikusia duten Fisikako Nobel sariak, lehenengoa 1964. urtekoa, laserraren aurkikuntzagatik. Azken Fisikako Nobel sariak laserraren iraultza aintzatetsi du berriz ere. Nobel batzordeak esan du saritu dituen bi aurkikuntzek “aukera ematen digutela objektu arras txikiak eta prozesu ikaragarri azkarrak argi berriaren bidez ikusteko”. Sariaren erdia Arthur Ashkinek lortu du “pintza optikoak asmatzeagatik eta hauek sistema biologikoetan dituzten aplikazioengatik”; beste erdia Gérard Mourou eta Donna Strickland fisikarientzat izan da, “intentsitate handiko argi-pultsu ultralaburrak sortzeko metodoa garatzeagatik”. Ikertzaile hauen ekarpenek oso tresna eraginkorra bilakatu zuten laser-argia, eta beste ikerketa-bideetarako eta aplikazioetarako ateak ireki zituzten.

Baina zer ote dira pintza optikoak? Pintza edo matxarda mekaniko arruntak erabilita, objektu txikiak heldu eta manipula ditzakegu. Zein da ordea hauek erabilita har dezakegun objekturik txikiena? Historian zehar ametsa izan zen argiaren presioaren eraginkortasunak, bere bidea aurkitu zuen mundu mikroskopikoan, Arthur Ashkinen eskutik.

Ashkin, esperimentuak egiten hasi zen laser sortu berriarekin Bell laborategietan, New Yorken. Uhin jarraituko laser monokromatikoa erabilita, konturatu zen tresna bikaina zela partikula txikiak mugiarazteko. Egin zuen erradiazio-presioaren lehenengo frogan, mikraren neurriko latexeko esfera (1 mikra=1 mm/1000) lebitatzen mantentzea lortu zuen, 1 watteko argon-laser berdea gorantz zuzenduz.

3. irudia: Gorantz zuzendutako laser berdeari esker lebitatzen dagoen 20 mikra diametroko partikula gardena (iturria: A. Ashkin, “The pressure of light”).

Laserrak erradiazio-presioa eragiten du objektuen gainean, nahiz eta kontaktu mekanikorik ez izan. Izan ere, ezaguna da hala egiten dela ile-lehorgailu arruntaren aire-zorrota erabilita ping pong pilota baten kasuan. Ashkin konturatu zen esfera mikroskopikoak eta objektu txikiagoak ere, laserra erabilita argiztatzen zituenean hedapen-norabidean mugitzen zirela, erradiazio-presioaren indarraren eraginez. Gainera, laser sortaren erdigunerantz desbideratzen ziren beti, non intentsitatea handiagoa den, gradiente-indar batek bultzatua.

Ondoren, partikulak mantentzeko laser sortaren norabidean leiar bat gehitu zuen, laserra enfokatzeko. Horrela, laserraren hedapenaren kontrako indarra sortu eta partikulak harrapatzea lortu zuen, “pintza optikoa” sorturik. Geroztik, teknika hobetuz eta beste metodoekin konbinatuz, 1986.ean posible egin zen atomoak ere harrapatzea! Teknika honek lortu zuen lehen fikzio-zientzia zena errealitate bihurtzea, alegia, argiaren presioa erabiltzea objektu fisikoak mugiarazteko edo eusteko.

4. irudia: Laserrak eragindako indarren eskemak. Ezkerrean: Laserrak partikula aurrerantz bultzatzen du erradiazio-presioagatik eta zentroranzko gradiente-indarragatik, laser sortaren erdian intentsitatea handiagoa baita (iturria: N. Zabala, “Lebitazioa” lanetik moldatuta). Eskuinean: Laserraren argiak leiarra zeharkatzean indar-gradientea sortzen da, laser sortaren hedapenaren aurka, eta partikula dielektrikoa fokuan harrapatuta geratzen dela, pintza optikoa sortzen da delarik (iturria: A. Ashkin, “Force for a single-beam gradient laser trap on a dielectric sphere in the ray optics regime” lanetik egokitua).

1987.ean ordea, Ashkinek beste aurrerapen handi bat egin zuen, lortu baitzuen pintza optikoak bakterioak kaltetu gabe bizirik mantendu eta harrapatzea. Horretarako laser berdea erabili ordez laser infragorria erabili zuen, hau da, energia baxuagoko fotoiak. Berehala sistema biologikoak aztertzen hasi zen zientzialaria eta, gaur egun, pintza optikoak biziaren nondik norakoak ikertzeko erabiltzen dira. Zelularen barruan mintza suntsitu gabe sartzea lortu zuen, eta ikertzen hasi zen Ashkin “molekula-motoreek” nola egiten duten haien oinarrizko lana zelula barruan. Azken urteotan, Ashkinen lanetatik abiatuta, beste zientzialari batzuek metodoak eta aplikazioak garatu dituzte, eta laborategi askotan pintza optikoak tresna ezinbestekoak bilakatu dira prozesu biomolekularrak aztertzeko: proteinak, molekula-motoreak, DNA edo zelulen barruko biziaren makineria. Azkeneko aplikazioen artean, aipatzekoa da holografia optikoarena, aldi berean milaka pintza optiko erabiliz odol-zelula osasuntsuak infektatuetatik banatzen dituena, eta malaria bezalako gaixotasunei aurre egiteko erabil litekeena.

5. irudia: Kinesina molekula-motorea pintza optikoen bidez eusten den partikula dielektrikoan itsasten da. Kinesinak partikula bultzatzen du mikrohodiaren gainean mugitzen denean, baina pintza optikoak behartzen du partikula laser sortaren erdialdera joateko berriz ere. Horrela aztertzen da nola higitzen den molekula zelularen mikrohodiaren gainean (iturria: A. Ashkin, “Force for a single-beam gradient laser trap on a dielectric sphere in the ray optics regime” lanetik egokitua).

Gerard Mourouk eta Donna Stricklandek gizakiak inoiz lortu dituen laser-pultsurik intentsuenak eta laburrenak sortzeko teknika asmatu zuten: CPA (chirped pulse amplification) delakoa. Aurkikuntza hau 1985. urtean plazaratu zuen zuten, Strickland doktoretza-tesia Mourouren zuzendaritzapean egiten ari zelarik AEBko Rochesterreko unibertsitatean. Laserra sortu zenetik, ikerlariak saiatu ziren gero eta intentsitate handiagoko laserrak sortzen, pultsuaren energia kontzentratuz denbora oso laburretan, pikosegundotan alegia. Izan ere, 1ps-koa da denbora, argiak irakurtzen ari garen lerroetatik, gure begietara iristeko behar duen denbora baino mila bider laburragoa. 1980. hamarkadan ordea, muga bat topatu zen. Intentsitatea ezin zen gehiago handitu, hamarka gigawatt (1GW=mila milioi watt) zentimetro koadrokora iristen zenean. Izan ere, laserraren anplifikazio-materiala suntsitu egiten zen, apurketa dielektrikoagatik: airean txinpartak sortzen diren bezalaxe. Mourouk eta Striclandek metodo bakun eta dotorea asmatu zuten eragozpen hori gainditzeko. Lehenik pultsua luzatu zuten denboran; horrela, pultsuaren potentzia gutxitu egiten zen, eta ondoren anplifikatu eta berriro konprimatzen zen. Horrela terawatteko potentzia gainditu zuten (1TW=1000 GW). Teknika honek laserraren fisika irauli zuen eta ondoren, sortu ziren intentsitate handiko laser-pultsu ultralaburretarako metodo ohikoa bilakatu zen.

Naturan, oso denbora-eskala laburretan gauzatzen dira mundu mikroskopikoan gertatzen den hainbat fenomeno, adibidez molekulen bibrazioak, molekulen arteko loturak, edo elektroien higidura atomoetan; femtosegundoetan (1fs=1ps/1000) edo eskala laburragoetan gertatzen dira naturan. Laser-pultsuak zenbat eta laburragoak izan gero eta prozesu azkarragoak “ikus” daitezke. Pultsuak argazki-kameren flasharekin konpara ditzakegu, pultsuen distirak milisegundo inguru irauten badu ere. Laser ultralaburrekin ultra-laburrekin, orain arte unekoak ziruditen prozesuak segi eta azter daitezke haien denbora-eskalan. Azken urteotan attosegundoaren fisikaren ikerkuntza-lerroa ireki da. Ehun attosegundoko (1as=1fs/1000) pultsuak edo laburragoak erabiliz, elektroien mailara iritsi daiteke. Elektroiak prozesu kimikoen eragileak dira, eta materiaren propietate optiko eta elektronikoen erantzule.

6. irudia: Intentsitate handiko laser ultralaburra lortzeko CPA teknikaren eskema (iturria: The Nobel Committee for Physics, “Groundbreaking inventions in laser physics. Optical tweezers and generation of high-intensity, ultra-short optical pulses” lanetik egokitua).

Laserren intentsitate ikaragarri handi hauek materialen propietateak aldatzeko aukera ezin hobeak eskaintzen dituzte, isolatzaileak eroale bihurtzeko, materialak edo materia biziduna doitasun handiz zulatzeko, datuak metatzeko eta abar. Laser-pultsu ultralaburrak energia handia sortzen du enfokatzen den puntuaren inguruan, baina denbora hain laburra izanik, beroak ez du inguruko eskualdetara zabaltzeko eta kaltea sortzeko aukerarik. Hori dela eta, laserra doitasun handiko tresna da. Teknologia hau kirurgian erabiltzen da adibidez stent izenekoak egiteko, eta odol-zainak zabaltzeko edo indartzeko. Hala ere, beste bat da aplikaziorik ezagunena: begiko akatsak, hau da, miopia, hipermetropia edo astigmatismoa zuzentzeko erabiltzen den begi-kirurgia. Kirurgiako oftalmologiako teknika berriek femtosegundoko laserrak erabiltzen dituzte kornean zulotxo-sare bat egiteko eta kornea zati bat altxatzeko. Gero, beheko ehunak beste laser batekin moldeatzen dira.

7. irudia: Potentzia baxuko femtosegundoko laserrarekin egiten den begiko ebakuntzaren azalpen grafikoaren animazioa (iturria: Wikimedia Commons).

Laser-teknologiaren helburua oraindik are intentsitate handiagoak lortzea da. Horretarako, Mourouk sortu eta lideratu zuen ELI (Extreme Light Infrastructure) egitasmoa. Teknologia horretan, 10 petawatteko potentzia-gailur oso laburrak sortzen dira (1PW=mila bilioi watt). Potentzia hori, ehun mila bilioi argi-bonbilen distira oso laburren baliokidea izango litzateke. Hiru herrialdeetan hainbat arlo garatuko dira: attosegundoko ikerkuntza Hungrian, fisika nuklearra Hungrian eta energi altuko partikula sortak Txekiar Errepublikan.

Laserraren kasuan ondo ikusten da nola aurrerapen teknologiko batek ateak nola irekitzen dituen biologian, medikuntzan, kimikan edo fisikan prozesuak hobeto ulertzeko eta kontrolatzeko; bestalde, oinarrizko zientzia hobeto ezagutzen dugunean aurrerapen teknologiko berriak sortzeko posibilitateak zabaltzen dira. Mekanika kuantikoari esker laserra sortu zen, eta laser ultralaburrekin materiaren sekretuak hobeto ezagutuko ditugu etorkizunean.

Gehiago jakiteko:

  • Popular science background: Tools made of light, (2018). The Nobel Prize in Physics 2018, The Royal Swedish Academy of Sciences.
  • Groundbreaking inventions in laser physics. Optical tweezers and generation of high-intensity, ultra-short optical pulses, (2018). The Nobel Committee for Physics 2018, The Royal Swedish Academy of Sciences.
  • Ashkin, A. (1972) . The pressure of light, Scientific American, 226(2) 62-71. DOI:10.1038/scientificamerican0272-62.
  • Ashkin, A. (1992). Force for a single-beam gradient laser trap on a dielectric sphere in the ray optics regime, Biophys Journal, 61(2), 569-582. DOI:https://doi.org/10.1016/S0006-3495(92)81860-X (1992).
  • Zabala, N. (1997). Lebitazioa, Ekaia, 7, 31-49. (1997).

——————————————-
Egileaz: Nerea Zabala Fisika irakaslea da UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultatean, eta CFM eta DIPC ikerketa-zentroetako ikertzaile laguna.

——————————————-

The post Argia tresna bihurtzen denean appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Itsaspeko dortsal baten azpian dagoena “ikusi” dute

mer, 2019/04/10 - 09:00
Juanma Gallego Elektromagnetismoan oinarritutako teknologia erabilita, geologoek ikusi ahal izan dute nolakoa den itsaspeko dortsal baten egitura: 120 kilometro arteko sakontasunera iritsi dira.

Atlantis haustura, Hotsput mendia, Meteoro Handia guiota, Vøring goi-ordokia edota Viking sakonunea… fantasiako mundu batetik ateratako izenak dirudite, baina horiek ez dira Game of Thrones edo Lord of the Rings bezalako sagetan agertzen diren eremuak. Ikusten ez baditugu ere, benetakoa lurraldeak dira horiek. Egia esanda, lurraldeak baino, itsasaldeak lirateke, kostaldea euskaraz erabiltzen dugun hitzari esanahi berria ematea zilegi balitz bederen. Gainetik bada ere, atlas batean itsaspean dauden eremu horiek aurkitzea aurreneko aldiz mapamundi baten aurrean jartzen den ume baten begietan sartzearen parekoa da.

1. irudia: Tximinia hidrotermalak sortu ohi dira dortsaletatik gertu, lurrazalaren azpitik datorren beroaren eta ozeanoaren uraren arteko elkarrekintzan abiatuta. Kasu honetan, Lokiren Gaztelua izeneko egitura ikertu dute. (Argazkia: Norwegian University of Science and Technology – NTNU)

Mundu horiek arakatzeko pribilegioa dute ozeanografoek eta geologoek, eta, noizean behin, haien aurkikuntzak partekatzen dituzte. Horixe gertatzen da gaurkoan dakargun ikerketarekin. Ozeano dortsal baten azpian dagoen eremua “ikusteko” gai izan dira ikertzaileak. Besteak beste, bertan aztertu ahal izan dituzte mantuaren fusioa zein lurrazalaren sorrera. Bide hau jorratuta, plaka-tektonikaren abiapuntuan dauden prozesu geologikoak hobeto ulertzea espero dute.

Duela mende bat baino gehiago proposatu zen, lehen aldiz, kontinenteen jitoaren teoriaren abiapuntua izango zen ideia iraultzaile hori. 1910ean idatzi zuen gaiari buruz Alfred Wegener meteorologo eta geofisikariak. Ez zuen aipatu zientzia argitalpen batean, handik gutxira haren emazte izango zen Elsa Köppen-i idatzitako gutun batean baizik. Bertan proposatzen zuen, aurrenekoz, orain agerikoa zaigun kontu bat: mapa batean marraztuta, Hego Ameriketako eta Afrikako kostaldeak ia-ia bat datozela.

Ñabardura batzuk gorabehera, esan beharrik ez dago gaur luze eta zabal onartuta dagoela Wegenerren ideian oinarritutako teoria: plastikoagoa den astenosfera izeneko geruza baten gainean dauden geruzez osatuta dago planetaren lurrazala, eta modu horretan azaltzen dira, hein handi batean, sumendiak edo lurrikara gehienak. Duela gutxi azaldu du gurean teoria hori Arturo Apraiz geologoak, eta bertan nabarmendu du, besteak beste, bizia garatzeko moduko baldintzak sortzerakoan plaka tektonikak izan duen garrantzia.

Hein handi batean, Bigarren Mundu Gerrari eta ondorengo Gerra Hotzari zor zaie teoria hori finkatuko zuen giroaren zabalkuntza. Batetik, gizonezkoak gerrara joan zirenez, hutsune asko geratu ziren fabriketan eta unibertsitateetan ere, eta horrek ahalbidetu zuen emakumezkoen sarrera. Besteak beste, horri esker sartu ahal izan zen Marie Tharp Michigango Unibertsitatean (AEB), laguntzaile modura. Bestetik, bereziki Ameriketako Estatu Batuek zein Erresuma Batuak haien itsaspekoetarako ezkutalekuak bilatzeari ekin zioten, eta urpeko kartografia asko garatu zen. Horri guztiari gerran garatutako teknologiak gehitu behar izan zaizkio. Bada, 1957. urtean argitaratu zen mapa berriak ozeano dortsal erraldoia irudikatu zuen Ozeano Atlantikoaren erdialdean, eta hori, hein handi batean, Tharpen lan isilari esker egin ahal izan zen.

Dortsal erraldoi hori da, hain zuzen, da plakak banatzen diren lekuetako bat. Funtsean, lurrazal berriaren fabrika da hori. Baina sakontasun handian daudenez, arras zaila da dortsalak eta haien inguruan eratzen diren gandorrak modu egokian ikertzea. Batzuk, gainera, bereziki ilunak dira gaur egungo ezagutzen arabera. Horien ezaugarri nabarmenena da bertan plakak oso abiadura txikian banatzen ari direla, urteko 20 milimetro inguru. Oso geldoa, besteekin alderatzen baditugu: Ozeano Bareko plaken sorreraren abiadura urteko 150 milimetrokoa da, batez bestean. Gandor geldo horiek ez dira ohikoenak, baina urriak ere ez dira: ozeano dortsalen %30 inguru mota horretakoak dira.

2. irudia: Geziek erakusten dute zein den itsasoko urak lurrazalean zehar egiten duen bidea. Pasabide horiei esker, ura mineralez hornitzen da, eta gero ur hori tximinien bitartez askatuko da itsasora. (Argazkia: Johansen et al. / Nature)

Norvegiako zientzialari talde batek elektromagnetismoa baliatu du dortsal horietako bat ikertzeko. Zehazki, Mohns dortsalean egin dute azterketa. Svalbard uhartediaren hegoaldean kokatuta dago egitura geologiko hau, Groenlandiako eta Norvegiako itsasoen artean. Nature aldizkarian eman dute ikerketan eskuratutako emaitzen berri.

Bertan lurrazal ozeanikoa oso mehea da, eta tximinia hidrotermalen zelai handi bat dago Lokiren Gaztelua izeneko eremu batean. Eremu hori 2008an aurkitu zuten Bergengo Unibertsitateko (Norvegia) ikertzaileek, eta, momentuz, ezagutzen diren tximinia hidrotermalen artean iparraldeen kokatuta dauden halako estrukturak dira. Tximinia hauen bitartez mineral asko daramatzan ur beroa askatzen da. Mineralak eta ur beroa biltzen dituen ingurunea izanda, teoria batek bertan kokatzen du, hain zuzen, biziaren agerpena Lurrean, eta azken urteetan Europa bezalako ilargi batean antzeko egiturak izateko aukerak exobiologoen arreta erakarri du.

Bereziki, gandorretan arrokak nola sortzen diren ikertu nahi izan dute. Horretarako, CSEM izeneko teknologia erabili dute ikertzaileek, –Iturri Kontrolatuko Altxaera Elektromagnetikoa, ingelesez–. Ozeanografian gauzak zail samarrak izan ohi badira ere, kasu honetan bereziki nahasia da erabili behar den prozedura: koadrikula baten arabera, antenak kokatzen dituzte itsas hondoan, eta, ondoren, itsasontziak kable luze baten bitartez energia elektromagnetikoko iturri bat pasatzen dute, arrastaka. Modu horretan, lurzorutik bueltatzen den energiaren informazioa jasotzen dute.

Bide hori jorratuta, orain arte izan ez den ikuspuntua izan dute geologoek. Ståle Emil Johansen egile nagusiaren hitzetan, “metodo elektromagnetiko berriak erabili baino lehen, inork ez zukeen irudikatuko hau bezalako dortsalik”. Alabaina, kasu honetan lortu dute begirada sakona abiatzea.

Eskuratutako informazio elektromagnetikoaren arabera, ondorioztatu dute nolakoa den dortsalaren azpian dagoen egitura geologikoa, zer arroka mota desberdinak dauden, nola urtzen diren eta zeintzuk diren fluido horien ibilbideak. Horrela, Itsasoko urak Loki Gazteluan egiten duten bidea argitu dute, eta beste irudi sorta batean plaken bereizketa ikusi dute. Medikuak erradiografiak interpretatzen trebatuta daden modu berdinean, geologoak horrelako informazio urritik ondorioak ateratzeko gai dira. Horietako bat izan da dortsalaren ekialdean dagoen litosfera-plaka mendebaldekoa baino lodiagoa eta hotzagoa dela. Orain arte, dortsaletako horrelako egitura asimetrikoak azaltzeko beheko magmaren indarrari egotzi diote; baina, kasu honetan, azalpen logikoagoa aurkitu dute: ekialdeko aldea Eurasiako plakaren ertza da, hegoalderantz bultzatzen duena, Ipar Ameriketako plakak mendebaldera jotzen duen bitartean.

Erreferentzia bibliografikoa:

Johansen, Ståle Emilet al., (2019). Deep electrical imaging of the ultraslow-spreading Mohns Ridge, Nature 567, 379–383. DOI: https://doi.org/10.1038/s41586-019-1010-0

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Itsaspeko dortsal baten azpian dagoena “ikusi” dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Listua margolanen garbiketa produktu bezala?

mar, 2019/04/09 - 09:00
Josu Lopez-Gazpio Ahoan bueltaka daukagu egun guztian zehar, gora eta behera, ezkerrera eta eskumara. Listua. Funtzio garrantzitsuak ditu: digestioan laguntzen du eta bakterioen aurkako babesa ematen du, esaterako. Hala ere, listuaren erabilera harrigarri bat benetakoa den edo ez ebazteko ikerketa bat abiarazi zutela kontatzeko da ekarpen hau. Zein da, baina, erabilpen hori? Bada, antza, margolanen zaharberritzaile batzuek listua erabiltzen zuten artelanak garbitzeko eta, zientziaren beharra sortu zen teknika hori benetan eraginkorra eta gomendagarria edo zentzurik gabekoa eta arriskutsua den jakiteko.

1. irudia: Listua ezinbestekoa da digestioa-aparatuaren funtzionamendurako, baina, margolanen zaharberritzerako ere baliagarria izan daitekeela frogatu da. (Argazkia: Pereru – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: commons.wikimedia.org)

Listua fluido biologiko konplexua da. Listu-guruinek jariatzen dute, azino deitzen diren zelula-multzotan jariatzen dena. Zelula horiek ura, elektrolitoak, mukia eta entzimak dituen fluidoa jariatzen dute eta horrela, pixkanaka, ahoan dugun listua osatzen da. Hasiera batean azinoek jariatutako fluidoa biltzen da eta gero hainbat aldaketa gertatzen dira. Nagusienen artean: kaltzioa birxurgatu egiten da, potasioa gehitzen zaio eta bikarbonato kantitate garrantzitsuak gehitzen dira. Listuak hodi oso mehetatik bere bidea egiten du eta, pixkanaka, hodi meheak elkartuz doaz hodi zabalagoetan. Azkenean, hodi bakarrean batzen dira aho barrunbean amaitzen dena. Jotzen da baldintza arruntetan pertsona bakoitzak egunean 1-1,5 litro listu ekoizten dituela -egunez gehiago jariatzen da gauez baino-. Esan bezala, listuaren zatirik handiena listu-guruinek ekoizten dute, baina, listuaren %10 inguru mihiazpiko guruinek jariatzen dute.

Listuaren osagaiak eta funtzioak

Listuaren osagairik nagusiena, %99tik gorakoa, ura da eta horri esker disolba daitezke beste osagaiak listutan. Horretaz gainera, kloruro ioiak ditu amilasa aktibatzeko, bikarbonatoa elikagai azidoen pHa neutralizatzeko, kaltzioan asetuta dago digestioan laguntzeko eta hortzek metal hori gal ez galtzeko eta mukia du biskositatea handitzeko eta digestio-prozesuan laguntzeko. Mukiaren osagairik nagusiena muzina izeneko glikoproteina da eta funtzio lubrifikatzailea du elikagai boloaren digestioa ahalbidetzeko.

Listuak dituen entzimen artean, lisozima aipatzekoa da. Lisozimak bakterioen aurkako babesa ematen duen entzima da; izan ere, zelula paretak erasotzen ditu eta bakterioei itsasten dira immunitate sistemak fagozitosi bidez errazago suntsitu ditzan. Lisozimari esker, patogenoak izan zitezkeen bakterioak modu errazean eliminatzeko gai gara listuarekin kontaktuan jartzen direnean. Babes-entzima horretaz gainera, listuan digestioarekin lotutako entzimak ere badaude, esaterako, jada aipatutako amilasa -almidoia eta glukogenoa hidrolizatzeko- eta lipasa, lipidoen hidrolisia abiarazten duena.

Osagai horiei esker, listuak bere lau funtzio nagusienak betetzen ditu. Mukiari esker, listua oso eraginkorra da lubrikatzaile bezala eta, horrela, murtxikatutako elikagaiak hestegorritik jaitsi daitekeen boloan elkartzen dira eta listuari esker boloak ez du kalterik eragiten hestegorriko paretetan. Beste alde batetik, listuari esker elikagai lehorrak jan ditzakegu, lehenik uretan disolbatu behar direlako. Listuak ahoko higienean ere badu zeresanik: aho barrunbea ia beti listuz bustita dago garbi manten dadin eta mikroorganismoen hazkuntza gerta ez dadin. Horrexegatik goizeko hatsaren usaina okerragoa da: gauez listu gutxiago ekoizten da eta, hortaz, bakterioak gehiago hazten dira gauen zehar, usain desatsegina sortuz. Azkenik, osagaietan esan bezala, listuak duen amilasari esker has daiteke almidoiaren digestioa; izan ere, amilasa ezinbestekoa da almidoi molekula degradatzen hasteko.

Listua margolanak zaharberritzeko

Paula Romao eta bere lankideek aztertu dutenez, aski ezaguna zaharberritzaile batzuek listua erabiltzen dutela margolanak garbitzeko eta etxeetan ere urrezko produktuak garbitzeko listua erabiltzea gomendatzen dela ezaguna da. Alabaina, ba ote du horrek oinarri zientifikorik? Bada, praktika horri babes zientifikoa emateko asmotan edota aldatu beharreko ohitura den jakiteko, ikertzaileek hainbat esperimentu abiarazi zituzten. Analisi kromatografikoak eta entzimatikoak egin zituzten, eta baita erresistentzia eta disolbagarritasun testak egin ere. Listuaz gainera, garbiketan ohikoak diren beste hiru disolbatzaile aztertu zituzten -2-metilheptanoa, xilenoa eta gasolina zuria-.

Analisi kualitatiboen emaitzek erakutsi zutenez, listua zen aztertutako disolbatzailerik egokiena margolanen gainazalak garbitzeko. Kolore gorri eta urdin mateak neurri batean erasotzen ditu listuak; alegia, azurita eta bermiloia disolbatzen ditu, baina, edozein kasutan, beste disolbatzaileak baino hobea da kasu guztietan. Listuaren garbiketa mekanismoa azaltzeko, ikertzaileek bi akzio-mekanismo proposatu zituzten. Alde batetik, listuak akzio entzimatiko garrantzitsua du eta, horri esker, zikinkerian dauden konposatuak uretan disolbatzeko gai da eta, bestetik, uraren eraginaren ondorioz garbiketa eraginkorra egiten du. Hain zuzen ere, zikinkerian dauden konposatu nagusienak gantz azidoak eta fosfolipidoak dira eta bertan pilatzen dira proteinak eta hondakin ez-organikoak. Listuak zikinkeria mota horri aurre egiteko osagai hobeezinak ditu: lipasek gantzak degradatzen dituzte eta, jarraian, hidrolasek substantzia hidrolitikoak apurtzen dituzte. Beste ikerketek berretsi dutenez, listuaren ezaugarri egokiak emultsioak osatzeko gaitasunean daude. Hortaz, mukiaren muzinak dituen ezaugarri tentsioaktiboek zeresan handia dute.

Zentzu horretan, benetako listua erabiltzeak arrisku mikrobiologikoak ekar ditzakeenez, listu artifiziala sintetizatzea posible da -listuak dituen konposatu interesgarrienekin- eta, horrela, modu praktikoago eta seguruagoan erabili daiteke listua margolanak garbitzeko. Gainera, ez da lan oso atsegina izango hainbat mende dituzten koadroak miazkatzen egon behar izatea…

Erreferentzia bibliografikoa:

Romao Paula M.S., Alarcao Adilia M., Viana Cesar A.N., (1990). Human saliva as a cleaning agent for dity surfaces. Studies in Conservation, 35:3, 153-155. DOI: 10.2307/1506167

Informazio osagarria:

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Listua margolanen garbiketa produktu bezala? appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Margolanen kimika (I): Berniza, babes-mintza

lun, 2019/04/08 - 09:00
Oskar Gonzalez Stendhal idazleak, Florentzian zegoela, hauxe idatzi zuen: “Santa Croce basilikatik ateratzen ari nintzela, bihotzak taupadak ematen zizkidan, bizia nigan agortua zegoen, erortzeko beldurrez nenbilen”. Ordutik hona, artelan batek gure baitan horrelako efektuak pizteari Stendhal sindromea deritzo. Gehiegizkoa irudi dakizuke, baina ziur zeu ere hiri edo museo batera iritsi eta artelan baten aurrean arnasa ezin harturik gelditu zarela inoiz edota koadroren batek bere baitan harrapatu zaituela, denbora aurrera zihoala ohartu gabe.

Izan ere, guztiok izan dugu neurri handiago edo txikiagoan horrelako sentipena. Zentzuzkoa da beraz artelanaren balio artistikoari berari egoztea sentipena. Baina pentsatu duzu inoiz obra hori sortzeko erabili diren materialen garrantziari buruz? Artelan batek zerbait adierazi nahi digu, eta argi dago horretarako, euskarri bat behar duela. Batzuetan, artelana egiteko erabiltzen diren materialak obra bezain garrantzitsuak izaten dira, eta betiere, uste baino konplexuagoak.

Hurrengo artikuluetan, eta kimikaren ikuspegitik, koadro baten osagaiak ezagutzera gonbidatu nahi zaituztet. Horretarako, irudika ezazu behinola harrapatu zintuen koadro hori. Ken ezazu burutik aurrezarritako bi dimentsioko irudia, eta geruzaz geruza haren sekretuak biluziko ditugu. Kanpotik hasita, berniza izango dugu lehenengo helburua.

Berniza, babesa eskaintzen duen mintza

Koadroak luze irauteko sortzen dira; hori da, behintzat, artistaren helburua (arte iraungikorra salbu). Ondorioz, kanpo faktoreekiko babesa behar dute artelanek, eta horixe da, hain zuzen ere, bernizak eskaintzen duena. Horrez gain, obraren distira homogeneizatu eta koloreak liraintzen laguntzen du.

Dendetan eros dezakegun berniza erretxinaz eta disolbatzailez egina dago. Disolbatzailea hegazkorra denez, produktua erraz aplika daiteke. Disolbatzaile hori lurruntzen denean, koadro gainean gelditu den erretxinak mintz babesgarria sortzen du. Koadroaren larruazala den hori gardena izan beharko litzateke; era horretan, margolanaren edertasuna ere indartu beharko luke. Hori, ordea, ez da beti hala gertatzen. Erabilitako berniz motaren arabera, denborak aurrera egin ahala, kanpoko geruza horitu daiteke eta azpiko irudia itsustu. Zorionez, zaharberritze-prozesuei esker, berniz horituak kendu eta artelanari bere jatorrizko distira itzul diezaiokegu. Horitzea oraindik guztiz ondo ulertzen ez diren erreakzio kimikoen bidez sortutako molekulen ondorioa da. Molekula horiek agertu ahala, berniza fluoreszente bilakatuko da. Horri esker, argi ultramorea erabiliz erraz azter daiteke zaharkitutako berniza.

Hala, bernizak ezabatzeko prozedura argi ultramorea erabilita ikus daiteke (1. Irudia), bernizik gabeko zonaldeak fluoreszenteak ez direlako. Gainera, teknika hau margolanen gainean egindako esku-hartze prozesuak eta ukituak detektatzeko erabil daiteke. Adibidez, norbaitek bernizaren gainean margotzen badu, orban ilunak antzemango ditugu azpian gelditu den bernizaren fluoreszentzia estalita egongo delako.

1. irudia: Ama Birjina Haurrarekin (30×23 cm), Jan Gossaert (1527). Bernizak ezabatzeko prozesuan zehar egindako argazkia argi ultramorepean. (Iturria: National Gallery)

Baina zer dira, kimikaren ikuspuntutik, bernizaren konposizioan hain garrantzitsuak diren erretxina horiek? Ohiko bernizetan, erretxinak terpeno deritzen konposatu organikoz egindako nahasteak dira. Terpenoen familia oso konplexua da, baina azalpena errazte aldera, esan dezakegu konposatu hauek bost karbono-atomoko molekula (isoprenoa) dutela oinarrizko unitate bezala. Adibidez, guztiok ezagutzen dugun A bitamina terpenoide bat da.

2. irudia: Isoprenoa eta triterponide bat, 6 isopreno unitate (30 karbono) dituen molekula.

Historian zehar, erretxina hauek arbolen jariakinetatik lortu izan dira, enborretan egindako ebaketen bidez. Hortaz, hainbat erretxina mota aurki ditzakegu arbolaren arabera: mastika, damarra, edo sandaraka, besteak beste. Mastik-berniza zen antzina ospetsuena edo, behintzat, preziatuena. Kios uhartean landatzen ziren legeltxorren jariakinetatik lortzen denez, Kioseko malkoak ere esaten zaie (3. irudia). Bitxikeria modura esan dezagun txikle gisa erabiltzen zelako deitzen dela mastik. Aipatutako erretxinen konposizio kimikoak ezberdinak direnez, propietateak batetik bestera aldatzen dira, eta biskositatea edo horitzeko joera ere ezberdina da. Edonola ere, erretxinak ez dira ondo disolbatzen uretan, polaritate baxuko molekulak baitira. Hori dela eta, beste disolbatzaile mota batzuk erabili behar dira bernizak prestatzeko: besteak beste, agoarrasa edo trementina.

3. irudia: Kioseko malkoak, zuhaitzaren jariakina eta lehortu ondoren lortutako solidoa. (Iturria: Wikimedia Commons 1 eta 2)

Erretxinen artean, bat berezia da oso: goma-laka. Aurrekoak bezala, zuhaitzetatik lortzen da, baina kasu honetan bitartekari jakin batzuei esker erauzten da: intsektuak. Kerria lacca espezieko zomorroak, arbola jakin batzuk parasitatu eta beraien izerdiaz elikatzen dira. Prozesu horretan erretxina mota bat sortzen dute; egunak iragan ahala, sortu duten produktu horretan harrapatuta bukatuko dute. Arbola bakoitzean milaka intsektu egon daitezke (laka, sanskritoz, ehun mila adierazteko hitza da), eta zuhaitzetatik jaso ondoren goma-laka ekoitz daiteke. Horrela lortutako erretxina koloratzaile bezala ez ezik, berniz moduan ere erabiltzen da, batez ere, biolinak bezalako zurezko objektuak babesteko.

4. irudia. Kerria lacca intsektuak zuhaitz batean eta prozesatutako goma-laka. (Argazkia: Jeffrey W. Lotz – CC BY 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Gaur egun, erretxina natural hauek guztiak erabiltzen dira oraindik ere, baina garrantzia galdu dute erretxina sintetikoen alde. Konposatu berriago horiek polimeroz osatuta daude, hots, molekula txikien elkarketaz osatutako egitura molekular erraldoiez. Polimero horiek sintesi kimikoaren bidez lortzen dira, eta egitura kimikoaren arabera, hainbat familiatan banatu daitezke: binilikoak, akrilikoak, zetonikoak, etab. Hala, bernizaren erabileren arabera bat ala beste bat hobetsiko da. Egia da izenak eta jatorria ez direla haien aitzindarien izenak bezain poetikoak, baina artelanak babesten dituzte eta orokorrean hobeto egiten diote aurre denboraren erasoari.

—————————————————–

Egileaz: Oskar Gonzalez (@Oskar_KimikArte) UPV/EHUko Kimika Analitikoa Saileko ikertzailea da eta Zientzia eta Teknologia Fakultateko eta Arte Ederretako Fakultateko irakaslea.

—————————————————–

The post Margolanen kimika (I): Berniza, babes-mintza appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Asteon zientzia begi-bistan #249

dim, 2019/04/07 - 09:00
Uxue Razkin

Matematika

Argazkietako matematika azaldu digute honetan. Lehenik eta behin, badakizue zer den pixela? Bada, irudiak duen initaterik txikiena da, kolore bakarra duen koadrotxo bat. Pixel bakoitzari zer kolore dagokion zehazteko CCD bat erabiltzen da eta CCD horrek pixel bakoitzera heltzen den kolorea definitzeko RGB eredua erabiltzen du. Eta aurrekoarekin lotuta, zein da egunero ikusten dugun JPEG sistemaren historia eta funtzionamendua?

Osasuna eta medikuntza

Zauri kronikoetarako apositu berri bat garatu dute UPV/EHUko ikertzaileek. Bertako ikertzailea den Itxaso Garciak Berrian esan du: “Jende askok ditu zauri kronikoak eta arazo larri bihurtzen ari dira, ez dagoelako tratamendu eraginkorrik”. Apositu berria egiteko aloe vera landarea erabili dute. Emaitza itxaropentsuak dira baina oraindik asko ikertu behar da.

Berriak eman du jakitera Europako Batzordeak Donostiako CIC Biomaguneko Sergio Moya ikertzaileari ia milioi bat euro eman dizkiola nazioarteko talde bat koordina dezan. Bertan, nanomaterialak sortu nahi dituzte minbizi zeluletara oxigenoa eramateko eta gero argiarekin suntsitzeko. Martxoan abiatu zuten egitasmoa.

Guillermo Quindós, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Mikrobiologia Katedraduna, buru izan duen ikerlan batek umetokiko zelula ametan oinarritutako tratamendu berritzaile eta erraz bat garatu du, baginako kandidiasia gaixotasunaren jatorri den Candida Albicans onddoaren aurka borrokatzeko. Artikuluan irakur daitekeenez, baginako kandidiasiak ez dakar inolako arriskurik baina gaixotasuna duen emakumearen bizi kalitatea murriztu eta bere jarduera mugatu egiten du.

Astrofisika

Marten metano isuri txikiak badirela berretsi dute. ESAko Mars Express misioko zientzia operazioetako arduradun Alejandro Cardesin ingeniariak azaldu duen moduan, “kasu honetan, eremuaren azterketa “oso zehatza” egin da eta “metano isurketari lotuta egon daitezkeen eremuak identifikatu ahal izan ditugu”. Oraindik badira, berriz, galdera batzuk erantzunik gabe, hala nola zientzialariek oraindik ez dakite nola sortzen den, ezta zergatik desagertzen den ere.

Adimen artifiziala

Geoff Hinton, Yann Lecun eta Yoshua Bengio ikerlariek jaso dute Turing saria neurona sare sakonen iraultzaren aitzindariak izateagatik. Bada, Gorka Azkune EHUko Konputazio Zientzien eta Adimen Artifizialaren saileko irakasleak Berrian azaltzen digu neurona sare artifizialen ideia ez dela berria: 1956. urtean proposatu zuen Frank Rosenblatt psikologoak. Kontua da, 1980ko hamarkadan orain saritutako hiru ikertzaileok aurrerapen garrantzitsuak egin zituzten baina une hartan neurona sareak ez zeudela modan. Komunitate zientifikoaren mespretxupean lan egin arren, aurrera jarraitu dute eta saria irabazi dute.

Kimika

Nola egiten zaie aurre neguan maiz agertzen diren katarroa eta eztarriko minari? Telebistan agertzen denari kasu egiten badiogu, ziur askotan entzun duzuela Strepsils con Lidocaína, oso zabalduta dagoen sendabidea. Baina, nola sortzen da lidokaina? Sorreran, bi dira gertatzen diren etapak: amidazioa eta ordezkapena. Ezagutu ezazue gertutik zein den prozesu kimikoa, testu honetan oso argi azaltzen digute!

Genetika

Hamabi urte bete ditu Koldo Garciaren Edonola.net atariak eta ospatzeko gai bat ekarri digu, genetikari guztien obsesioa omen dena: gene-arkitektura. Artikuluan azaltzen digunez, ez da kontu erraza, eta genomak ulertzea ezta ere. Zer da, baina? Gene eta gene-osagaien bilduma osoa da genoma. Genomak ondo ulertzea giltza da ezaugarri baten gene-arkitektura ebazteko. Eta gene-arkitektura ulertzeko, kontuan hartu behar da geruza ezberdinak daudela. Eta beste hamaika kontu. Genetikan guztiz murgildu nahi baduzu, ez zalantzarik izan, hauxe da behar duzun artikulua.

Emakumeak zientzian

Regina Juanbeltz farmazia-ikertzailea izan da protagonista asteon. Nafarroako Ospitaleguneko Biokimikako laborategian eta farmazia-produktuen ikerketa eta garapena egiten dituen Idifarma konpainian aritu eta praktikak, Ama Birjina Ospitaleko farmazia-zerbitzuan egin zituen. Horrez gain, Floridan izan zen hiru hilabetez. Bere tesian, C hepatitisaren tratamenduaren ikertu du eta emaitzak ikusgarriak dira: tratamendu antibiral berriekin, C hepatitis kronikoa duten gaixoen %97 sendatu egin dela frogatu du. Horren harira, Juanbeltzek dio: “Frogatu dugu eraginkorra eta segurua dela, eta proba klinikoetan bezain ondo funtzionatzen duela egunerokoan”.

Australia, Herbehereak eta Estatu Batuetako hiru unibertsitateko ikertzaileek ondorioztatu dute emakume zientzialariek gizonek baino aukera gutxiago eta aitortza txikiagoa izaten dituztela, Elhuyarren irakur daitekeenez. Honen atzean arrazoi nagusi bat dago: arazoak dimentsio asko ditu (norbanakoa, familia, lantokia eta gizartea), eta horrek zailtzen du neurriak eraginkorrak izatea, dimentsio baterako onuragarria dena kaltegarria izan daitekeelako beste baterako.

Dibulgazioa

Eva Caballerok Radio Euskadin zuzentzen du ‘La Mecánica del Caracol’ zientzia, teknologia eta historiari buruzko saioa, eta EiTBko elkarrizketa honetan, zientziaren dibulgazioaz aritu da gehienbat. Oro har dio gizartearen kultura zientifikoa ez dela “bereziki altua” eta oraindik “ezjakintasun dezente” dagoela. Horretaz gain, saioan ikertzaileen lana ikusarazten dutela esan du: “Zientzialariek laborategietan zer egiten duten azaltzeak ez du balio soilik zein aurrerapen izan diren ulertarazteko, beren lana zein zaila den erakusteko ere balio du. Ez dago formula magikorik. Inbertitzea garrantzitsua da, prozesuek denbora eta lan pila bat behar dutelako”.

–——————————————————————–
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko “zientzia” antzeman, jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #249 appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Ezjakintasunaren kartografia #256

sam, 2019/04/06 - 09:00

Ariman sinesteko hainbat arrazoi ditu jendeak. Arrazoi kulturalez gain baina hauek informatuta. Heriotzetik hurbileko esperientziak eta esperientzia mistikoak bezala. Jesús Zamoraren Why people believe in the soul (2): near-death and mystical experiences.

Gaitz ezaguna da dislexia eta, gehiago edo gutxiago, artatua. Pertsona askok, horietako batzuk ospetsuak, dislexiko direla esateak laguntzen du horretan. Beste kontu bat da diskalkulia, “matematiketan kaskarra da” batekin alboratzen dena, egiatan umearen etorkizunerako inplikazio sakonak dituen arren, zenbait zentzutan dislexiak baino gehiago. Diskalkuliatik ere atera daiteke: Ramón Alonsoren Exiting dyscalculia.

Sistema kuantikoak ikertzeko erabiltzen diren metodo matematikoak konplexuak izan behar dira nahitaez. Ikertutako sistema egoera egonkorretik kanpo baldin bado biderkatu egiten da konplexutasun hori. Horregatik dira hain garrantzitsuak garapenak. DIPCk An efficient tensor network algorithm for capturing thermal states of 2D quantum lattice systems

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #256 appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Regina Juanbeltz, farmazia-ikertzailea: “Bereziki pozik nago emaitzekin, egunerokoan lortu ditugulako”

ven, 2019/04/05 - 09:00
Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Regina Juanbeltz Zurbanoren ibilbidea ikusita, batek izan dezake irudipena hasieratik zuela garbi Farmazian ikertzaile izango zela. Bada, irudipenak askotan okerrak diren arren, oraingoan errealitatearekin bat datorrela baieztatu du Juanbeltzek berak. Hain zuzen, batxilergoan zientzietako adarrean ikasi zuen, eta, ate irekien jardunaldietan laborategiko lana ezagutu zuenean, harra piztu zitzaion. “Orduan erabaki nuen bioosasunaren arlotik jotzea”, azaldu du.

Farmaziaren eta Kimikaren artean zalantza egin bazuen ere, Farmazian irteera gehiago izango zituela pentsatu zuen: ospitalean, industrian, farmazia-bulegoan… “Hala, Farmazia ikasi nuen, eta, aldi berean, praktikak egin nituen, eremu desberdinak ezagutzeko. Izan ere, hirugarren mailatik aurrera udan borondatezko praktikak egitea eskaintzen ziguten, eta, besteak beste, Nafarroako Ospitaleguneko Biokimikako laborategian eta farmazia-produktuen ikerketa eta garapena egiten dituen Idifarma konpainian aritu nintzen. Karrerako derrigorrezko praktikak, berriz, Bideko Ama Birjina Ospitaleko farmazia-zerbitzuan egin nituen”.

Horrez gain, Floridan ere izan zen, hiru hilabetez: “Ederra izan zen. Unibertsitateen arteko hitzarmen bati esker, hara joateko aukera eskaini ziguten, eta ez nuen aukera galdu. Lehen urtea zen, baina esperientzia guztiz positiboa izan zen. Hango lan-eredua, gainera, desberdina da hemengoarekiko. Farmazialaria asko ateratzen da farmazia-zerbitzutik; medikuarekin batera joaten da pazienteengana, eta zuzeneko harremana du haiekin. Hori oso da polita. Zorionez, hemen ere horretan hasten ari dira, baina oraindik asko falta zaigu”.

Irudia: Regina Juanbeltz Zurbano, farmazia-ikertzailea.

Ikerketan, arrakasta betea

Esperientzia horrek bultzatuta erabaki zuen ospitaleko farmazialari izatea, eta justu orduan sortu zitzaion tesia egiteko aukera, C hepatitisaren tratamenduaren ikertzen. Dioenez, ingurukoek asko erraztu zioten ikerketa-munduan sartzen, arlo askotako profesionalek parte hartzen bazuten ere, koordinazioa oso ona baitzen eta asistentziako jardueragatik ere ezagutzen baitzituen batzuk. “Oso babestuta sentitu nintzen”, onartu du.

Eta emaitza ikusgarriak lortu ditu: tratamendu antibiral berriekin, C hepatitis kronikoa duten gaixoen % 97 sendatu egin dela frogatu du. “Gaixotasunaren fase arinenetan dauden pazienteen kasuan, sexu eta adin bereko Espainiako gainerako biztanleen pareko bizimodua izatea lortu dute. Eta paziente zailetan ere, hau da, GIB birusa edo zirrosi hepatikoa dutenetan ere, eraginkorra eta segurua dela frogatu dugu”, azaldu du Juanbeltzek.

Bereziki pozik dago emaitzekin, eguneroko bizitzan lortu direlako: “Askotan gertatzen da tratamendu bat arrakastatsua izatea proba klinikoetan, baina emaitzak askoz ere apalagoak izatea eguneroko bizitzara zabaldutakoan. Tratamendu honekin, ordea, ez da hori gertatu: frogatu dugu eraginkorra eta segurua dela, eta proba klinikoetan bezain ondo funtzionatzen duela egunerokoan”.

Gainera, hasiera batean antibiral horiek oso garestiak ziren, baina azken urteotan asko merkatu dira. “Lehen erabiltzen zen tratamenduaren pareko prezioa dute; hortaz, alde guztietatik hobetu da pazienteen egoera”, baieztatu du Juanbeltzek. Atzera begira, beraz, oso gustura dago izan duen ibilbidearekin.

Orain, oposizioetarako ikasteko asmoa du, eta ikerketa-proiektu bat ere aurkeztuko du Juan Rodes kontratuetarako. “Emango balidate, 2020an hasiko nintzateke, beste ikerketa-lerro batean; pediatrian, seguruenik”, aurreratu du, itxaropentsu.

Fitxa biografikoa:

Iruñean jaioa, 1986an. Farmaziako lizentziatura eta Giza Nutrizioa eta Dietetika diplomatura egin zituen Nafarroako Unibertsitatean. Gero, Ospitaletako Farmazian espezializatu zen Nafarroako Ospitalegunean, eta Osasun Zientzietako Ikerketako Unibertsitate Masterra eta doktoretza egin zituen NUPen. Gaur egun, Ospitaletako Farmaziako mediku espezialista ondoko dihardu Osasun Publikoko eta Lan Osasuneko Institutuan, Karlos III.a Osasun Institutuak 2017an emandako Río Hortega kontratu bati esker. Gainera, Ospitaletako Farmaziako Espainiako Elkartearen Hepatopatia Birikoen Taldearen beka bat lortu zuen 2018an.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Regina Juanbeltz, farmazia-ikertzailea: “Bereziki pozik nago emaitzekin, egunerokoan lortu ditugulako” appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Argazkietako matematika: JPEG

jeu, 2019/04/04 - 09:00
Javier Duoandikoetxea Zure 20 megapixeleko kamera berriarekin argazki bat egin duzu. Botoia sakatu duzunean, 60 megabyteko informazioa jaso du kamerak (60 MB = 60 milioi byte). Byte bat 0-z eta 1-ez osaturiko zortzikote bat da (01100101, adibidez). Hortaz, 0 eta 1 zifrak erabiliz osaturiko 480 000 000 zifrako zerrenda erraldoi bat gorde behar du kamerak memorian argazki bakar baterako. Baina ez, ez dizu hori egin. Fitxategia ordenagailuan ikuskatzen duzunean, han ez dituzu 60 MB horiek aurkitu, 6 edo 7 MB baino ez daude. Zer gertatu da? Galdetu matematikari, hark du erantzuna… Pixelak eta koloreak

Argazki digitala pixelatuta dago beti. Pixela (picture element) da irudiak duen unitaterik txikiena, kolore bakarra duen koadrotxo bat. Argazkiak 20 megapixel baditu, 20 milioi koadrotxoz osatuta dago. Hain dira txikiak, non gure begiek ez dituzten banaka ikusten, baina ordenagailuko pantailan irudia handituz, ikusgai egin daitezke.

Pixel bakoitzari zer kolore dagokion zehazteko CCD (charge coupled device = karga akoplatuko gailu) bat erabiltzen da. Gailu hori duela 50 urte asmatu zuten W. S. Boyle eta G. E. Smith fisikariek, baina ez zehazki argazkietan erabiltzeko asmoz. Aurkikuntza horri esker, 2009ko Fisikako Nobel saria jaso zuten.

1. irudia: Sony kamera baten CCDa. (Argazkia: Wikimedia Commons / Andrzej w k 2 – CC BY-SA 4.0 lizentziapean)

CCD horrek pixel bakoitzera heltzen den kolorea definitzeko RGB (red-green-blue = gorri-berde-urdin) eredua erabiltzen du, oinarrizko kolore horietako bakoitzetik zenbat hartu behar den zehaztuz. Zenbatekoa 0tik 255erainoko eskala batean hartzen da. Esate baterako, (48,213,200) hirukoteak 48 gorri, 213 berde eta 200 urdin nahastuta, turkesa kolore bat ematen du. Zergatik 0tik 255era? Hain zuzen, zortzi zifra (byte bat) erabiliz sistema bitarrean idazten diren zenbakiak horiexek direlako. Sistema bitarrean, (48,213,200) kolorea (00110000, 11010101, 11001000) idazten da. Hiru byte horiek definitzen dute, beraz, aipaturiko turkesa kolorea. Horrelako 20 milioi hirukote beharko ditugu 20 megapixeleko argazkirako.

Zenbat kolore desberdin ematen dizkigu RGB ereduak? 256 x 256 x 256 = 16 777 216 kolore denetara. Gehiegi dira gure begien bidez bereizteko. Kolore baten hirukotean aldaketa txikiak eginda, begirik zorrotzenak ere ez du alderik nabarituko.

2. irudia: Ordenagailuko aplikazio batzuetan kolorea RGB eskalan aukera daiteke.

Oharra: Zuri-beltzezko argazkietan kolore-eskala bakarra erabiltzen da, grisen eskala, 0tik 255era. Hor byte bakar batek ematen du pixelaren “kolorea”.

Tarte bat matematikarako

Duela 200 urte egin zuen Joseph Fourier zientzialari eta politikari frantsesak bere lana. Beroaren hedapena deskribatzeko ekuazio bat eta haren soluzioa idazteko era bat aurkitu zituen. Bertan, funtzio bat serie trigonometriko modura idatzi zuen (Fourieren seriea). Fourier konturatu zen funtzio trigonometrikoak “osagai unibertsal” modura erabil zitezkeela, beste edozein funtzio haien bitartez adierazteko. Errezeta bat idaztearen antzekoa da: oinarrizko “osagai” horietako bakoitzetik zenbat hartu behar den (hau da, funtzio trigonometriko bakoitzaren koefizientea seriean zein den) esaten digu. Eta horrek badu beste alderdi interesgarri bat: funtzioaren “errezetatik” gutxien behar diren osagaiak kenduta (hau da, haien koefizienteak 0 eginda), hurbilketa bat lortzen da eta errorea kontrola daiteke.

3. irudia: Joseph Fourier (1768-1830). (Argazkiaren iturria: CNRS News)

Mundu errealean erabiltzeko, egokitzapen bat behar du Fourieren teoriak. Matematikan ez dago arazorik infinitu koefizienterekin lan egiteko, baina datu errealak finituak dira. Egoera horretan aritzeko modu praktikoa ere asmatu zuten beranduago, Fourieren transformazio diskretua (DFT) definituz. Haren aldaera bat, kosinuaren transformazio diskretua (DCT), izango da gure laguntza argazki-fitxategiak txikiagotzeko.

JPEG: Joint Photographic Experts Group

JPEG izena du argazki digitalak konprimatzeko erabiltzen den ohiko bideak. Akronimoa Joint Photographic Experts Group argazkilari taldearen izenetik hartuta dago, haiek sortu baitzuten. 1992an plazaratu zen lehen aldiz. Ordenagailuetan, fitxategietarako hiru letrako luzapena erabiliz, .jpg eran agertzen da.

Konprimatzea bolumena txikitzea da. Erabilera informatikoan, fitxategien tamaina da txikitzen dena. Argazkien kasuan, JPEGren bidez txikitzean informazioa galdu egiten da, baina galdutako hori ia ez nabaritzeko modukoa izan dadin aukeratu behar da. Hau da, pixelaren kolorea aldatuko bada ere, hasierakotik hurbil gera dadin lortu behar da.

Hasteko, ez da zuzenean RGB hirukotearekin lan egiten. Beste hiru parametro definitzen dira: luminantzia, krominantzia urdina eta krominantzia gorria. Aurreko hirukotetik parametro berrien hirukotea lortzen da transformazio matematiko baten bidez. Pixel bakoitzak 3 byteko informazioa mantentzen du.

Ondoren, blokeak egiten dira, bakoitzean 8 x 8 pixel hartuz. Har ditzagun bloke bateko luminantziaren 64 balioak. Bi dimentsioko kosinuaren transformazio diskretua erabiliz, balio horiek kosinuen konbinazio modura idazten dira. Koefizienteek 8 x 8 matrize bat osatzen dute. Bloke askotan luminantziak ez du aldaketa handirik pixel batetik bestera eta, horregatik, frekuentzia altuko gaien koefizienteak txikiak dira. Nahi dugun konpresio-maila aukeratuz eta matrize berezi batekin biderkatuz, koefizienteak aldatu eta zenbaki oso bihurtzen dira. Askotarako 0 balioa lortzen da. Koefizienteak ordenatzeko orduan, 0 asko elkarren alboan gelditzen dira eta horiek ez ditugu gordeko banan-banan, haien kopurua bakarrik hartuko dugu kontuan. Horrela, zeroen zerrenda luze horiek ezabatuz, gorde beharreko informazioa asko laburtzen da.

4. irudia: Koefizienteen kalkulua 2-d kosinuaren transformazio diskretuaren bidez.

Irudia eraikitzeko, atzekoz aurrera egin behar da prozesu hori. Lortzen diren RGB eskalako balioak ez dira hasierako berberak. Hala ere, ez daude jatorrizko balioetatik urrun, adibidez 1:10 inguruko konpresioa egiten bada. Balio berri horiek definitzen dute pantailan ikusten dugun irudia.

Konpresio handia aukeratuz gero, fitxategia txikiagoa da eta emango diogun erabileraren araberakoa izango da baliagarria edo ez eskuratzen dugun irudia. Ez baita gauza bera argazkia pantaila txiki batean ikustea, 10 x 15 kopia bat egitea edo poster batera eramatea.

Laburbilduz

Duela 200 urte sorturiko teoria matematiko batetik abiatuta, hainbat kalkulu egin ditu gure tresnak kameraren botoia sakatu dugunetik argazkia memorian sartu arte pasatu den denbora laburrean. Fitxategi erraldoia izan behar zuenaren tamaina hamarrenera ekarri du, eta hori guztia informazio garrantzitsua galdu barik. Behin bidea zabalduta, aldaerak eta hobekuntzak etorri ziren, baina funtsean gure argazki-kamera digitalek jatorrizko prozesua egiten dute oraindik ere.

Gehiago jakiteko:

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.

——————————————-

The post Argazkietako matematika: JPEG appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Marteko metano isuriak berretsi dituzte, baina misterioak argitzeke jarraitzen du

mer, 2019/04/03 - 09:00
Juanma Gallego Duela hainbat urtetik ezagutzen da Marten metano isuri txikiak badirela, baina konposatu horren aztarnak jarraitzea oso zaila da. Orain, eta aurrenekoz, bi tresna desberdinekin egiaztatu ahal izan dute halako isuri bat gertatu dela.

2013ko ekainaren 16an izandako metano isuria atzeman dute Marteko Gale kraterretik gertu, planeta orbitatzen duen Mars Express zundaren bitartez. Ekuadorretik gertu dago Gale, eta duela milioika urte bertan aintzira bat egon zen. Tartean, arrazoi horregatik dago bertan Curiosity roverra, 2012tik. Besteak beste, SAM izeneko tresna du robotak, laser espektrometro bat, hain zuzen. Tresna horri esker, egun bat lehenago Curiosityk metanoa neurtu zuen inguruan, baina neurketa horrek zalantza batzuk sortu zituen, guztiz argia ez zelako. Atzemate berri honekin, beraz, isuri hori benetan gertatu zela egiaztatu ahal izan dute, baieztapen independentea delako. Gertaera hori berresten duten datuak Nature Geoscience aldizkarian argitaratu dituzte.

“Datu hauek oso interesgarriak dira, bi misiok aldi berean isuri bat detektatzen duten aurreneko aldia delako”, azaldu dio Zientzia Kaierari ESAko Mars Express misioko zientzia operazioetako arduradun Alejandro Cardesin ingeniariak. “Gainera, kasu honetan eremuaren azterketa oso zehatza egin da, bai atmosferari zein geologiari dagokienez, eta metano isurketari lotuta egon daitezkeen eremuak identifikatu ahal izan ditugu”.

1. irudia: Marteko metanoaren jatorria argitu nahi dute zientzialariek; bereziki, horren atzean prozesu geologikoak edo biologikoak ote dauden aurkitzeko. (Argazkia: NASA)

Aspalditik ezagutzen da Marten metanoa dagoela, baina konposatua aurkitzea zaila da, oso kopuru txikietan dagoelako. “Metanoaren analisia egitea arras konplexua da, eta zientzialariek 15 urte inguru daramate behaketak aztertuz”, dio Cardesinek. 1999an aurkitu zen aurrenekoz planeta gorrian, eta handik lau urtera Lurreko teleskopioen bitartez baieztatu zen. Urtebete geroago, Mars Express misioak garrantzizko lehen isuriak detektatu zituen. Ondorengo urteetan zientzialariak behaketa horiek osatzen saiatu direla azaldu du zientzialariak. “Baina beti egon da eztabaida handia, datuak interpretatzeko dauden zailtasunengatik. Orain, behingoz, baieztatutako lehen behaketa dugu”.

Marten metanoa aurkitzeko hain tematuta egoteak badu atzean zergati bat: zientzialariek ez dakite nola sortzen den, ezta zergatik desagertzen den ere. Gainera, aldizkako isurien bitartez askatzen da konposatu hori. Eta horrek inplikazio garrantzitsuak izan ditzake, bai geologiari dagokienez zein astrobiologiari dagokionez.

Terrazentrismoa eman dezake, baina metanoak irudimena pizten du: izan ere, Lurrean dagoen metanoa biziaren jardunari oso lotuta dago –zientzialarien hizkeran, biogenikoa da–. Adibidez, animalia askoren hesteetan edo aintziretan bizi diren bakterioek sortu ohi dute metanoa, oxigenorik gabeko ingurunetan, hain zuzen. Hortik sortzen da metano gehiena, baina jatorri geologikoa izan dezake ere Lurrean, sumendien bitartez.

Momentuz, Marten ez dugu aurkitu ez bakteriorik ezta sumendi aktiborik ere, baina badago zerbait noizean behin metanoa sortzen duena, eta beharko lukeena baino askoz azkarrago desagertzen da metano hori, Lurrean ezagutzen dugun kimikaren arabera, bederen. Lurrean, Eguzkiaren argiak metanoaren molekula apurtzen du atmosferaren goiko aldean, fotolisiaren bitartez. Beheragoko atmosferan, berriz, batez ere oxidazioagatik desagertzen da konposatua. Lurrean ikusitako logikari jarraituz, Marten ehunka urtez egon beharko litzateke metanoa, baina –eta datu zehatzik ez badago ere– urtebete eta ordu batzuen arteko tartea proposatu dute hainbat zientzialarik.

Jatorri argirik gabekoa

Marteko metanoaren jatorria azaltzeko hainbat teoria proposatu dira, baina, momentuz ez dago ezer garbirik. Horietako bat ia-ia alde batera utzi da, bereziki iaz Science aldizkarian aurkeztu ziren datu berrien argitara. Teoria horrek zioen meteorito txikiek Marteren kontra jotzean eramandako materia organikoaren narriaduran egon litekeela metanoaren abiapuntua. Baina, esan bezala, iaz aurkitu zuten metano isurien eta Marteko urtaroen arteko korrelazio indartsu bat, eta arraroa litzateke meteoritoetan ekarritako materiak horrekin zerikusirik izatea.

2. irudia: Orain ezagutarazi dute 2013an Europako Espazio Agentziaren Mars Express zundak (irudian) ere detektatu zuela NASAren Curiosity roverrak aurreko egunean detektatutako metano isuria. (Irudia: ESA / D. Ducros)

Zenbait mineraletan gertatzen den prozesu bat ere jarri izan da adibidetzat: zehazki, olibinoaren serpentinizazioren prozesuan jarri da arreta Marten gertatzen dena azaltzeko. Mineral hau urarekin kontaktuan jartzean serpentina sortzen du, eta metanoa askatzen da bidean. Horretarako, baina, ur likidoa beharrezkoa da. Bertako atmosferaren egoera dela eta, ura ez da egonkorra lurrazalean, baina bai posible da lurrazpian, eta duela gutxi baieztatu da, gainera, Marten ur likidoa badagoela.

Azalpen geologikoen alorrean, seguruenera babes gehien duen hipotesia klatratoena da. Sare moduko estruktura bati esker, barruan beste molekula bat gordetzeko ahalmena duten sustantziak dira horiek. Lurrean gertatzen den modu berean, Marteko klatratoen barruan duela milioika urte gordetako metanoa egon liteke barruan. Klatrato horiek, presio eta tenperatura zehatzetan, desegonkortuko lirateke, eta hor askatuko litzateke metanoa. Hasiera batean ikusita, ematen du hipotesi hori bateragarria litzatekeela urtaroen araberako isuriekin, baina guztiz bat ere ez datoz, eta prozesu hori azaldu ahal izateko, zientzialariek uste dute erdian beste prozesu bat egon beharko litzatekeela. Dena dela, hipotesiak arazo are handiagoa dauka: orain arte ez da demostratu Marten klatratorik daudenik.

Azkenik, —eta zalantzarik gabe ilusio gehiago pizten duena—, jatorri biologikoaren hipotesia dago: Marteko lurrazpian bizi diren balizko bakterioek askatuko lukete metano hori. Dena dela, nabarmendu beharra dago momentuz hipotesi hau babesteko inolako frogarik ez dagoela; ez bada, behintzat, zomorrotxo horiek askatuko luketen metanoa bera. Horregatik, hein handi batean, zientzialariak hain modu tematsuan ari dira metanoaren jatorriaren bila.

Aukera horretaz galdetuta, ohiko zuhurtzia darabil Cardesinek. “Oraindik goiz da ebazteko metano horren jatorria biologikoa ala geologikoa ote den, baina garrantzitsuena da azkenean badugula non bilatu. Lurrazpiko izotza duten hainbat eremu identifikatu dira planetan, eta bertan metanoa egon liteke harrapatuta; agian faila tektonikoek gas hori askatuko lukete, noizean behin”.

Gauzak horrela, gutxienez ikerketa eremu interesgarria zehaztu dute orain ezagutarazi diren neurketa berriek. “Ikerketa berri honi esker badakigu non bilatu”, dio ESAko adituak. “Hortaz, eremu hauek aztertzen hasi gara dagoeneko, doitasun handiarekin. Modu horretan, isuri gehiago detektatzen saiatzen ari gara, martxan egon litezkeen prozesu geologiko edo eta astrobiologikoak ulertu ahal izateko. Gainera komunitate zientifikoa irrikan dago eskuratzeko ExoMars programaren TGO zundaren emaitzak. Iaz hasi zen lanean zunda hori, eta planeta osoan atmosferan dauden metano mailen hurbilpen bat emateko moduan egongo da”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Giuranna, Marco et al., (2019). Independent confirmation of a methane spike on Mars and a source region east of Gale Crater, Nature Geoscience. DOI: https://doi.org/10.1038/s41561-019-0331-9

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Marteko metano isuriak berretsi dituzte, baina misterioak argitzeke jarraitzen du appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Lidokaina superheroi-lanetan

mar, 2019/04/02 - 09:00
Idoia Mutiloa eta Maria Zubiria Negua gerturatzen den heinean, gero eta gizaki gehiago ikusten dira ondoezik edota gaixorik. Urtero, gizakiarentzat ezagunak diren munstroak ageri dira, hala nola katarroa eta eztarriko mina. Arazorik handiena munstro horiei aurre egitea da, eta, horregatik, horien aurkako borroka errazago irabazteko, superheroi modura erabiltzen da telebistak hainbeste zabaldu duen Strepsils con Lidocaína® (1. irudia).

1. irudia: Lidokaina duten Strepsils pastillak. (Argazkia: – Flickr / Karen Melchior – CC BY-NC-SA 2.0 lizentziapean)

Bizitza etapa ezberdinetan bana daiteke eta lidokaina superheroiaren sorreran ere bi dira gertatzen diren etapak: amidazioa eta ordezkapena [1].

Lehen etapan, hau da, amidazio erreakzioa emateko (2. irudia), bi konposatu nahastu eta hirugarren bat tantaz tanta gehitzen da; dimetilanilina eta azido azetikoa (ozpina) dira nahasten diren bi konposatuak eta kloroazetil kloruroa tantaka gehitzen dena. Erreakzio hori organikoa izanik, giro-tenperaturan gauzatzea zaila da; horregatik, prozesua azkartzeko, giro-tenperaturatik gora egiten da lan.

2. irudia: Amidazio erreakzioan erreakzionatzen duten konposatuak eta erreakzioaren produktua. (Egileak: Idoia Mutiloa eta Maria Zubiria)

Gatza lortzeko, ezinbestekoa da erreakzio horren bidez lortutako produktua hoztea. Hoztutako gatz hori Buchner inbutua eta kitasatoa deritzen tresnen bidez iragazi ondoren (3. Irudia) lehenengo etapa amaitutzat ematen da. Gatz hori izango da bigarren etaparen abiapuntua.

Behin produktua lortuta, bigarren erreakzioa hasi aurretik, nahitaez frogatu behar da lortutako produktua intereseko dela; horretarako, produktuaren fusio-puntua (likido/solido aldaketa eragiten duen tenperatura) neurtzen da.

3. irudia: Lehenengo erreakzioko gatza iragazteko behar den materiala: Buchner inbutua eta kitasatoa. (Argazkia: matrazaforado.com-etik hartuta eta egileek moldatuta)

Ondoren, lidokaina sortzeko bigarren etapari ekiten zaio, hau da, ordezkapen-erreakzioari (4. irudia). Etapa honetan, toluenoa eta dietilamina gehitzen zaizkio lehen etapan lortutako gatzari. Produktuak nahastean lortu den disoluzioa, lehenengo etapan bezala, organikoa da; hori dela eta, tenperatura igo behar da. Baina aurreko pausoarekin alderatuta, honetan kristal batzuk agertzen dira. Izan ere, Kimikan oso zaila da lehenengotik nahi den produktu purua sortzea, erreakzioan zehar ezpurutasunak sortzen direlako. Hain zuzen ere, sortu diren kristal horiek ezpurutasunak dira eta lidokaina sintetizatu ahal izateko kanporatu egin behar dira.

4. irudia: Ordezkapen-erreakzioan parte hartzen duten konposatuak eta erreakzioaren produktua: lidokaina. (Egileak: Idoia Mutiloa eta Maria Zubiria)

Ezpurutasunak bota ahal izateko, disoluzioari azido klorhidrikoa gehitzen zaio lidokaina ur disoluzioan gera dadin. Horrek kontraesana dirudi, baina hainbat konposatu organiko azidoekin tratatuz gero, konposatuen izaera organikoa jaitsi eta ur-disoluzioan gera daitezke disolbatuta. Lidokainaren kasuan, hau gertatzen da: intereseko produktua protonatuta, aldatu egiten da bere izaera. Pauso horretan lortzen da ezpurutasun guztiak fase organikoan eta intereseko produktua ur-fasean geratzea Dekantazio-inbutu bat erabiliz (5. irudia), fase organikoa ezabatzen da.

5. irudia: Dekantazio-inbutua. (Argazkia: Wikipedia / PRHaney – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Jarraian, aurreko pausoaren guztiz kontrakoa egiten da: lidokaina ur-fasetik fase organikora igarotzen da. Horretarako, pentanoa gehitzen da, lidokainak afinitate handiagoa baitu. Horrela, ur-faseko lidokaina guztia edo gehiena fase organikoan geratuko da disolbatuta, produktua protoigabetuta, izaera organikoa berreskuratu egiten delako. Ondoren, disoluzioa sartzen da. Bertan dentsitate-desberdintasun bat dagoenez, fase organikoa inbutuaren goiko aldean geratzen da eta beraz, ur-fasea kanporatzea erraza suertatzen da. Pauso hori behin eta berriro egiten da, lidokaina kopurua ahalik eta handiena izan dadin.

Esperimentua gogobetekoa izan dadin, ahalik eta lidokaina kantitate handiena lortzen saiatu behar da; honek erraza ematen du, baina ez da horrela izaten. Pauso asko egin behar dira lidokaina lortu ahal izateko. Bestalde, disoluzioan konposatu ugari egonik, horrek guztiak produktuaren galera dakar.

Ur-faseko lidokaina guztia fase organikoan dagoenean, fasea dekantazio-inbututik atera eta Erlenmeyer matrazera aldatzen da. Disoluzio organikoan gera daitekeen ura botatzeko, sodio sulfatoa (Na2SO4) gehitzen da. Behin fase organikoa baizik ez dagoela, disoluzioa errotabaporean (6. irudia) jartzen da: horrela eginda, sistemaren presioa asko handitzen da, eta ondorioz, disoluzioaren irakite-puntua asko jaisten da; horrela, pentanoaren lurrunketa errazten da.

6. irudia: Lidokaina lortzeko erabiltzen den errotabaporea. (Argazkia: Wikimedia / Gmhofmann – jabego publikoko irudia)

Prozesu hori amaituta, matrazean geratzen den hautsa lidokaina da. Lehen esan bezala, frogatu egin behar da lortutako produktua interesekoa den; horregatik, fusio-puntuaren azterketa egiten da. Lortzen den emaitza bibliografiarekin bat baldin badator, lidokainaren sorreraren prozesua amaitutzat ematen da.

Jakina da sintetizatutako lidokaina hau ezin dela zuzenean hartu gaixotasunei aurre egiteko. Lidokainaren bidez gaixotasunei aurre egiteko sortu izan dira enpresa handiak. Izan ere, bertan egiten diren kalitate-frogei esker gizakiak kontsumi lezake lidokaina eta horrela, munstroak errazago garai litezke.

Oharrak:

[1] Reilly, Thomas J. (1999). The Preparation of Lidocaine. Journal of Chemical Education , 76(11), 1557. DOI: 10.1021/ed076p1557

———————————————————————————-

Egileez: Idoia Mutiloa eta Maria Zubiria Gipuzkoako Campuseko Kimika Graduko ikasleak dira UPV/EHUn.

Artikulua, Maxux Aranzabe irakasleak Komunikazioa Euskaraz: Zientzia eta Teknologia ikasgaian bultzatutako Kutsadura kimikoa jardueraren harira idatzitako lana da.

———————————————————————————-

The post Lidokaina superheroi-lanetan appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Kandidiasiari aurre egiteko tratamendu berria begi-bistan

lun, 2019/04/01 - 09:00
Guillermo Quindós, UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Mikrobiologia Katedraduna, buru izan duen ikerlan batek umetokiko zelula ametan oinarritutako tratamendu berritzaile eta erraz bat garatu du, baginako kandidiasia gaixotasunaren jatorri den Candida Albicans onddoaren aurka borrokatzeko.

Irudia: Tratamendu berritzaile eta erraza garatu dute baginako kandidiasia gaixotasunaren jatorri den Candida Albicans onddoaren aurka borrokatzeko.

Baginako kandidiasiak ez dakar arrisku handirik eguneroko bizitzara baina gaixotasuna duenaren bizi kalitatea murriztu egiten du, haren jarduera mugatuz. Gaixotasunaren sintomak dira, esaterako, askotan jasanezinak diren azkura eta erresumina. Baginako kandidiasia pairatu duten bost emakumetatik bat Candida onddoaren eramaile kroniko bihurtzen da eta, ondorioz, infekzioak pairatzen ditu aldizka. Errepikatzen diren kandidiasi horiek erresistenteak bihurtzen dira ohiko tratamenduen aurrean.

Umetokiko zelula amekin egindako ikerketak bide berria ireki du Candida Albicans onddoari aurre egiteko. Aktibitate antineoplasikoa (bular tumore zelulen aurkakoa) duten umetokiko zelula amek jariatzen duten “sekretoma”-k (zitokina koktelak) Candida albicans bezalako onddo patogenoen aurkako eragina duen ikertu dute. Izan ere, tumore-zelulak bezala, eukariotak dira Candida albicans onddoak.

Ikerketaren emaitzek erakutsi dute sekretomak Candida onddo espezie batzuen aurkako oso aktibitate ona duela eta ona edo erregularra beste batzuentzat. Azpimarratzekoa da normalean kandidiasia tratazteko farmakoei erresistenteak diren Candida anduien aurka erakutsitako aktibitatea. Gogoratu beharra dago Candida albicans onddoa baginako kandidiasien %80aren baino gehiagoaren arduraduna dela.

Umetokiko zelula amek, bestalde, immunodeprimitutako pazienteen odoletik ateratako Candida albicans anduien (sentiberak zein tratamenduaren aurrean erresistenteak) hazkundea ere eten dute. Onddoen ondoriozko septizemiak (odol infekzioak) heriotza arrazoi garrantzitsua dira paziente talde horretan, horien aurka egun dauden tratamendu mediko eskas eta urrien aurrean erresistente egiten direnean bereziki.

Ikertutako umetokiko zelula amen andui berezi honek (hUCESCs-k) Candida albicans onddoaren aurka agertzen duen jarduera sendoagoaren zioa bere jatorria izan daiteke. Umetokiko zelula amak oso leku berezian dute jatorria: “umetoki lepoaren eraldatze lekua”. Oso zaurgarria da biologikoki eta etengabeko harremana du baginarekin eta horrek dakartzan mehatxuekin: onddoak, bakterioak, birusak eta kanpotik datozen mikrobio patogeno guztiak. Testuinguru horretan, umetoki lepoko zelula ama mesenkimalek, espeziearen bilakaeran zehar, defentsa mekanismo boteretsuak garatu ahal izan dituzte: balizko mehatxu guztien aurka egin eta espeziaren biziraupena bermatzea xede duten molekula faktore ugari kanpoko ingurura igortzen dituzte.

Umetokiko zelula amak edo umetoki lepoko zelula ama mesenkimalak (hUCESCs edo “human Uterine Cervical Stem Cells” ingelesez) apenas inbaditzailea den metodo baten bidez lortzen dira, ohiko ginekologia azterketan egiten ohi den lepoaren eskuilatzean oinarritua. Aurreko ikerlanetan ikertzaile ezberdinek ikusi ahal izan dutenez, gainera, sekretomak baldintzatutako inguruneak (zelula horiek igorri duten molekula multzoa) potentzial handia dauka ere bularreko minbiziaren aurkako tumoreen aurka, gaitasun birsortzaile handia kornea lesioetan, bai eta potentzial immunoarautzaile handia ere.

Iturria: UPV/EHUko prentsa bulegoa: Tratamendu berritzailea eta erraza Candida Albicans onddoaren aurka.

Erreferentzia bibliografikoa:

Schneider, José, et al., (2018). Antifungal Activity of the Human Uterine Cervical Stem Cells Conditioned Medium (hUCESC-CM) Against Candida albicans and Other Medically Relevant Species of Candida. Frontiers in Microbiology, 9, e2818. DOI: 10.3389/fmicb.2018.02818.

The post Kandidiasiari aurre egiteko tratamendu berria begi-bistan appeared first on Zientzia Kaiera.

Catégories: Zientzia

Pages