Sareko iturriak

Cuando observamos la enorme diversidad de satélites que están en órbita alrededor de los planetas del Sistema Solar exterior, a los geólogos nos encanta buscarles sus fracturas, como si estuviésemos interesados en darles costura.  Durante mucho tiempo hemos interpretado esas señales, junto con otras muestras de deformación en sus cortezas, como la prueba inequívoca de que existe -o existió- un océano subterráneo. Parecía que esta lógica siempre estaba de nuestro lado: cuando un océano interior se congela o el hielo de la corteza comienza a fundirse, provoca unos esfuerzos y una deformación en la corteza que acaba rompiéndola por algunos puntos como si fuese el frágil cascarón de un huevo. Lo que no se consideraba hasta ahora era que los océanos de los mundos océano podrían entrar en ebullición.

Pero un nuevo estudio publicado en Nature Astronomy por Rudolph et al. (2025), propone un mecanismo por el cual los océanos subterráneos de las pequeñas lunas heladas podrían «hervir» debido a la despresurización, creando un interior rico en volátiles que pueda esconder -o disfrazar- la actividad tectónica e incluso de provocar fenómenos criovolcánicos explosivos.

Para comprender mejor esto que acabo de decir, primero tenemos que fijarnos en el “extraño” comportamiento -disculpen mi excesivo uso de las comillas hoy- del agua. A diferencia de la mayoría de las sustancias, el agua se expande cuando se congela, permitiendo que el hielo flote, y se contrae cuando se funde.

Esto tiene una consecuencia muy importante para estos satélites cuya corteza está formada por hielo. Cuando esta comienza a engrosarse porque hay menos calor disponible, el agua se convierte en un hielo que ocupa un mayor volumen, presurizando al océano que hay por debajo y al mismo tiempo generando una serie de esfuerzos que acaban agrietándola, como por ejemplo vemos en Europa. Y, por cierto, de una manera similar, las cortezas de los cuerpos rocosos también sufren de la formación de sistemas de fracturas durante su etapa de enfriamiento.

Pero, ¿qué ocurre cuando es al revés? Cuando la corteza de hielo adelgaza, tal vez debido a un aumento de las temperaturas del agua del océano subterráneo, la transformación del hielo al agua reduce el volumen y la corteza de hielo es, de repente, demasiado grande para el interior que cubre. Durante este proceso, la corteza comienza a ajustarse y comprimirse “hacia adentro”, como intentando ajustarse al océano, provocando una inmensa tensión compresiva en el hielo mientras que al mismo tiempo se reduce la presión en el océano de agua líquida que hay debajo.

Imagen de Mimas, el satélite de Saturno. Además de su enorme parecido con la “estrella de la muerte” de Star Wars, se aprecia una superficie completamente cubierta de cráteres, un síntoma que suele estar asociado a cuerpos geológicamente inactivos o con poca actividad, incapaces de rejuvenecer su superficie. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Esto ha llevado a los investigadores a observar una sorprendente divergencia en la forma en la que los distintos satélites podrían soportar las tensiones que provoca el aumento o la disminución de la capa de hielo y descubrieron que el resultado que vemos en la superficie depende en gran medida del tamaño del satélite.

En el caso de los cuerpos helados más pequeños como Mimas, Encélado o Miranda, la física del océano da un giro radical antes de que la superficie tenga la oportunidad de resquebrajarse. Debido a que estas lunas tienen una gravedad bastante baja, la presión en la superficie de los océanos es también relativamente baja. A medida que la capa de hielo pierde espesor al calentarse el océano y la presión dentro de las aguas del océano también disminuye, el agua alcanza un umbral crítico conocido como punto triple, un estado en el cual coexisten las fases de hielo, agua líquida y el vapor.

En estas condiciones, el océano comienza, literalmente, a hervir. No se trata de la misma ebullición del agua cuando ponemos una olla de agua a calentar para hacer un caldo en un frío día de invierno y que en este caso estaría provocado por el calor, sino más bien un fenómeno de ebullición por descompresión, similar a lo que le ocurre el agua cuando la introducimos en una cámara de vacío.

El océano existente en estos satélites herviría para compensar el vacío creado por el deshielo, amortiguando las tensiones que se generan y evitando que la corteza se rompa, algo así como un air-bag geológico. Esto implica que una luna como Mimas podría albergar en su interior un océano en crecimiento sin la necesidad de que en su superficie aparezcan zonas de deformación ni fracturación.

Y al mismo tiempo resolvería la paradoja de por qué este pequeño satélite -cuyo parecido con la estrella de la muerte es abrumador- según los últimos datos de libraciones podría tener un océano de reciente formación en su interior, a pesar de que su superficie es muy antigua y está llena de cráteres y no hay señales de la reactivación de procesos internos.

Las implicaciones para un mundo como Encélado también son profundas: Sabemos que es un mundo tremendamente activo, atestiguado por sus geiseres, su joven superficie y por los sistemas de fracturas. Y es que este estudio sugiere que el mecanismo de ebullición podría ser el principal motor de estos chorros de agua que se en ocasiones llegan a los cientos y miles de kilómetros de distancia. Un fenómeno realmente espectacular.

A medida que la presión del océano permite la aparición un entorno parecido al vacío, los gases disueltos como el dióxido de carbono, el metano o el nitrógeno se separarían, burbujeando fuera del agua del océano de una forma muy similar a cuando abrimos una botella de gaseosa. Estos gases que se están separando crearían una capa flotante y rica en volátiles en la interfaz entre la corteza de hielo y el océano.

Imagen de Encélado donde se aprecia perfectamente la gran actividad de los geiseres que funcionan en las proximidades de su polo sur. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Esta mezcla gaseosa, de manera natural, tiende a ascender. Los investigadores proponen que estos gases podrían subir a través del hielo a través las fracturas o como fenómenos diapíricos, donde un hielo más plástico y lleno de burbujas de gas ascendería como la cera en una lámpara de lava. Este mecanismo evita un problema que desde hace mucho tiempo existe en física planetaria: como conseguir que las fracturas se propaguen desde la base de la corteza de hielo hacia la superficie, cuando el hielo en las partes inferiores suele estar a mayor temperatura y comportarse de manera dúctil y no frágil.

La flotabilidad que proporcionan estos gases que escapan del agua suministraría la fuerza necesaria para propagar las fracturas desde el interior hacia la superficie, y también podría ser un mecanismo válido para explicar los geiseres que vemos hoy día. Por lo tanto, estos podrían ser el resultado directo de la “ebullición” del océano a medida que la capa de hielo va adelgazando.

Sin embargo, la historia cambia drásticamente cuando hablamos de cuerpos más grandes: El estudio marca un límite claro entre cuerpos con un radio de unos 300 kilómetros o menos y los más grandes. En los mundos de mayor tamaño, como pueden ser Titania, Oberon o Japeto, la gravedad ejerce una fuerza mayor, y la presión litostática que ejerce el hielo que recubre el océano es mucho mayor también. Como consecuencia de esto, a medida que las capas de hielo adelgazan, la presión del océano nunca desciende lo suficiente como para alcanzar el punto de ebullición, pero la tensión compresiva que se acumula en la capa de hielo se vuelve insoportable.

Entonces, en estos mundos más grandes, el hielo falla mecánicamente mucho antes de que el agua pueda hervir y emitir todos esos gases disueltos que actúen como un cojín que amortigüe a la corteza, que sufrirá procesos tectónicos compresivos, en los cuales esta se deforma y se fractura. Los investigadores señalan que algunos sistemas montañosos en Titania y la gran cordillera ecuatorial de Japeto serían precisamente cicatrices de estos procesos. Aunque hay muchas teorías sobre la formación de esta última, como podría ser la caída del material de un anillo que ya no existe sobre la superficie, el fallo compresional de una corteza cada vez más delgada aparece como una explicación físicamente viable, como si Japeto hubiese sido un acordeón cósmico.

Esto nos deja abierta una nueva línea para la investigación: los cuerpos más pequeños pueden ser buenos ocultando sus océanos, mientras que las lunas más grandes si suelen mostrar señales en su corteza, como grandes sistemas de fracturas y cordilleras montañosas.

Imagen de Japeto donde se aprecia perfectamente su cordillera ecuatorial y que, según este estudio, podría ser la señal de un océano subterráneo. Imagen cortesía de NASA/JPL/Space Science Institute.

Para llevar a cabo este estudio, los científicos usaron modelos numéricos para simular la evolución térmica y mecánica de estos cuerpos. Asumieron el adelgazamiento de la corteza de hielo en aproximadamente un 10%, un valor razonable teniendo en cuenta los últimos datos que conocemos de calentamiento por mareas o por cambios en las resonancias orbitales, capaces a su vez de traducirse en una mayor energía disponible y, por lo tanto, de mayor temperatura en el océano y la corteza de hielo.

Tampoco podemos olvidar el destino del vapor generado en estos océanos. Cuando el agua entra en ebullición, se genera una capa de vapor de agua y de otros gases. Ya que el interior está bajo alta presión -en comparación con la superficie- el comportamiento de esta capa de gas puede ser bastante complejo. Aunque el vapor de agua podría recondensarse al ascender hasta la capa de hielo más fría, el resto de los gases -como el nitrógeno, el metano o el dióxido de carbono- seguirían en estado gaseoso bajo estas condiciones.

Estos gases podrían acumularse en capas de hielo poroso o incluso formar clatratos -unas estructuras que actúan como una jaula capaz de atrapar moléculas de gas- que luego podrían ascender rápidamente. Este detalle también sugiere que el diapirismo, como mencionamos anteriormente, también podría ser un mecanismo importante de transporte de calor y materiales entre el interior y el exterior de estos cuerpos.

Mosaico de imágenes de Miranda, el satélite de Urano, a partir de imágenes tomadas por la Voyager 2 en enero de 1986. Se aprecia perfectamente la enorme diferencia que hay entre las zonas más antiguas y cubiertas de cráteres y las más recientes, que parecen parches cosidos sobre su superficie, dejando unas costuras muy marcadas. Imagen cortesía de NASA/JPL/USGS.

La existencia de estos procesos nos ofrece una nueva perspectiva para estudiar un cuerpo como Miranda, una luna de Urano. Miranda es algo parecido a un Frankenstein geológico, un mosaico de distintos terrenos que parecen cosidos entre si como los parches de un pantalón. Los investigadores sugieren en este estudio que los fenómenos de rejuvenecimiento de la superficie de Miranda implican la existencia de un océano -en el pasado- que podría haber estado alimentado por una convección que se vería facilitada o potenciada por la ebullición del océano. Si la capa de hielo de Miranda sufrió un rápido adelgazamiento debido a una resonancia orbital temporal o pasajera, la ebullición resultante podría haber impulsado la caótica transformación de su superficie.

Esta investigación podría cambiar radicalmente que tipo de señales buscamos cuando investigamos la existencia de océanos más allá de la Tierra. Anteriormente, la ausencia de sistemas de fracturas en Mimas llevó a muchos a suponer que se trataba de un bloque sólido de hielo, como un cubito. Ahora sabemos que pueden existir océanos ocultos en los que la física de la ebullición es capaz de enmascarar o de incluso inhibir la actividad tectónica, al menos a simple vista.

Esto nos lleva a considerar que la ausencia de pruebas no es necesariamente una prueba de ausencia de un océano. Por el contrario, en mundos más grandes como Titania, la presencia de cordilleras fruto de la compresión podría ser la revelación de un océano moribundo o en proceso de adelgazamiento, más que de un mundo geológicamente muerto, como a veces se han interpretado.

De cara a futuras misiones, este nuevo marco podría servirnos para planificar mejor los destinos y que instrumentos hemos de incorporar para estudiar estos océanos, o al menos que deberíamos hacer para poder detectarlos, pero también debe recordarnos que a veces algunos detalles sutiles son capaces de hacernos cambiar la interpretación geológica de algunos mundos que, a pesar de darlos por muertos, podrían estar muy vivos.

Referencias:

Rudolph, M. L., Manga, M., Rhoden, A. R., & Walker, M. (2025) Boiling oceans and compressional tectonics on emerging ocean worlds Nature Astronomy doi: 10.1038/s41550-025-02713-5

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo Retrato de mundos efervescentes se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Jon Fernández-Bonet

Hagin-ebakortzen hipomineralizazioa (MIH) hortzei, bereziki haginei eta ebakitzaileei, eragiten dien patologia bat da. MIHak esmaltearen akatsa eragiteaz gain, hortzen sentikortasuna handitu, mina sortu eta batzuetan txantxar azkarra ere eragiten ditu. MIHa orban zuri dekoloratua, opakua edo epela bezala ager daiteke, gainera, substantzia beroak edo hotzak jatean edota edatean sentsibilitatea eta mina ere sor dezake. MIHko lesioek pazienteengan eragin psikologia eta emozionala ere sortu dezaketela kontuan izan behar da.

Orain dela gutxi egindako bi ikerketek munduko MIHren prebalentzia aztertu zuten. Biek antzeko batez besteko prebalentzia orokorra erakutsi zuten; lehena, % 14,2koa (% 8,1–21,1) eta bigarrena % 12,9 (11,7–14,3). Estatu espainiarrean, MIHren prebalentzia % 20,7koa da 12 urteko ikasleen artean (% 14.3 kasu arinak dira eta % 6.4 neurrizkoak edo larriak). Azken urteetan MIHren miaketak egiteko metodologia estandarizatu da, horrek konparazioak egiteko eta etorkizunean ikerketa hobeak egiteko aukera eman du.

Irudia: MIHren argazki klinikoak. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Gaur egun MIHaren kausa zehatza ez da ezagutzen, baina lehen haurtzaroko faktoreekin erlazionatu dagoela uste da. Literatura zientifikoan ingurumen- toxinekin, infekzioekin edo desnutrizioarekin erlazionatu da, besteak beste. Zalantzatik gabe, genetika arloan emango diren aurrerapenak izan ahal dira etorkizunean patologia hau ulertzeko giltza.

MIHa aurreikustea ezinbestekoa da. Hiru arrazoi nagusi direla eta:

1. Gurasoei informazioa eskaintzeko, gure lehenengo detekzio-lerroa baitira.
2. Susmoak izanez gero, erne egoteko eta kontrol egokiagoa egin ahal izateko.
3. Ahalik eta azkarren MIHaren diagnostikoa egiteko eta hasiera-hasieratik tratamendu terapeutiko egokia egiteko. Hau garrantzitsua da, denborarekin gertatzen diren lesioak eta horien ondorioak larriagotu ez daitezen. Lehen haurtzaroan egindako lehenengo bisitan erne egon behar gara, diagnostikoa ahalik eta azkarren egiteko eta hasieratik tratamendu terapeutiko egokia ezartzeko.

Artikulu honetan Europako Odontopediatria elkarlegoak ematen dituen irizpide diagnostikoak aurkeztuko dira. Erakundeak zeinu kliniko espezifikoen eta sintomen erabileraren garrantzia azpimarratzen du. Ahoaren erradiografiak ere lagungarriak izan ahal dira diagnostikoarekin laguntzeko.

Tratamenduari dagokionez, ezinbestekoa da aurreko hortzeko eta atzeko haginen arteko prozedurak bereiztea. MIHren tratamendua oso konplexua da eta pazienteak aurkeztu dituen lesioen arabera guztiz ezberdina da. Beraz, argi geratu behar da ez dagoela egoera guztietarako erabiliko dugun tratamendua ezagutzen.

Konpositeekin egindako zaharberritzeak, aurrez-aurretik prestatutako koroak eta laborategian egindako errestaurazioak arrakastatsuak dira atzoko haginetan. Kasu larrietan erauzketak ere egin ahal dira. Aurreko hortzetan, berriz, mikroabrasioak, erretxinen infiltrazioa, kanpoko zuritzea edo konposite errestaurazioak egin ahal dira pazientearen beharren arabera.

MIHaren lesioak tratatzeaz gain, askotan sortarazten duen hipersentikortasuna ere tratu behar da. Arazo honetarako tratamendu asko deskribatu dira: fosfopeptido-amorfoarekin eta fosfopetiptido kaltzikoarekin tratatzea, ozonoarekin, laserrarekin, etb. Berriki egindako ikerketa batean tratamendu ezberdinak konparatu ziren, azterlan guztiek tratamendu osteko murrizketa bat erakutsi zuten, baina esku-hartze horietako bat ere ezin da gomendatu.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Farmazia komunitarioaren eta lehen mailako arretaren integrazioa Euskal Herrian: Aliantza estrategiko ba.
• Laburpena: Gaur egun, osasun-sistemek erronka konplexuei egin behar diete aurre, hala nola krisi sanitario globalei, presio ekonomiko eta sozialei, edo arreta sanitarioaren eskaeraren etengabeko handipenari. Lehen mailako osasun-arreta funtsezkoa da erronka horiei aurre egiteko, baina osasun-arretaren zenbait zerbitzutan dagoen fragmentazioak zaildu egiten du koordinazio asistentziala. Osasun-arretaren integrazioa erronka hauei aurre egiteko estrategia gisa aurkezten da, osasun-sistemaren kalitatea eta eraginkortasuna hobetuko bailituzke. Testuinguru honetan, farmazia komunitarioa lehen mailako arreta indartzeko eta pazientearen koordinazio asistentziala hobetzeko gai den baliabide baliotsua izan daiteke. Herritarrengandik hurbil eta eskuragarri kokatuta dagoenez, farmaziak funtsezko zeregina izan dezake osasunaren sustapenean, gaixotasunaren prebentzioan, osasun-arazoen detekzioan, gaixotasun kronikoen kudeaketan eta osasun-sistemetan erabilgarri dauden baliabideen optimizazioan. Farmaziak ikuspegi asistentzialago baterantz izan duen bilakaerak azpimarratu egitren du lehen mailako arretan ekarpen nabarmena egiteko duen ahalmena, sendagaiak emateaz haraindiko zerbitzu sorta zabala eskaintzen baitu. Gainera, farmazialariek sendagaien inguruko prestakuntza zabala dute; beraz, lehen mailako arretarekin modu eraginkorrean integratuz, farmazia komunitarioek pazientearen osasun-arreta hobea eskaintzen lagundu dezakete, eta horrek aukera ematen du tratamendu-erregimenak optimizatzeko, tratamendu farmakologikoekiko atxikipena hobetzeko, alferrikako bisita medikoekin lotutako kostuak murrizteko eta osasun emaitza hobeak lortzeko. Hala ere, farmazia komunitarioa eta lehen mailako osasun-arreta integratzeko, beharrezkoa izango da jarduera-protokolo bateratuak ezartzea, rol argiak definitzea eta inplikatutako eragile guztien parte hartze aktiboa bermatzea. Integrazioa lortzeko, ezinbestekoa da gaur egun dauden oztopo kulturalak gainditzea, farmazia komunitarioak pazienteari zuzendutako osasun-arreta integrala hobetzen lagun dezan bere asistentzia-gaitasuna baliatuz. Artikulu honen bidez, eztabaida piztu nahi da komunitate zientifikoan farmazia komunitarioa osasun-sisteman integratzeko beharrari eta aukerari buruz.
• Egilea: Jon Fernández-Bonet
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 145-164
• DOI: 10.1387/ekaia.25761

Egileez:

Jon Fernández-Bonet EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Estomatologia Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Hagin-ebakortzen hipomineralizazioa (MIH): etiopatogeniaren garapena, diagnostiko-irizpideak eta tratamendua appeared first on Zientzia Kaiera.

Estás en una sala. Frente a ti, un hombre de bata blanca te dice que pulses el botón que provocará una descarga eléctrica. Al otro lado de la pared, alguien grita de dolor. Tus manos tiemblan. La autoridad insiste. ¿Qué harás?

No es una película. Es un escenario muy parecido al que vivieron cientos de personas en el famoso experimento de Stanley Milgram (1963). Lo perturbador es que la mayoría obedeció.

Décadas después, cuando los psicólogos preguntamos a la gente qué haría en ese mismo contexto, casi todos aseguran que se plantarían mucho antes de hacer daño a otro ser humano. Sin embargo, los datos cuentan otra historia.

La ilusión de resistir

La mayoría nos vemos como más éticos y valientes que la media: un sesgo de superioridad ilusoria. También tendemos a minimizar el poder de las circunstancias y a sobrevalorar los rasgos personales: llamado error fundamental de atribución (Ross, 1977). El resultado es una confianza ingenua: “Yo no sería de los que aprietan el botón”.

Es tal la autoridad que asociamos a una bata blanca y un estetoscpio al cuello, que el uso de actores caracterizados así es una herramienta muy eficaz en la venta de suplementos, medicamentos, servicios sanitarios o seguros de salud. Solo siendo conscientes del sesgo de autoridad podemos minimizar la obedencia indebida y tomar decisiones más objetivas. Foto: Usman Yousaf / Unsplash  Dos condiciones, dos realidades

El experimento de Milgram se ha replicado muchas veces, la brecha entre lo que la gente imagina y lo que hace es consistente:

En la investigación de Mazzocco et al. (2025), cuando se preguntó a las personas cuánto obedecerían en una situación tipo Milgram, predijeron tasas mucho más bajas (20,9 % para sí mismos y 36,8 % para “otra persona”) que lo que realmente se observa en experimentos controlados. En el estudio de Burger (2009), que replicó parcialmente el paradigma de Milgram, el 70 % de los participantes obedeció hasta el máximo permitido.

 

La consecuencia es brutal: en nuestra cabeza somos héroes; ante la bata blanca, obedecemos tanto como en 1963.

¿Por qué nos equivocamos tanto?

• Distancia emocional. Imaginar un dilema moral no genera la misma activación fisiológica que vivirlo; sin adrenalina, es fácil ser valiente.
• Presión situacional silenciosa. En la situación real, señales como la bata, la seriedad del investigador… legitiman la orden y reducen el conflicto interno.
• Brújula ética atenuada. Un estudio con EEG encontró que, al obedecer, disminuye la actividad theta frontal-medial previa a infligir daño: la sumisión silencia alertas internas antes de que se enciendan.

Herramientas para reducir la brecha entre intención y acción

Un sabio dijo: “no nos elevamos a la altura de las expectativas, caemos a la altura de nuestro entrenamiento”.

• Entrenamiento en asertividad. Situaciones reales donde practicamos decir “no” bajo autoridad percibida.
• Micro‑actos de desobediencia. Rechazar pequeñas órdenes injustas en la vida diaria refuerza el músculo moral.
• Entornos que refuercen la voz crítica. Equipos o amistades que celebren la integridad, no el conformismo.
• Educación sobre sesgos. Conocer nombres y mecanismos facilita detectarlos en tiempo real.

Resistir cuando de verdad importe

No te sentarán ante un generador de shocks, pero cada día te enfrentas a la misma brecha entre intención y acción: decir “no” a un compromiso mal planteado, cuestionar una orden dudosa, no dejarte arrastrar por un “aceptar todo”.

La bata blanca cambia de forma: a veces un “es urgente”, otras un proceso diseñado para que no pienses. Y casi siempre obedecemos más de lo que creemos.

Esta brecha explica nuestra frustración vital: expectativas altas, ejecución tibia. La narrativa que construimos sobre nosotros mismos no sobrevive al contacto con los hechos.

La pregunta no es si resistirás, sino qué entrenamiento y qué alianzas estás creando hoy para resistir cuando de verdad importe.

Referencias

Burger J. M. (2009). Replicating Milgram: Would people still obey today? The American psychologist, 64(1), 1–11. doi: 10.1037/a0010932

Caspar, E. A., & Pech, G. P. (2024). Obedience to authority reduces cognitive conflict before an action. Social neuroscience, 19(2), 94–105. doi: 10.1080/17470919.2024.2376049

Ebert, J., Winzer, P., & Müller, C. (2025). Reducing the Hypothetical Bias in Measuring Willingness to Pay for Mobile Communication Products. Journal of Theoretical and Applied Electronic Commerce Research, 20(2), 122. doi: 10.3390/jtaer20020122

Mazzocco, P. J., Reitler, K., Little, L., Korte, J., Ridgill, M., & Stalnaker, X. (2025). Milgram shock‑study imaginal replication: How far do you think you would go? Current Psychology. doi: 10.1007/s12144-025-07962-1

Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the attribution process. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10, pp. 173–220). Academic Press.

Sobre el autor: David Carcedo es divulgador, psicólogo sanitario en Donostia y coordinador de sección de laboratorio en el BCBL.

El artículo La brecha entre la obediencia imaginada a la autoridad y la real se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Concepción Alicia Monje Micharet Madrilgo Karlos III.a Unibertsitateko (UC3M) robotikako ikertzailea eta irakasle katedraduna da; doktorea da Extremadurako Unibertsitatearen bidez (2006), eta doktorego sari berezia eta Europako doktorego aipamena jaso ditu. Egun, bere ikerketa lana garatzen du UC3Mko RoboticsLab taldean, non Robotika Bigunaren Laborategiko burua den. Robotika bigunean eta sistemen kontrolean egin dituen lanak ezagunak dira nazioarte mailan.

Modu aktiboan lan egin du AEB, Frantzia, Alemania, Italia eta Singapurreko ikerguneekin, eta enpresekin eginiko hainbat proiektu lehiakorren ikertzaile nagusia izan da; halaber, doktore tesi ugari zuzendu ditu, eta 160 argitalpen eta 8.100 aipu baino gehiago ditu. Bere ikerketa lanek aitorpen garrantzitsuak jaso dituzte, besteak beste: Asturiasko Printzesa Sarietako epaimahaiko kidea, Ikerketa Zientifiko eta Teknikoko kategorian (2020, 2021, 2022, 2023, 2025); Talentu Emergentea – Cyberlideria Saria (2025); Women Space Extremadura Saria (2024); Ingeniaritzan Emakumearen Bikaintasun Profesionalaren Talgo Sariko finalista (2022, 2023, 2024); Espainian 100 Emakume Liderren Zerrenda (2021); Extremadurako Erraldoiaren Saria (2019); Deustuko Unibertsitateko Emakume Teknologoarentzako Ada Byron Saria (2019); UC3Mren Ikerketaren Bikaintasunaren Saria (2018); Orange Fundazioaren Emakumearen eta Teknologiaren Saria (2018); eta Emakume Zientzialari Garaikide Onenaren Saria – Zientziaren Espainiako Selekzioa (2017), dibulgazio zientifikoko QUO aldizkariak CSICekin batera emana.

Ikerketa lanetik harago, unibertsitateko irakaskuntzarekin eta dibulgazio zientifikoarekin oso konprometituta dagoen zientzialaria da. Dibulgazioko ehun jarduera baino gehiagotan parte hartu du; horien artean, azpimarragarria da Onda Ceron Julia Oterorekin “Julia en la Onda” irrati saioko zientzia atalean izan duen partaidetza. Halaber, Antonio Banderasek ekoitzitako eta bera protagonista duen Autómata filmeko aholkulari zientifiko gisa egin du lan.

Irudia: Concha Monje ikertzailea. (Argazkia: Concha Monje ikertzaileak emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketaren ardatza laguntza roboten garapena da, zehazki, robot bigunena. Robotika bigunak oinarri du material bigun eta malguak erabiltzea robotak diseinatu eta fabrikatzeko. Material horiek abantaila jakin batzuk ematen dizkiete gailu robotikoei, hala nola: robotaren eta erabiltzailearen edo ingurunearen artean egon daitekeen talka xurgatzen dute eta robot horri deformatzeko gaitasun handia eta mugimendurako moldakortasuna ematen diote. Horrek guztiak laguntzen du oso seguruak eta egin behar dituzten lanetara moldagarriak diren sistema robotikoak garatzen.

Madrilgo Karlos III.aren Unibertsitateko nire RoboticsLab ikertaldean lortu nahi dugu diseinatzen ditugun robotek gizartean inpaktua izan dezaten, zehatz esanda, premia bereziak dituzten pertsonak artatzean. Ildo horretatik, egun proiektu baten buru naiz, non ortesi zerbikal aktibo adimenduna garatzen ari garen, hainbat pazienteren, hala nola AEA dutenen, mugimendu zerbikaleko premietara egokitzeko gai dena. Ortesiak aukera emango luke pazienteari lagun egiteko gaixotasunaren fase guztietan, mugikortasuna osorik galdu den azken fasean lepoari mugikortasun naturala emanez. Halaber, artikulazio robotiko biguna patentatu dugu; horrekin, robotaren eta horrek laguntzen dituen pertsonen arteko interakzio seguru eta dinamikoagoa ahalbidetuko duten beso eta esku robotikoak diseinatu ahal ditugu. Garapen horiek inpaktu ukaezina dute, eta diseinuak hobetzen ari gara, gizartean txertatu ahal izateko.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Robotikaren arloan irakasle eta ikertzaile gisa egiten dudan lanarekin konektatzen nauen gauzetako bat da tresna teknologiko horrek gure ongizate pertsonal eta profesionalean izan dezakeen eragina. Soluzio robotikoek eragina dute gure bizi kalitatean, lanean aritzeko dugun moduan, gure aisialdian, garraioan, elkarri zaintzen diogun moduan eta medikuek zaintzen gaituzten moduan, adibidez, robot kirurgikoak eta gure osasuna hobetzen duten beste gailu robotikoen bidez, bai ospitaleetan bai gure etxeetan. Eta beste hainbat eragin aipatzen jarrai dezaket.

Bestalde, gizartearen premiak etengabe aldatzen dira. Begirada aldaketa horretan jarri behar dugu, eta ikertzen jarraitu behar dugu, aurrera egin dezagun. Orokorrean, teknologia, eta, zehazki, robotika, aliatu handiak dira bide horretan, eta, baliabide horiek behar bezala kudeatuz gero, gure eskuetan egongo da gure planetaren eta bertan bizi garen guztion bizi kalitatea hobetzea. Ezin diogu uko egin aukera horri. Garapen horretan laguntzea eta gizakion eta gizartearen premiak ardatzean jarriz egitea oso motibatzailea da niretzat.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Teknologiarako dudan pasioa modu oso naturalean sortu da, eta txikia nintzenetik nirekin batera hazi da. Oso txikia nintzela, nire aitak ordenagailua oparitu zidan bideojokoetara jolasteko, MSX ospetsu horietako bat zen. Programazio liburu bat zekarren, eta ez nuen ulertzen, baina kodeetako bat exekutatzea lortu nuen, eta ordenagailuko pantailan mugitzen ziren koloredun zirkuluak agertu ziren. Une hori gakoa izan zen niretzat; orduz geroztik, programazio lengoaia hori ezagutzeko nuen interesa sortu zen, eta, ia konturatu gabe, zientziak eta teknologiak liluratu ninduten, baita robotikak ere. Gainera, nire aita bere bizitza osoan elektronikako lanbide heziketako irakaslea izan da, eta, berari esker, eraiki eta konpontzen zituen telebistaz eta irratiez inguratuta hazi nintzen; halaber, eskolak ematen zituen geletara bisitak egiten nituen. Mundu hori magikoa eta txundigarria iruditu zait betidanik, eta bere sarean erori nintzen.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Laguntza robotikaren aurrerapenari ekarpena egin nahiko nioke eta, une honetan, mugikortasun zerbikaleko arazoak dituzten pertsonentzako ortesi zerbikala garatzen nabil lanean. Baina irakaskuntzan ere ahalegin handia egiten du, eta nire pasioa da. Zainetan daramat irakaskuntza, eta munduko lanbiderik politena iruditzen zait. Pribilegio handia da nire ezagutza partekatzea ikasteko geletatik igarotzen diren pertsona guztiekin, gehien betetzen nauena da. Hasiera-hasieratik garbi izan nuen hori, eta jakin nuen nire tokia unibertsitatean zegoela; orain, katedradun irakaslea naiz bertan.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire ikuspuntutik, funtsezkoa da egiten duzuna zure gustukoa izatea. Nire esperientziaren arabera, funtzionatzen duen formula da zure lanarekin pasio handia sentitzea eta ahalegin handia egitea. Uste dut oztopoak gainditu eta ikerketaren bidea gozatzeko bi osagai magikoak direla.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko uztailaren 19an: “Concha Monje: «Me gustaría contribuir al avance de la robótica asistencial»“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Concha Monje: “Gustatuko litzaidake laguntza robotikaren aurrerapenean laguntzea” appeared first on Zientzia Kaiera.

Gizakiok katarrinoak gara, sudurzuloak beherantz ditugun primateak —gu, orangutanak eta makakoak barne—, eta talde horren barruan bi azpitalde daude: isatsa duten tximinoak (Cercopithecoideoak) eta isatsik gabeko Hominoideoak. Bi taldeak orain dela 25 milioi urte inguru bereizi ziren, eta haren arabera Gibraltarreko makakoekin orain dela 25 milioi urte inguruko amona bat dugu amankomunean. Gizakiok zein orangutanek ez dugu isatsik, baina bizkarrezurraren amaieran badugu kokzix izeneko hezur txikia, isatsetik geratzen zaiguna.

Proposatu izan da gure arbaso talde batek —baina ez zerkopitekoena— isatsa galdu zuela mutazio baten ondorioz, eta hortik sortu zirela bi taldeak: isatsdunak eta isatsgabeak. Badira isatsik gabeko fosil batzuk gure leinukoak izan daitezkeenak: Kenyako Nacholapithecus ez zen isatsduna orain dela 15 milioi urte inguru, eta lehenagoko beste hautagai bat Proconsul da, orain dela 21–17 milioi urte artean bizi izan zena. Hala ere, ez dago argi Proconsul hominoideoen barruan sartu behar den, edo desagertutako beste talde batean, eta horrek zaildu egiten du noiz galdu genuen isatsa zehaztea.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Isatsa galdu genuenekoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Seguruena trenbide batzuetatik hurbil igaro zarete eta atentzioa eman dizuete errailen artean dauden arroka zatiek. Askok jakingo duzue zer diren, eta, batez ere, zertarako balio duten, baina buruan galdera hori duzuenontzat, hemen duzue artikulu hau. Baina espero dut hori bazenekitenak ere ustekabean harrapatzea.

Material horrek balasto (edo balastro) du izena. Arroka birrinduak dira, legar-ale tamainako zati irregularrak eskuratzeko. Ingeniaritza zibilean erabiltzen dira, nagusiki trenbideetako oinarri plataforma gisa. Ideia da eremu egonkor bat eraikitzea, gainetik ibiltzen diren ibilgailuen kargaren ondorioz hondoratzen ez dena, ezta deformatzen ere, horrek bidearen zabalera edo norabidea aldatuko lituzkeelako. Horrez gain, euri urak drainatzea errazten du, errailen eremuan pilatzea saihestuz. Imajina dezakezuen moduan, eraikuntza teknika hori ez da modernoa. Galtzada erromatarrek arroka zatien geruza bat zuten jada; oinarrian jartzen zituzten, denborak aurrera egitean trenbidearen asentamendua saihesteko.

1. irudia: trenbide zati baten xehetasuna, balastoa (edo balastroa) ikusgai, zeinetan asentatzen diren trabesak eta errailak. (Argazkia: Blanca María Martínezek emana)

Baina, bi mila urte horietan alderdi bat aldatu egin da: balasto gisa erabiltzen diren material motak. Eta hor esku hartzen du Geologiak, hain zuzen. Izan ere, edozein arrokak ez du balio horretarako. Egun, protokolo tekniko oso zorrotza aplikatu behar da. Horren arabera, kargagatiko deformazioarekiko erresistentzia handia duten arrokak besterik ezin dira erabili, hausturarik edo ahultasun eremurik ez dutenak, eta beren osaeran alterazio partzialik izan ez dutenak jarri ondoko prozesuen ondorioz (adibidez, bigarren mailako mineralizazio betak eragiten dituzten jariakin hidrotermalen ekintza edo aire zabalean egon ondoren eguraldi txarraren ekintza). Hau da, balastro gisa erabil daitezkeen materialen zerrenda oso txikia da, naturan aurki ditzakegun arroka moten aniztasun handiarekin alderatuta. Izan ere, hauetara mugatzen da hautua: arroka igneo plutoniko batzuk —hala nola granitoak—, mineral saliziklastikoen eduki handia duten arroka metamorfikoak —kuartzozko zainak, esaterako— edo arroka sedimentario erresistente eta trinko batzuk —kareharriak, adibidez—.

Baina, zalantzarik gabe, balastorako erreginak ofitak dira. Geologiaren ikuspegitik, arroka igneo azpibolkanikoak dira, lurraren barnealdetik azalerarantz magmak igotzearen ondorioz sortuak; baina ez dira kanpoaldera iristen, sakontasun kilometro gutxira gelditzen dira trabatuta. Horiek horrela, magmak hozten dira azkenean, presio eta tenperatura txikiko baldintzetan, eta horrek eragiten du beira bolkanikoa sortzeko adina arin kristalizatzea, bai eta beren barneko egituran mineralak sortzeko adina mantso ere. Bai, pixka bat nahasgarria dirudi, baina horregatik esaten zaie azpibolkaniko, arroka bolkanikoen (hozte arina, kristalak sortzeko denborarik gabe) eta arroka plutonikoen (hozte mantsoa, mineralak sortzeko adina denborarekin) arteko nahasketa direlako. Baina, benetan zorrotz jartzen banaiz, dazita edo basalto motako arroka bolkaniko gisa sailkatzen dira.

Baina, orduan, zergatik esaten diegu ofita? Beren kanpoko itxuragatik da. Izendapen klasiko hori arroka horien kolore berde ilunaren eta beren azaleko testura pikortsuaren ondoriozkoa da, ofidioak ekartzen baitizkigu gogora. Hori da, suge baten azala dirudite. Eta, nola ez, itxura hori beren barneko konposizioaren ondoriozkoa da. Izan ere, nagusiki, piroxeno izeneko mineral talde batez (tonalitate berdexkak dituztenak) osatzen dira, plagioklasa izeneko potasio feldespato batzuekin nahastuta.

2. irudia: ofiten azaleratze baten itxura. Arrokaren kolore berdea nabarmentzen da beren barne egituran piroxenoen taldeko mineralak dituztelako. (Argazkia: Blanca María Martínezek emana)

Egunen batean ofiten azaleratze batekin topo egiten baduzue mendian eta mailu geologiko batekin zati bat ebakitzen baduzue ebaki berritan duen kolore berde ederra ikusteko, orduan ikusiko duzue zergatik den balasto gisa erabiltzeko arrokarik gogokoena. Bilbo erdigunekoa izan behar da mazo eta altzairu gordinezko zizel baten laguntzarik gabe zati bat ebakitzeko; eta Kantabriako batek esaten dizue hori. Hau da, arroka horren zatiak gai dira karga oso pisutsuei eusteko denbora oso luzez pixka bat ere deformatu gabe.

Honen bidez erakutsi nahi izan dizuet obra zibilaren eta Geologiaren arteko harremana estu-estua dela; hain zuzen ere, trenbideak bezalako garraiobide handien asentu plataformen oinarrian zer material erabiltzeko hautu a priori hain txikia den alderdi bat zehazteko bezain estua. Espero dut ez nuela inor nahastuko. Izan ere, jarri dudan izenburuak Warhammer unibertsoko marine espazialei buruzko testu bat zela pentsaraz zezakeen. Egiatan, hitz joko txiki bat da western klasiko baten eta balasto gisa gehien erabiltzen diren arroka mota definitzeko terminoaren jatorriaren artean.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2025eko martxoaren 27an: La serpiente de hierro.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Burdinazko sugea appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho

Flügge-Lotz irakasleak funtsezko eginkizuna izan du mendebaldeko aeronautikako industria garatzeko orduan. Bere ekarpenak bizitza osoaren adierazle dira, emakume baten intuiziozko ikuspegiaren balioa eta kalitatea frogatu baitzituen gizonak nagusi diren arlo batean. Hala bilatu eta aurkitu zizkien konponbideak ingeniaritzako arazo konplexuei. Bere lanak aparteko arduraldi pertsonala eta sortzetiko adimena erakusten ditu.

─ Irmgard Flügge-Lotzen aipamena Honoris Causa doktore izendapen batean, Marylandeko Unibertsitatea, 1973.

Irmgard Lotz Hamelínen (Alemania) 1903ko uztailaren 16an jaio zen. Bi ahizpetatik zaharrena zen. Bere ama, Dora Grupe, hainbat belaunaldiz eraikuntza arloan lan egiten zuen familia batekoa zen, eta Irmgard karrera tekniko bat ikastera animatu zuen. Gainera, txikitatik Irmgardek zenbaitetan bisitatu zituen eraikuntza obrak bere senitarteko ingeniariren bati lagunduz. Aita, Osark Lotz, kazetaria zen, eta maiz bidaiatzen zuen. Aitak berak transmititu zion alabari matematikengatiko gogoberotasuna. Halaber, Irmgardek ikusi ahal izan zituen Ferdinand von Zeppelinek globo gidatuekin etxe ondoan egin zituen probak.

1. irudia: Irmgard Flügge-Lotz, kontrol teoriaren ekuazioekin atzealdean. (Argazkia: Wikimedia Commonseko irudiekin sortuta. Iturria: Mujeres con Ciencia)

Lehen Mundu Gerra hasi zenean, aita militar gisa errekrutatu zuten, Belgika okupatura bidaltzeko. Lotz familia diru-sarrerarik gabe gelditu zenez, Irmgard, Hannoverko emakumeen institutuan ari zela ikasten, ekonomikoki lagundu behar izan zion familiari. Horretarako, matematikako tutore lanetan aritu zen. Osark Lotz itzuli zenean ere, familia ekonomiari laguntzen jarraitu zion, bere aitak osasun arazoak zituelako.

«Inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi zuen»

1923an institutuan graduatu ostean, Hannoverko Technische Hochschule sartu zen Matematika eta Ingeniaritza ikastera. Bere esanetan, ikasketa horiek hautatu zituen, «inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi baitzuen, betiere gauza berriak sortzen ziren bizitza, alegia». Klase gehienetan Irmgard zen emakume bakarra. Ingeniariaren titulua eskuratu zuen 1927an, eta bi urte geroago doktoregoa, Albert Betz fisikariak zuzendutako tesiari esker.

Ondoren, Gotingako Ikerketa Aerodinamikoko Institutura joan zen ikerketa ingeniari junior gisa lan egiteko Ludwig Prandtl ingeniari eta fisikariak zuzendutako ikerketa-taldearen barruan. Zentro hartan, ekuazio diferentzialei buruzko bere ezagutzak erabili zituen arazo garrantzitsu bat ebazteko, hain zuzen ere, nola banatu eustea hegaletan, Prandtl bera ez baitzen konpontzeko gai izan. 1931n, egun «Lotz metodoa» izenez ezagutzen dena argitaratu zuen, hiru dimentsioko hegalen eustea nola banatu eta ezaugarri aerodinamikoak kalkulatzeko teknika bat.

Prandtlen ikerketa-taldean lanean ari zen bitartean, Wilhelm Flügge ingeniari zibila ezagutu zuen. Wilhelm jakitun zen Irmgardek zailtasunak zituela gizonak nagusi ziren taldean. Tratu desberdinaren adibide gisa, Flügggek kontatzen zuen bere asteroko bileran tea zerbitzatzen zion idazkariak uko egiten ziola Lotzi zerbitzatzeari, bere esanetan «berak bazekielako tea prestatzen».

Lotzek Ikerketa Aeronautikoko Institutuan ikertzen jarraitu zuen, eta aurrerapauso garrantzitsuak eman zituen hegazkinaren zenbait zatitan (hala nola fuselajea, hegalak eta turbinaren alabeak) presio aerodinamikoa iragartzeko tekniketan.

Erronka berriak Berlinen

Zaila izan zen bizitza Lotz eta Flüggerentzat Gotingan 1933tik 1938ra, nazien politikak zirela bide. Wilhelm Flüggeri leporatu zioten «ez zela politikoki oso fidagarria», beraz, karrera akademikoa lortzeko aukerak akabatu zitzaizkion. Lotzen karrerak, ordea, aurrera egin zuen, eta Aerodinamika Teorikoko Sailaren buru izendatu zuten 1938an. Urte berean ezkondu zen Flügerekin, eta hurrengo urtean senar-emazteak Berlinen kokatu zuen bizilekua. Bertan, Flügge Deutsche Versuchsanstalt für Luftfahrt (Ikerketa Aeroespazialeko Alemaniako Zentroa, DVL) erakundeko kide izendatu zuten. Flügge-Lotz hegaldiko dinamikako eta aerodinamikako aholkulari izan zen DVLn.

1944ko udaberrian, armada aliatuak Berlinen erasoak areagotu zituen. Senar-emaztea Saulgaura mugitu zen, Alemaniaren hegoaldean. Gerra amaituta, hiria Frantziaren okupazio eremuan gelditu zen. 1947an, Wilhelm eta Irmgard Parisera joan ziren, beren laguntzaile askorekin, Frantziako Azterlan eta Ikerketa Aeronautikoetako Bulego Nazionalean jarduteko.

Ibilbide luze bat Estatu Batuetan

Frantzian aurrera egiteko itxaropen gutxi zituztenez, Flügge familia harremanetan jarri zen Stephen Timoshenko ingeniari ukraniarrarekin. Ingeniari hark Estatu Batuetara emigratu zuen 1922an. 1948an, senar-emazteak lan proposamen bana jaso zuten Stanfordeko Unibertsitatean aritzeko. Tamalez, Stanfordeko kontratazio politika zela eta, ezin zituzten irakaskuntza-postu garrantzitsuak bete sail berean senar-emazte izateagatik. Hala, Wilhelm Flügge irakasle izendatu zuten lanaldi osoan, eta Flügge-Lotz ikerketan bikaina izan arren, beheragoko irakasle lanpostua onartu behar izan zuen.

Stanforden, Irmgardek zenbakizko metodoak ikertu zituen geruza mugako problemak ebazteko fluidoen dinamikan. 1951n, asteko mintegi bat antolatu zuen fluidoen mekanikaren gaia lantzeko, eta ikasleek bertan eztabaidatzen zituzten gaiari buruzko azken ideiak eta aurrerapenak. Bere lana diferentzia finituen metodoetan eta ordenagailuak erabiltzean oinarritu zen. Kontrol automatikoaren teoriari erreparatu zion, eta liburu garrantzitsuak argitaratu zituen gaiari buruz.

Flügge-Lotz Ingeniaritzako lehen emakumezko irakaslea izan zen Stanforden 1961ean. 1968an erretiratu zen, hirurogeita bost urte zituela, baina ikertzeari eutsi zion, bereziki, sateliteen kontrolaren arloan.

1974ko maiatzaren 22an hil zen. Karrera hautatzeari buruz bere hitzak gogora ekarriz («Inoiz ez aspertzeko moduko bizitza nahi zuen, betiere gauza berriak sortzen ziren bizitza, alegia»), bere nahiak aurki bete ziren.

Iturriak:

• Cooper, Julie; Banderas, Maria. Irmgard Flügge-Lotz, Agnes Scott College
• O’Connor, John J.; Robertson, Edmund F. (2010).  Irmgard Flügge-Lotz, MacTutor History of Mathematics Archive, University of St Andrews
• Spreiter, J.; Van Dyke, M.; Vincenti, W. (1975) In Memoriam: Irmgard Flügge-Lotz (1903-1974), Automatic Control, IEEE Transactions vol.20 (2) 183
• Spreiter, John R.; Van Dyke, Milton D.; Vincenti, Walter G. Memorial Resolution: Irmgard Flügge-Lotz (1903-1974), Stanford University
• Gere, James; Herrmann, George; Steele, Charles R. Memorial Resolution: Wilhelm Flügge (1904-1990), Stanford University
• Irmgard Flügge-Lotz, Wikipedia

Egileaz:

Marta Macho Stadler, (@martamachos.bsky.social) EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ko uztailaren 23an: Irmgard Flügge-Lotz, pionera en teoría de control.

Itzulpena: EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Irmgard Flügge-Lotz, kontrol teoriaren aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

“Gazte-galderak” egitasmoak DBHko ikasleen zalantzak, galderak eta zientzia ikusminari erantzutea du helburu. EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eta The Conversation plataformaren ekimena da eta zientzialari adituen dibulgazio-artikuluen bidez ematen diote erantzuna gazteen jakin-minari.

Bergarako Aranzadi Ikastolako 3. DBHko ikasleen galdera: Asko dago deskubritzeko ozeanoetako bizitzari buruz?

Oihane Díaz de Cerio Arruabarrena

“Non daude giltzak? Itsas hondoan!”, hala dio haurrentzako kantak. Jakintzaren giltza ozeanoen hondoan dago. Bizitza ur azpian sortu bazen ere, ezer gutxi dakigu han bizi denari buruz, eta are gutxiago han bizi direnen bizimoduari buruz.

Espainiako Hizkuntzaren Errege Akademiaren hiztegiaren arabera, gaztelaniazko “vida” terminoak (bizitza) 18 adiera ditu. Laugarrena da ozeanoaren ikerketan gehien ikertzen dena: “Leku batean izaki bizidunak egotea”. Hau da, biodibertsitatea. Baina bizitzak dimentsio gehiago dauzka: harremanak ezartzea, energia ekoiztea ez hiltzeko, lekura egokitzea eta denbora batez bizirik mantentzea, besteak beste. Hau da, itsas ekologia.

Irudia: Bizitza ur azpian sortu bazen ere, ezer gutxi dakigu han bizi denari buruz, eta are gutxiago han bizi direnen bizimoduari buruz. (Argazkia: George Becker – pexels lizentziapean. Iturria: Pexels.com)Badakigu zer-nolako bizitza dagoen ozeanoetan?

Ez. Zientziaren arabera, izaki bizidunen % 0,001 ikusi ditugu espedizio ugarietan eginiko 44 000 urperaketari esker. Zergatik da portzentaje hori hain txikia? Bada, ozeanoak, zabalera handian, 200 metro edo gehiagoko sakontasuna duelako. Baina sakonera horretako presioa oso altua da eta horri eusteko teknologia oso aurreratuak behar dira. Garatzen diren heinean, espezie berriak deskubritzen dira.

Adibidez, 2025eko irailean, Uruguay sub200 Uruguaiko espedizioa amaitu da. ROV SuBastian robotari esker, ikertzaileek 1 200 metro baino sakonera handiagoak ikertu ahal izan dituzte, eta orain egiaztatu behar diren 30 espezie potentzialki berri baino gehiago deskubritu dituzte. Baina aurkikuntzarik handiena izan da zientziak deskribatutakoak baino ur sakonagoetan bizi den koralezko arrezife bat. Hurrengo pausoa da deskubritzea ea nola mantentzen den bizirik ingurune horretan.

Lupa edo mikroskopiopean

Ez da beharrezkoa ozeanoaren ur sakonetara joatea deskubrimenduak egiteko. Behaketa eskalan beherantz bagoaz, beste ate bat irekiko dugu biodibertsitatearen unibertsora. Lupak eta mikroskopioak tresna erabilgarriak dira oraindik.

Adibidez, 2020an, Mutrikuko kostaldean (Gipuzkoa), zientzialarien talde batek harean deskubritu zuen azelo espezie berri bat; zizare lau txiki bat da, eta Faerlea assembli izena jarri zioten. Eta, 2022an, PiE-UPV/EHU itsas estazioan, ikertzaile batek parasito bat deskubritu zuen krustazeo txikietan, eta Txikispora philomayo izena jarri zion. Genero berri horrek lagun dezake ebolutiboki ulertzen nola sortu ziren organismo multizelularrak.

2. irudia: Amphipoda baten hemozitoak, ehun konektiboak eta gonada femeninoak parasitatzen dituzten Txispora philomayoen irudi mikroskopikoa. (Argazkia: Ander Urrutia. Iturria: EHUko prentsa bulegoa)

Joan gaitezen are beherago tamainaren eskalan. Ozeanoetako uretan bizi diren bakterioek eta arkeoek itsas mikrobioma osatzen dute. Biomasa ozeanikoaren ia bi heren da, baina, aldi berean, ezezagun handienetako bat. Horren dibertsitatea ikertzeko, metagenomika izeneko teknika molekularra erabiltzen dugu. Honetan datza: ozeanoko puntu eta sakonera ezberdinetako uretatik ateratako DNAa sekuentziatzea. Emaitzen bidez, mikroorganismoen taldeak eta komunitateak identifikatzen dira bioinformatikaren eta adimen artifizialaren gaitasunei esker.

Baina arazo bat dago: ezin dugu ezagutzen ez duguna identifikatu. Identifikazioak laborategian hazi ahal izan ditugun mikroorganismoen DNAaren ezagutzan oinarritzen dira, baina ozeanoko muturreko leku askotatik oraindik ez da halakorik hazi. Hori dela eta, DNAako sekuentzia asko identifikatu gabe geratzen dira. Horri deitzen diogu “materia iluna”.

Laburbilduz:

• Ez ditugu ezagutzen eremu abisaletan bizi diren organismo handiak (makroorganismoak). Bitartekoak falta zaizkigu.
• Eskala txikiagoetan, ez ditugu ezagutzen hondartzetako harean ibiltzean zapaltzen ditugunak ere.
• Ez ditugu ezagutzen jada identifikatu ditugun espezieekin batera bizi diren parasitoak.
• Eta organismo txikiagoetara bagoaz, mikrobiomaren kasuan… materia ilunari buruz ari gara!

Ezjakintasunaren ozeanoa

Eta, identifikatu dugunari dagokionez, ba al dakigu nola mantentzen den bizitza ozeanoan?

Pentsatu giza gorputzean. Gure anatomia eta ehunak ezagutzen ditugu, mendetan ikertu ditugulako. Baina oraindik ez dakizkigu xehetasun asko: nola funtzionatzen duen gure kontzientziak, nola gordetzen ditugun informazioa edo oroitzapenak gure garunean, nola erreakzionatzen duen gure gorputzak gaixotasun berrietara, nola erantzuten diogun kutsadurari, nola egokitzen garen muturreko inguruneetan, eta abar. Ez dakigu % 100ean nola funtzionatzen duten gure bizitza unitateek —zelulak—.

Hori estrapolatzen badugu ozeanoan bizi den espezie bakoitzera, asko eta asko da deskubritzeko dagoena. Itsasoko uretan bizi den oro ezagutzen ez badugu, ezin dugu jakin nola interakzionatzen duten ingurunearekin, nola erlazionatzen diren beste espezieekin, zenbat denboraz bizi diren eta zenbat bizi daitezkeen kutsadura egoeretan, zer-nolako zelulak dituzten, nola funtzionatzen duten eta nola komunikatzen diren zelula horiek… Eta infinitura eta harago jarrai genezake horrela.

Hau da, ozeanoak maila askotako deskubrimendu askoren giltza dauka gordeta: ekosistemak, biodibertsitatea, zelulak, molekulak… Deskubritutako eta oraindik deskubritu gabeko itsasoko organismo guztien kode genetikoa bilduko bagenu, bizitzaren entziklopedia berriak idatziko genituzke, espezie bakoitzerako bolumen eta hizkuntza berriekin. Ozeanoetako biztanleei buruzko ezagutzen apalak ia hutsik dauzkagu oraindik.

Egileaz:

Oihane Díaz de Cerio Arruabarrena EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Zoologia eta Animalia Zelulen Biologia saileko ikertzailea da. 

Artikulu hau The Conversation plataformako Júnior atalean irakur daiteke gaztelaniaz: ¿Queda mucho por saber sobre la vida en los océanos? 12-16 urte bitarteko ikaslea bazara eta zientziaren inguruko galderarik izanez gero, bidali helbide honetara: tcesjunior@theconversation.com

The post Asko dago deskubritzeko ozeanoetako bizitzari buruz? appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio

Aurreko atalean Patricia Stallings-en kasuari eman genion hasiera: 1989an Ryan, Stallingsen seme jaioberria, ezustean hil zen sintoma larriekin. Egindako analisien ondorioen arabera, Patricia zen errudun posible bakarra.

Odol-analisiek ─froga objektiboak, ustez─ Ryanen odolean etilenglikola ─ibilgailuen izotz-kontrako gisa erabiltzen den produktua─ aurkitu zuten eta Ryan haurra norbaitek hil zuela ondorioztatu zuen epaileak. 1991. urtean, Patricia biziarteko kartzela-zigorrera kondenatu zuten bere haurraren hilketagatik. Kartzelan zegoela, berriro ere ama izan zen David Jr. jaio zenean. Amak ez zuen harremanik izan haurrarekin, baina hilabete gutxi batzuen buruan, David jaioberria Ryan anaiak izandako sintoma berak pairatzen hasi zen.

Irudia: Ryan haurraren odol-analisian akats larria egin zen. (Argazkia: doctor-a – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pixabay.com).

Intoxikazioaren hipotesia alde batera utzita, Davidi analisi genetikoak egin zizkioten eta, hara non, azidemia metilmalonikoa (AMM) diagnostikatu zioten. Azidemia hori jaioberriek izan dezaketen gaixotasun arraroa da, 48.000 jaioberritatik batek izan ohi duena. AMM duten pertsonek ezin dituzte elikagaien proteinak ondo metabolizatu eta azido metilmalonikoa metatzen dute organismoan ─B12 bitamina gabezia dutenek ere azido metilmalonikoa metatzen dute─.

Tamalez, AMMren sintomak eta etilenglikol intoxikazioarenak oso antzekoak dira. Shroemaker eta haen taldeak berriro aztertu zituen Ryanen odol-laginak, eta ikerketa sakonagoa egitean argi ikusi zuten: odolean ez zegoen etilenglikola, azido propionikoa eta metilmalonikoa baizik. Autopsian egindako akatsaren azalpena The Journal of Pediatrics aldizkarian argitaratu zuten 1992. urtean. Labur esanda, eta kimika analitikoaren oinarrietan gehiegi sakondu gabe, hauxe da azalpena: odola gas-kromatografia bidez aztertu zuten eta erretentzio-denbora bakarrik hartu zuten kontuan ustezko etilenglikola identifikatzeko. Bada, bigarren taldeak ikusi zuenez, etilenglikolari egotzitako seinale kromatografikoa ez zen handitzen odol-laginari etilenglikola gehitzen zitzaionean ─substantzia bera gehituta, seinaleak handitu egin beharko luke seinalea konposatu berari badagokio─. Bigarren analisiak, beraz, argi utzi zuen odolean ez zegoela etilenglikola. Analisi berriei esker, Patricia Stallings libre utzi zuten 1991ko irailean.

Odola lehen aldiz aztertu zuten laborategiek akats analitiko larriak egin zituzten: lehen laborategiak etilenglikol gisa identifikatu zuen kromatografoaren seinalea, eta bigarren laborategiak ez-ohiko seinalea etilenglikola zela esan zuen, besterik gabe. Shoemakerrek azaldu zuen bezala, kasu horretan gas-kromatografia hutsak horrelako akatsak ekar zitzakeen eta ezinbestekoa zen masa-espektrometria detektagailuaren erabiltzea substantziak modu egokian identifikatzeko. Hipotesia berresteko, azido metilmalonikoa zuten odol-laginak zazpi auzitegi-laborategitara bidali zituzten eta horietako hiruk, akats eginez, esan zuten etilenglikola zela ─Ryanen autopsian gertatu zen bezala─.

Esan bezala, akatsaren jatorria erabilitako banaketa-teknikarekin lotuta dago: gas-kromatografia. Oro har, kromatografia bidez lagin bat analizatzen denean, egiten dena da molekularen identitatea patroi batekin alderatu ─alegia, ezagunak diren substantziekin─. Ikuspuntu forentsetik azido metilmalonikoa ez zen adierazgarria odol-analisian eta, hortaz, tresnak kalibratzeko erabiltzen ziren patroi gehienetan ez zegoen azido metilmalonikorik.

Hain justu, kromatograman azido metilmalonikoa etilenglikola agertzen den zona berean agertzen denez, azido metilmalonikoa ez zen identifikatu ─etilenglikolarekin nahastu zelarik─. Etilenglikola espero zitekeen substantzia zen; izan ere, aurreko atalean azaldu genuen bezala, etilenglikol bidezko pozoitzeak ez dira bakan gertatzen.

Akatsaren jatorrian analistaren alborapena ere badago. Ikertzaile zorrotz batek, zalantza txikienarekin, patroi berrien analisia egin beharko luke. Horrela, konturatuko litzateke seinalea ez zela etilenglikolarena. Gaur egun baditugu detektagailu egokiagoak eta, esaterako, masa-espektrometria erabili izan balitz detekziorako, azido metilmalonikoa eta etilenglikola ez ziren nahastuko ─izan ere, detekzio-mota honetan molekulak berak identifikatzen dira─. Akatsaren beste jatorrietako bat erantzun azkarra emateko nahia izan daiteke. Etilenglikolaren pozoitzea azalpen erraza zen eta kasuak oihartzun mediatiko handia zuen.

Patricia Stallingsen kasua auzitegi-zientzien akats gisa sarritan aipatu izan da, eta onartu behar da laborategiek akatsa egin zutela emaitzen interpretazioan. Dena den, kasu honek ere erakusten du analisi gehiago egitea eraginkorra dela zalantza-kasuetan eta analisi sakonek azalekoek baino gehiago erakusten dutela. Ez da inoiz ezer egiatzat hartu behar frogatzen den arte, eta frogatzen denean ere pentsatu behar da beste azalpen bat egon daitekeela. Ockahmen Labanaren Legea ez da beti betetzen, eta azalpen konplexuagoak edo aurreikusi ezin direnak egon daitezke gertakarien atzean.

Erreferentzia bibliografikoak:

Olson, Aaron; Ramsay, Charles (2025). Errors in toxicology testing and the need for full discovery. Forensic Science International: Synergy, 11, 100629. DOI: 10.1016/j.fsisyn.2025.100629

Mulet, J.M. (2016). La ciencia en la sombra. Planeta argitaletxea.

Shoemaker, James D.; Lynch, Robert, E.; Hoffmann, Joseph W.; Sly, William S. (1992) Misidentification of propionic acid as ethylene glycol in a patient with methylmalonic acidemia. The Journal of Pediatrics, 120(3), 417-421. DOI: 10.1016/S0022-3476(05)80909-6

Egileaz:

Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg), Kimikan doktorea, zientzia dibulgatzailea eta GOI ikastegiko irakasle eta ikertzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.

Zientzia auzitegietan buruzko artikulu-sorta:

1. Zientzia auzitegietan (I): hastapenak
2. Zientzia auzitegietan (II): artsenikoa eta Marsh-en proba
3. Zientzia auzitegietan (III): krimenaren agertokia
4. Zientzia auzitegietan (IV): pozoiak eta toxikologia
5. Zientzia auzitegietan (V): Orfila eta Lafarge kasua
6. Zientzia auzitegietan (VI): aztarnak, ebidentziak eta frogak
7. Zientzia auzitegietan (VII): zientziak huts egiten duenean
8. Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea?

The post Zientzia auzitegietan (VIII): gaixotasuna edo pozoitzea? appeared first on Zientzia Kaiera.

Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren

Migraina mota desberdinak daudela ezaguna da, besteak beste, migraina akutua (auraduna edo aura gabekoa) eta kronikoa bereiz ditzakegu, nahiz eta ez ohiko beste migraina batzuk ere badauden. Migraina mota guzti horien prebentziorako tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina oraindik migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta.

Egoera honen aurrean, plazeboarekin kontrolatutako saio klinikoen berrikusketa sistematikoa egin zen datu base desberdinak erabiliz. Aztertu ziren saio klinikoen arabera, migraina akutuen kasuan, CoQ10 koentzima, D3 bitamina aktiboa eta isoflabona izan ziren eraginkorrak migrainaren maiztasuna, intentsitatea eta krisialdien iraupena (aldagai primarioak) txikitzeko bildutako saio kliniko urrietan. Migraina kronikoaren prebentziorako ere aipaturiko sustantzia berdinek aldagai primarioak jaitsi zituzten. Horietaz gain, topiramatoa, probiotikoak eta prebiotikoak, β-blokeatzaileak eta anti-CGRP-ak ere aldagai primario bakarren batean frogatu zuten eraginkortasuna. Auradun zein aura gabeko migraina akutuaren prebentziorako, berriz, amitriptilina izan zen aldagai primarioa guztiak hobetu zituen farmako bakarra. Hala ere, beste farmako batzuk (topiramatoa, nadolol, anti CGRP-ak edo BOTOX-A) ere lehen mailako aldagai zehatz batzuetarako edo bigarren mailako aldagaietarako ere eraginkor agertu ziren.

Irudia: Migrainaren profilaktiko tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta. (Argazkia: MART PRODUCTION – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com).

Behin farmakoen eraginkortasun datuak aztertuta, horiek Bizkaiko Osasun Zentroetan migrainen tratamendu profilaktikoaren maneiurako erabiltzen ziren farmakoekin alderatu ziren. Lehen mailako kontsultetan zein neurologiako zerbitzu espezializatuetan migrainaren prebentziorako estandarizatutako protokolorik ez zegoela ikusi genuen eta zentro bakoitzak gida desberdinak erabiltzen zituela. Lehen mailako zerbitzuetako giden arabera, migraina akuturako, β-blokeatzaileak, topiramatoa eta amitriptilina dira gomendatutako farmakoak eta migraina kronikorako, berriz, topiramatoaren erabilera lehenesten da. Neurologiako kontsulta espezializatuetako gidei dagokionez, auradun zein aura gabeko migraina akutuan propranolol eta topiramatoa erabiltzea gomendatzen da, eta migraina kronikorako, berriz, topiramatoa. Beraz, gida horietan aipatzen diren farmako askok (amitriptilina, topiramatoa, antiCGRP), baina ez guztiek, gure berrikusketa sistematikoan lortutako eraginkortasun emaitzekin bat egiten dute.

Ikerlan honen arabera, farmako bakoitzari buruz bildutako ebidentzien kopurua oso txikia izan da. Farmako bakoitzaren erabilera migraina motaren arabera ez da argi bereizten aztertutako saio klinikoetan. Beraz, beharrezkoa izango litzateke migrainaren prebentziorako farmakoen eraginkortasunaren inguruko ebidentzia gehiago argitaratzea, prebenitu nahi den migraina motaren araberako eraginkortasuna frogatzeko eta azkenik, migraina motaren araberako gidalerro bateratutak ezartzeko Euskal Osasun sistema publikoan.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Migrainaren tratamendu profilaktikorako farmakoen eraginkortasunaren azterketa.
• Laburpena: Migraina ohiko zefalea primarioa da. Oro har, migraina akutua eta kronikoa bereiz ditzakegu, baina ezohiko beste migraina batzuk ere badaude. Migrainaren profilaxirako tratamendu desberdinak ditugu eskura, baina migraina motaren araberako erabilera ez dago errotuta. Horregatik, lan honen helburua izan da migrainaren tratamendu profilaktikorako erabiltzen diren farmakoen eraginkor-tasuna ikertzea. Horretarako, plazeboarekin kontrolatutako saio klinikoen berrikusketa sistematikoa egin zen datu-base desberdinak erabiliz. Gainera, emaitzak Euskal Osasun Sistema Publikoan erabiltzen diren tratamenduekin alderatu ziren. Ikerlanaren arabera, migraina akutua prebenitzeko, CoQ10 koentzimak, D3 bitamina aktiboak eta isoflabonak eraginkorrak izan ziren migrainaren maiztasuna, intentsitatea eta krisialdien iraupena (aldagai primarioak) txikitzeko bildutako saio kliniko urrietan. Migraina kronikoaren prebentziorako, aipaturiko sustantzia berdinek ere aldagai primarioak jaitsi zituzten. Horietaz gain, topiramatoa eta probiotikoak ere aztertutako aldagaietan eraginkorrak zirela ikusi zen. Auradun zein aura gabeko migraina akutuaren prebentziorako, berriz, amitriptilina izan zen aztertutako aldagai nagusiak hobetzeko eraginkortasuna aurkeztu zuen farmako bakarra. Beste farmako batzuk, besteak beste anti CGRP, atogepant eta nadolol, aldagai zehatz batzuetarako edo bigarren mailako aldagaietarako soilik izan ziren eraginkorrak migraina mota desberdinetan. Gainera, Bizkaiko ESI batzuetako lehen mailako kontsultetan zein neurologiako zerbitzu espezializatuetan, migrainen prebentziorako estandarizatutako protokolorik ez dagoela ikusi dugu eta zentro bakoitzak bere gida erabiltzen du. Gida horietan aipatzen diren farmako askok (amitriptilina, topiramatoa, antiCGRP), baina ez guztiek, bat egiten dute gure berrikusketa sistematikoan lortutako eraginkortasun-emaitzekin. Ikerlan honen arabera eta erabilitako prozedura sistematikoarekin, farmako bakoitzarekin bildutako ebidentzien kopurua oso txikia izan da. Beraz, beharrezkoa litzateke migrainaren prebentziorako farmakoen eraginkortasunaren inguruko ebidentzia gehiago argitaratzea eta ondoren migraina motaren araberako gidalerro bateratua ezartzea Euskal Osasun Sistema Publikoan.
• Egileak: Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 109-144
• DOI: 10.1387/ekaia.26314

Egileez:

Nerea Olivares eta Aitziber Mendiguren EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Ezagutzen al duzu zein den migrainen prebentziorako tratamendu farmakologikorik eraginkorrena? appeared first on Zientzia Kaiera.

Cristina Romera Castillo ozeanografoa da eta CSIC-Bartzelonako Itsas Zientzien Institutuan lan egiten du. Kimikan lizentziaduna (Jaéngo Unibertsitatea) eta Itsas Zientzietan doktorea da. Doktoregoa CSIC-Bartzelonako Itsas Zientzien Institutuan egin zuen. Ondoren, doktorego ondoko egonaldi bat egin zuen Florida International Universityn (2012 eta 2014 artean), eta geroago, urte eta erdiko beste bat Miamiko Unibertsitatean. 2016an Austriara lekualdatu zen, doktorego ondoko beste egonaldi bat egiteko Vienako Unibertsitatean.

2017an Espainiara itzuli zen, CSIC-Itsas Zientzien Institutura; zehazki, Fisika Ozeanografikoko Sailera. Eta, 2018an, Itsas Biologia eta Ozeanografiako Sailera egin zuen aldaketa.

Bere ikerketak karbono ozeanikoaren zikloan zentratu dira. Zehazki, materia organiko disolbatuaren biogeokimikan, ozeanoak karbonoaren bahiketan duen rola ulertzeko. 2016tik aurrera, mikroplastikoek itsasoko ekosistemetan eta karbonoaren zikloan duten inpaktua ikertzen hasi zen, bai eta nola lagun dezaketen bakterioek ere plastiko horien degradazioan ere.

Zenbait sari jaso ditu maila nazionalean eta nazioartekoan eginiko lanagatik; besteak beste, hauek: For Women in Science 2019, L’Oreal-UNESCOrena; Raymond L. Lindeman Award 2020, Association for the Sciences of Limnology and Oceanography (ASLO) elkartearena; eta International Rising Talents 2020, L’Oreal-UNESCOrena.

Dibulgazio zientifikoko liburu bat idatzi du, AntropOcéano, non modu erraz eta arinean hitz egiten duen ozeanoan uzten dugun aztarnari buruz. Liburuaren bidez, halaber, itxaropen mezu bat zabaltzen du. Izan ere, egun ozeanoak dituen arazoak arintzeko soluzio potentzialen eta bakoitzak egin ahal dituen ekintzen berri ere ematen du.

Irudia: Cristina Romera Castillo ikertzailea. (Argazkia: Cristina Romera Castillosek emana). Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa ozeanografia da.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Arlo horretan nabil benetan maite dudalako. Ezinbestekoa iruditzen zait gure planetak nola funtzionatzen duen eta etorkizunean nola portatuko den ulertzeko. Gainera, asko dago egiteko ozeanoaren zientzien esparruan; izan ere, ozeanoaren zati oso txiki bat besterik ez dugu ezagutzen, eta oraindik asko daukagu deskubritzeko.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Nire ibilbidean mentoreak izan ditut, eta erreferentea izan dira niretzat. Haiengandik ikasi dut ikerketa zuhurra egiten eta lan honek eskatzen duen pazientzia izaten. Eta ezagutu ez ditudan erreferenteak ere izan ditut; haiei buruz irakurri dut eta inspiratu naute eta eredu gisa balio izan didate. Ezingo nuke pertsona bakar bat aipatu, askoren historia eta lanari buruz ari bainaiz. Eta ez soilik ikerketaren esparruan, artean eta literaturan ere izan ditut erreferenteak. Esparru horiek guztiek konstantzia, sormena eta jakingura partekatzen dituzte; eta oso aberasgarria da gure ezagutza esparru zientifikotik at osatzea.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Gauza asko ebatzi nahi nituzke. Soluzio bat aurkitu nahi nuke plastiko bidezko kutsaduraren arazoarentzat. Lortu nahi nuke itsasoko ekosistema kontserbatu eta babestea. Berotze globala etetea. Eta helburu horiek lortzeko ari gara lanean, gure harri-koxkortxoa jartzen saiatuz.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Ikerketa oso lan interesgarria da, eta sormena behar-beharrezkoa du. Ikertzailea barne jakingura batek motibatu behar du. Baina gogorra izan daiteke. Lan eta soldata baldintzak ez dira oso onak. Eta, eskuarki, ikerketako ibilbidean, porrota arrakasta baino ohikoagoa da. Buruan sartu behar da hori eta ez etsi zerbait ateratzen ez denean edo eskatutako beka ematen ez dizutenean. Arrakasta bakoitzeko, bederatzi edo hamar aldiz egingo duzu porrot. Konbentzimendu handiko pertsonentzat da, lanak dedikazio eta erresilientzia handia eskatzen baitu.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 21ean: “Cristina Romera Castillo: «Me gustaría encontrar una solución al problema de la polución por plástico»”

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Cristina Romera Castillo: «Soluzio bat aurkitu nahi nuke plastiko bidezko kutsaduraren arazoarentzat» appeared first on Zientzia Kaiera.

Biziaren zuhaitzean enborrerantz hurbildu ahala, adarrak gero eta handiagoak dira; gauza bera gertatzen zaigu gure bidaia honetan. Orain dela 17-18 milioi urte bereizi zen Hylobatidae familia tximino handien taldetik, gu barne. Gaur egun 20 bat espezie ezagutzen dira, lau generotan banatuta: Hylobates, Nomascus, Hoolock eta Symphalangus. Ez dira asko ezagutzen, baina guztiak dira zuhaitzetan bizitzeko trebeak eta beso luzeak dituzte brakiazioaren bidez mugitzeko.

Espezieak antolatzeko zientziari filogenia deitzen zaio, eta talde monofiletikoak eta parafiletikoak bereizten dira arbaso komunen arabera. Hylobatidae eta Hominidae familiak monofiletikoak dira, baina lehenengoa ondo antolatzea zaila da, datu anatomikoek, genetikoek eta geografikoek ez dutelako emaitza bera ematen. Gure eta orangutanen arbaso komuna bezala, Hylobatideen eta gure arbaso komunak litekeena da Asiako oihanetan bizi izana, tamaina txikikoa izatea eta zuhaitzetan ibiltzeko ohitura handia edukitzea.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Hylobateen kuadrilla handia appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

Loreetatik askatzen diren hauts horixka horiek baino askoz gehiago da polena: landare hazidunen funtsezko ugalketa egitura bat. Kiñuk gaur azalduko digu nola landareek, mugitu ez arren, estrategia harrigarriak erabiltzen dituzten beren material genetikoa leku egokira bidaltzeko.

Ugalkortasuna bermatzeko, landareek polen mordoa ekoizten dute, ale bakar baten bidaia arrakastatsua izateko aukerak oso txikiak direlako. Gainera, polenak ez du bere kasa egiten salto: aireak, urak eta polinizatzaileek egiten dute garraio lana. Ugalketa-arrakasta horren atzean, gainera, polenaren forma, kolore eta egitura aniztasuna dago; landare bakoitzak bere mekanismora egokitutako diseinua garatu baitu.

Baina polena ez da soilik landareen biziraupenerako giltza: gure ingurunean duen presentzia ere nabarmena da, eta Europako alergeno ohikoenetako bat bihurtu da. Gure kirikiñoak erakusten digu hauts txiki-txiki hauek nola gidatzen duten ekosistemen etorkizuna eta, batzuetan, gure sudurraren patua ere bai.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: polena appeared first on Zientzia Kaiera.

Rosa M. Tristán

Susan Fenimore Cooper idazle eta naturalistaren bizitza eta obra kontraesanen sintesi bat da, literatura, zientzia eta familiaren artekoa. Gerora ekologismo izena hartu duen gaiari buruzko testu bikainak egin zituen. Aita autoritario baten pean bizi izan zen, XIX. mendean, baina hark ireki zion, halaber, bikaintasuna lortuko zuen literaturari lotutako lanbiderako atea. Susanek bere inguruko natura liluragarrian jarri zuen fokua eta, horri esker, oso gai desberdinei buruzko hausnarketak egin zituen: Europako espezieak, hau da, espezie exotikoak, haiena ez zen kontinente amerikarrean ezartzea; landareen izenen lirismoa; enaren migrazioa; larru gorri indigenen hilketei buruzko kritika; eta abar.

Emakume aitzindari hori 1813ko apirilaren 17an jaio zen Scarsdalen (New York). James Fenimore Cooper eleberrigile famatuaren (Azken Mohikanoa lanaren egilea) eta Susan De Lancey Cooperren alaba zen. 12 urte zituela, aita kontsul izendatu zuten Lyonen (Frantzia), eta Europarako bidaia hori sei urtez luzatu zen. Aldi horretan zehar, nerabeak barnetegi frantses batean ikasi zuen, eta garaiko neskatoentzako ikasgai tradizionaletan prestatzeko eskola partikularrak jaso zituen, hala nola hizkuntzak, arteak edo botanika eta zoologia.

1. irudia: Susan Fenimore Cooper idazle eta naturalista. (Argazkia: W.G. Smith in Cooperstown – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

New Yorkera itzuli zirenean, bere aitaren idazkari literario aritu zen. Benetan miresten zuen gizona; are gehiago, esan ohi da ez zela ezkondu horrek aitaren albotik aldenduko zuelako. Aldi berean, liburuz beteriko etxe batean, Susanek, Jamesek animatuta, eta nahiz eta hark eragozpenen bat edo beste jartzen zion bere estiloagatik, bere obrak idazteari ekin zion. Hasteko, landako neska bati buruzko eleberri bat —Elinor Wyllys (1846)— argitaratu zuen pseudonimo batekin, eta gero zenbait kontakizun ere bai.

Baina gaur egun berari buruz hitz egiten da oraindik idazle naturalista gisa egin zuen ibilbideagatik. Gaiari buruz argitaratu zuen lehen liburua, ezagunena eta gehien berrargitaratu dena, Rural hours da (1850). Horretan ere ez zuen bere benetako izena erabili. Gazte baten eguneroko bizitza kontatzen du, New York estatuaren iparraldeko flora eta fauna bi urtez behatzeari lotuta, bai eta Cooperstowngo bizitzaren nondik norakoak ere, han bizi baitziren Coopertarrak. Hiriak izen hori zuen bere aitonak sortu zuelako lurralde hartan zuriek oraindik dena egiteke zuten garai batean. Susanen inguruarekiko sentikortasun sakonak obra hori benetako altxor bihurtzen du, non pasio berberaz jasotzen dituen lore berri bat jaiotzen den unearen edertasuna zein ehun urtetik gorako zuhaitz bat mozteak berekin dakarren ekozidioa. Eta arrakasta izan zuen.

Charles Darwinen laudorioak

Charles Darwin eboluzioaren teoriaren “aita” eta naturalista handi britainiarrak idatzitako gutunetako batean, hau irakur daiteke:

Liburuei buruz ari garela, ikaragarri gustatzen ari zaidan bat irakurtzen ari naiz: Rural Hours, Cooper andereñoarena. Nor izango da? Emakume oso adimenduna dirudi, eta gure belar txarren eta zuenen arteko borrokaren kontakizun magistrala eskaintzen du.

Egun, Rural Hours aintzatetsia da ez soilik oso argia delako gizakiek bere kontinentera eramandako espezie inbaditzaileak bezalako gaiak aipatzean, baita Otsegoko basoak babesteko deialdia egin zuelako ere, Henry David Thoureau ezagunagoak, lau urte geroago, natura basatiaren defentsa sutsua egin baino lehen Walden izeneko bere liburuan. Are gehiago, esan ohi da balitekeela naturalista handi famatuago horren obraren pasarteetako batzuk Cooperren testuek inspiratu izana.

2. irudia: Otsego Hall-eko marrazkia, Cooperstowngo Fenimore Cooper familiaren egoitza. (Argazkia: egile ezezaguna – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Europako egonaldian Susanek artearekiko interes handia erakutsi zuenez, bai eta horri buruz ikasi ere, egungo idazle batzuek uste dute Rural Hoursen edizio ilustratuko irudiak ere hark egin zituela, baina ezin izan da egiaztatu. Horretarako asmorik izan gabe, obra ia zientifiko bat egin zuen, ikusten zituen espezimenen deskribapenezko xehetasun harrigarriak jasota bere botanikako ezagutzei esker.

Tamalez, ezin izan zuen bere arrakastaren ondoriozko zoriontasunaz luzez gozatu. Izan ere, handik gutxira, bere aita zendu zen, 1851ko irailean. Ordutik aurrera, aitaren ondare literarioaz eta erreputazioaz arduratu zen: aitaren egunerokoak eta argitaratu gabeko artikuluak editatu zituen eta hitzaurreak idatzi zituen James Fenimore Cooperren eleberri ugarien berrargitalpenetarako.

Dirudienez, aita hil ondoren, sortu zuen karrera literarioarekin aurrera jarraitu ordez, hura bazter uztea erabaki zuen, aitak azken urteetan literaturarekiko sentitutako nahigabearen isla gisa. Izan ere, Susanek bere aitaren liburuen hitzaurreak baino ez zituen sinatu bere izenarekin. Bere ezagunek esaten zuten jarrera hori familiaren tradizio higanot oso kontserbadorearen ondoriozkoa zela, non emakumeek ez zuten lekurik etxeko jardueretatik kanpo, ez eta askatasunik ere beren sormenezko talentua garatzeko.

Baina, beste libururik argitaratu ez bazuen ere, saiakerak eta kontakizunak idatzi zituen The Atlantic Monthly, The Freeman’s Journal, Graham’s Magazine, Harper’s New Monthly eta Putnam’s Magazine bezalako argitalpen ezagunetan, eta editore arrakastatsua izan zen, bere aitaren obren antologiak ziren beste bost libururi esker. Idatzitako artikulu eta saiakeren artean, Female Suffrage: A Letter to the Christian Women of America (Emakumeen sufragioa: Estatu Batuetako Emakume Kristauentzako Gutuna) izenekoak arreta ematen du; Harper’s New aldizkarian argitaratu zuen 1870ean. Testu horretan emakumeei sufragioa ematearen aurka azaltzen da, baina, aldi berean, goi-mailako hezkuntza eta soldata berdintasuna babesten ditu. Horrenbestez, zenbait forotan, feminismoaren aitzindaritzat hartzen dute, nahiz eta pixka bat kontraesankorra izan.

James hil zenetik, bere memoria literarioaz arduratzeaz gain, Susanek lan handia egin zuen ongintzako erakundeetan. Horiek horrela, lortutako kontaktuez baliatu zen zenbait proiektutarako funtsak lortzeko (aterpeak, Esker Ematearen Ospitaleko fundazioa) edo bere hiriko Salbatzaile Santuaren umezurztegia sortzeko. Azken hori etxe txiki gisa hasi zen, bost umerekin, baina 1900. urtean laurogeita hamar ume zituen. Hori izan zen «bere bizitzako lana», eta etorkizunean manten zedila bermatzeko, The Friendly Society delakoa sortu zuen 1886an: sozietatearekin bat egiten zuen emakume bakoitzak umezurztegiko neskato bat aukeratzen zuen zaintzeko.

3. irudia: Rural hours laneko irudi batzuk. (Argazkia: Susan Fenimore Cooper – jabari publikoa. Iturria: Wikimedia Commons)

Susan Fenimore Cooper lo zegoela hil zen 1894ko abenduaren 31n, 81 urte zituela. Hamarkadatan zehar, bere obra ahaztuta egon zen; baina, hil eta mende bat geroago, 1998an Rural Hours berrargitaratu ondoren, ekologismoaren gorakadarekin, bere idazle figura aldarrikatu zen, eta azpimarratu zen berea dela Estatu Batuetako emakume batek idatzitako «ingurumenari buruzko ez-fikziozko lehendabiziko literatur lan garrantzitsua»; gainera, Thoureauren iturri eta aurkari ere izan zen. 2018an atera zen gaztelaniazko lehen edizioa, Diario Rural izenarekin; une horretan, arreta mediatiko handia jaso zuen Espainian.

Iturriak:

• Susan Fenimore Cooper, History of American Women, 2013
• Susan Fenimore Cooper, Wikipedia
• Almiñana, Eduardo (2018). ‘Diario rural’, de Susan Fenimore Cooper, nature writing antes de Thoreau, Alicante Plaza, 2018ko abenduaren 30a
• Diario rural, Naos libros

Egileaz:

Rosa M. Tristán (@RosaTristan) zientzia eta ingurumen dibulgazioan espezializatutako kazetaria da duela 20 urtetik baino gehiagotik. Maila nazionaleko hainbat prentsa eta irrati hedabidetan parte hartu ohi du.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025ekouztailaren 8an: “Susan Fenimore Cooper, la precursora de Thoureau y Darwin“.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Susan Fenimore Cooper, Thoureau eta Darwinen aitzindaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Iker Badiola Etxaburu

Urtero ia 10 milioi alzheimer kasu berri diagnostikatzen dira eta gaur-gaurkoz ez dago gaixotasunaren kontrako tratamendu eraginkorrik. Aurtengo urrian, Signal Transduction and Targeted Therapy aldizkari entzutetsuan argitaratu den artikulu batean, alzheimerrari aurre egiten dion tratamendu esperimental bat aurkeztu dute. A40-POs izeneko nanopartikulan oinarritutako terapia honek paradigma-aldaketa bat proposatzen du.

Alzheimer eritasuna dementzia mota ohikoena da eta, ikuspegi molekular batetik, batez ere β-amiloide izeneko proteinaren gehiegizko metaketaren ondorioz gertatzen da. Neuronen mintzean proteina amiloide aitzindaria (PAA) izeneko proteina agertzen da eta bertan dauden entzima jakin batzuek (lehenengo β-sekretasak eta ondoren γ-sekretasak) proteina hau moztu eta 40 edo 42 aminoazidoz osatutako eta β-amiloide deituriko proteina puska edo peptido txiki bat sortzen dute. β-amiloidea ez da oso disolbagarria eta zelulaz kanpoko espazioan metatzen da zuntz itxurako plaka moduko egiturak osatuz. Zuntz hauek neuronetara lotzen direnean, neuronak hil egiten dira eta gaixotasunak horrela higatzen du burmuina.

Irudia: alzheimer gaixotasunaren mekanismo fisiopatologikoak. (Argazkia: Guo, Xing; et. al. (2025). Iturria: Journal of Neurology aldizkaria)

Aipatutako prozesu biokimikoa ekiditeko hainbat saiakera egin dira, izan burmuinean dauden garbiketaz arduratzen diren gliako zelulen suspertzean oinarrituta, edo izan β-amiloidea sortzen duten entzimen inhibizioa bilatuz, baina, oraingoan, Kataluniako Bioingenieritza Institutuko (IBEC) eta Sichuan-eko Unibertsitateko West China Ospitaleko (WCHSU) ikertzaileek beste modu batera saiatu dira β-amiloidearen garbiketari heltzen.

Burmuina oso organo sentibera da eta muga hematoentzefalikoa dago berau zaintzeko. Muga hematoentzefalikoa odolaren eta burmuinaren arteko pasabidea arautzen duen gunea da. Odol-hodiak eratzen dituzten zelula endotelialez eta haien gainean dauden astrozitoz eratua dago. Burmuineko odol-hodietako zelula endotelialak oso irmoki lotuta daude beren artean, eta astrozitoak daude haien gainean, lotura horiek irmoago itxiaz. Horrela, odoletik garraiatzen diren molekula gutxi batzuk baino ez dira igaroko burmuinera. Baina garraio selektibo hori ez da bakarrik odoletik burmuinera joaten, burmuinetik odolera ere joaten da eta burmuinean sortzen diren hondakinak zelula endotelial hauetan dauden hartzaile jakin batzuen bidez kanporatzen dira odolera. Horrela, zelula endoteliala odolaren eta burmuinaren arteko pasabidea arautzen duen zelula da.

Alzheimer gaixotasunaren kasuan, ikusi da muga hori kaltetuta dagoela eta zelula endotelialak ez direla gai β-amiloide zuntzak burmuinean jaso eta odolera igarotzeko, ondoren bertatik kanporatzeko. Zelula endotelial osasuntsuek LPR1 izeneko hartzaile bat izaten dute haien mintzean eta hartzaile honek β-amiloidezko zuntzak jaso eta odolera pasatzen ditu. Gaixotasun egoeran kaltetuta daude muga hematoentzefalikoko zelula endotelialak eta ez dute LPR1 hartzailerik. Ikertzaile txinatar eta kataluniarrek A40-POs izeneko nanopartikula bat garatu dute. Nanopartikula hau muga hematoentzefalikoko zelula endotelialetara heltzen da eta LPR1 hartzailearen adierazpena berritzen du; horrela, zelula endotelialak gai dira LPR1en bidez burmuineko β-amiloide zuntzak jaso eta odolera garraiatzeko, gero bertatik garbituak izan daitezen. Alzheimer gaixotasuna garatzen duten saguetan egin diren saiakeretan, nanopartikula injektatu eta ordu betera burmuinean pilatuta zuten β-amiloidearen % 60 ezabatzea lortu zen, eta, kasu batzuetan, zuntz guztiak garbitzea lortu zen 6 hilabeteko tratamenduaren ondoren.

Estrategia interesgarri eta itxaropentsua dirudien arren tentuz aztertu beharko da terapia berri honek berdin funtzionatzen ote duen beste animalia-espezie batzuetan eta gizakietan.

Erreferentzia bibliografikoak:

Chen, Junyang; Xiang, Pan; Duro-Castano, Aroa; Cai, Huawei; Guo, Bin; Liu, Xiqin; Yu, Yifan; Lui, Su; Luo, Kui; Ke, Bowen; Ruiz-Pérez, Lorena; Gong, Qiyong; Tian, Xiaohe; Battaglia, Giuseppe (2025). Rapid amyloid-β clearance and cognitive recovery through multivalent modulation of blood-brain barrier transport. Signal Transduct Target Ther, 10(1):331. DOI: 10.1038/s41392-025-02426-1

Guo, Xing; Yue, Ruizhu; Cui, Zhenwu; Wang, Shuying; Jia, Tian; Li, Wenqiang; Zhang, Wei; Shan, Linlin; Li, Chaokun (2025). Advances of therapeutic strategies for Alzheimer’s disease. Journal of Neurology, 272, 705. DOI: 10.1007/s00415-025-13456-8

Egileaz:

Iker Badiola Etxaburu (@ikerbadiola.bsky.social) EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko irakaslea eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedrako zuzendaria da.

The post Nanopartikula konpontzaileak alzheimerrari aurre egiteko estrategia moduan appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Landare baten arrakasta bere kode genetikoaren menpe dago. Oro har, landarearen dibertsitate genetikoa handiagoa den heinean, handiagoa izango da inguruneko aldaketen aurrean duen moldagarritasuna, eta horrek ondorio positiboa izango du laborantzaren errendimenduan. Hala ere, zaila da dibertsitate genetiko handiko landareen genoma osorik ikertzea. Izan ere, dibertsitatea handitu ahala, handitu egiten baitira kode genetikoaren tamaina eta konplexutasuna. Hori da oloaren kasuan gertatu izan dena. Orain, nazioarteko ikertalde batek oloaren lehen atlas genetikoa aurkeztu du Nature eta Natrue communications aldizkarietan argitaratutako artikulu banatan.

Historikoki, gariak eta garagarrak oloak baino garrantzi handiagoa izan dute gramineoen artean. Landare hauek uzta handiagoak eta egonkorragoak eman izan dituzte klima eta lur mota askotan, eta, hori dela eta lehenetsi izan dira nekazaritzan. Gainera, landare horien uztetatik lortutako azpiproduktuek izugarrizko garrantzia izan dute historian zehar, okintzan eta garagardoaren ekoizpenean erabiltzen baitira. Hala ere, azken hamarkadetan, oloak gero eta garrantzi handiagoa bereganatu du mundu osoko gizarteetan.

Irudia: olo heldua. (Argazkia: Edyta Paczos-Grzęda / University of Life Sciences, Lublin)

Osasunerako onuragarriak diren propietate asko ditu oloak; zuntza ematen du, kolesterol-mailak murrizten ditu eta ez du glutenik. Hori dela eta, azken urteetan ikertzaile askoren interesa erakarri du landare honen konposizio genetikoak. Oloaren genoma zehaztasun handiz ezagutzeak eragin positibo zuzena izan dezake nekazaritzan, hobekuntza genetikoan eta osasunean. Hala ere, oloaren kasuan, erronka handia da kode genetikoa bere osotasunean ezagutzea. Izan ere, oloak hiru arbaso ezberdinetatik datozen sei kromosoma-joko ditu bere genoman eta, gaur egun arte, ez zegoen olo banako guztien gene-multzo osoa azaltzen zuen ikerketarik.

Orain, nazioarteko ikertalde batek oloaren lehen ‘pangenoma’ eta ‘pantranscriptoma’ argitaratu ditu Nature aldizkarian. Lehenengoa landare baten aniztasun genetiko osoa erakusten duen mapa bat da. Bigarrenak, berriz, erakusten duena da zer gene dauden aktibo landareen hazi, sustrai edo hostoetan garapen-etapa ezberdinetan. Bien artean oloaren gene-adierazpenaren lehen atlas orokorra osatzen dute.

Beste gene batzuen desagerpena estaltzen duten gene berriak

Ikertzaileek genomaren sekuentziaziorako abangoardiako teknologiak eta laginketa zabalak bateratu zituzten. Hain zuzen ere, 33 olo-leinuren 6 ehunen kode genetikoak ikertu zituzten landarearen garapen-etapa ezberdinetan. Analisiaren helburu nagusia geneetan gertatzen diren egitura-aldaketak antzematea zen. Hau da, kromosomen inbertsioak (hautsitako sekzioak) edo translokazioak (birkokatutako sekzioak) bilatzea.

Ikertzen ari zirela, zientzialariek aurkitu zuten oloaren arbaso baten ondorengoak gene asko galdu dituela beste bietatik etortzen direnekin alderatuta. Ordea, olo-leinu honen existentzia ahalbidetzen duen nolabaiteko balantze genetiko bat egon behar zen eta, ikerketaren lehen autorea den Raz Avni-k azaltzen duen bezala, “landareak emankor izaten jarraitzen du, itxuraz, beste kopia genetiko batzuek lehen desagertutako geneei dagozkien lanak hartzen dituztelako beren gain”.

Gainera, ikertzaileek oloaren laborantzan eragin zuzena izan dezakeen aurkikuntza egin zuten: “Genomaren egitura-aldaketak loratze-denbora kontrolatzeaz arduratzen diren geneei eragiten diela ere aurkitu dugu”, adierazi du Martin Mascher-ek, IPK Leibniz Institutuko ikerketaburuak. Lortutako emaitzak, laborantzaren errendimendua hobetzeaz gain, atea irekitzen dio olo-laborantza ingurumen ezberdinetara aldaketa genetikoz moldatzeko aukerari.

Olo basatiaren eta hazitakoaren arteko desberdintasun genetikoak

Nazioarteko ikertalde berak olo basatiaren eta hazitakoaren egitura genetikoak ikertu zituen aldi berean, Nature Communications aldizkarian argitaratzen den artikulu batean azaltzen den bezala. Helburu nagusia ikertzea zen zer aldaketa genetiko iragaten dituen olo-populazio bakoitza hazten den eskualdeen ezaugarrietara egokitzeko. Horretarako, sekuentziazio bidezko genotipifikazioa erabili zuen ikertaldeak. Metodo hori erabiliz, ikertzaileek milaka laginetako kode genetikoetan aldaketak gertatu ote ziren aztertu zuten. Lortutako emaitzek erakusten dute nola oloaren genomak birmoldaketa-prozesuak jasaten dituen inguruneko eskualdeetara egokitzeko, eta horrek handitu egiten du oloaren dibertsitate genetikoa. Izan ere, Mascher-en hitzetan, “egitura kromosomiko bakoitzak zeregin garrantzitsua izan dezakete olo-lerro desberdinen agerpenean. Gure ikerketak bai olo basatietan bai hazitakoetan populazio genetiko ezberdinak daudela frogatzen du”.

Hain zuzen ere, ikertzaileek olo basatiak (Avena sterilis) lau populazio genetiko dituela aurkitu zuten, haietako batzuk mediterraneoko eta Ekialde Hurbileko eskualde espezifikoei lotuta. Gainera, laborantzan erabiltzen diren ohiko bi olo motatan (Avena sativa eta Avena byzantina) beste hainbat azpipopulazio genetiko aurkitu zituzten. Horrela, bildutako informazio guztiarekin oloaren lehenengo atlas genetikoa osatu dute ikertzaileek; “Oloaren pangenoma argitzeak, teknika genomiko modernoen potentziala erakusteaz gain, eragin zuzena izan dezake osasunean, nekazaritzan eta hobekuntza genetikoan“, dio, amaitzeko, IPK-ko ikertzaileak.

Erreferentzia bibliografikoak:

Avni, Raz; Kamal, Nadia; Bitz, Lidija; et. al. (2025). A pangenome and pantranscriptome of hexaploid oat. Nature, 1–9. DOI: 10.1038/S41586-025-09676-7

Bekele, Wubishet A.; Avni, Raz; Birkett, Clayton L. et. al. (2025). Global genomic population structure of wild and cultivated oat reveals signatures of chromosome rearrangements. Nature Communications, 16, 9486, 1–14. DOI: 10.1038/S41467-025-57895-3

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Oloaren atlas genomikoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Jone Razquin, Cristina Miguélez, Andrea Guridi, Leticia Abecia, Naiara Ortuzar, Elena Eraso eta Estibaliz Mateo

Parkinson gaixotasuna (PG) zahartzaroari lotutako gaixotasun neurologiko kroniko eta progresiboa da. Alzheimer gaixotasunaren ondoren, gure gizartean prebalentziarik handiena duen neuroendekapenezko gaixotasuna da. Gaixotasunaren ezaugarri nagusia garuneko Substantia nigra pars compacta deritzon neuronen galera da. Neurona hauek dopaminergikoak dira eta mugimenduen kontrolean parte hartzen dute. Dopamina gutxitzeak PGaren sintoma motor bereizgarriak eragiten ditu, hala nola mugimenduen moteltasuna, zurruntasuna eta dardara atsedenean. Hala ere, PGak garuneko beste eremu batzuetan ere eragiten duela ikusi da, eta horrek sintoma ez-motorrak eragiten ditu, loaren asaldurak, digestio-arazoak, disfuntzio sexualak eta endekapen kognitiboa batik bat.

Gaixotasunaren kausa ezezaguna bada ere, zenbait mekanismo proposatu dira, hala nola oxidazioa, neuroinflamazioa eta mutazio genetikoak. Azken aldi honetan, alfa-sinukleina proteinaren ikerketak garrantzia hartu du. Proteina honen forma patologikoa metatu egiten da eta Lewyren gorputzak neuronen barruan sortzen ditu haien heriotza eraginez. Metaketa horiek garunean agertzeaz gain beste eremu batzuetan ere era daitezke, digestio-sisteman eta larruazalean, esaterako. Ikertzaileek Lewyren gorputzen hedapena ikertu dute eta “garuna-lehena” eta “gorputza-lehena” hipotesia plazaratu dute. Eredu horrek gaixotasunaren bi aldaera planteatzen ditu: lehenengoan, metaketak garunean hasten dira eta ondoren sistema enterikora hedatu eta bigarrenean sistema enterikoan sortzen dira eta garunera hedatu. Bi kasuetan, PGaren progresioa konexio neuronalen bidez alfa-sinukleina hedatzearekin lotuta dago eta azkenean bi aldaerek metaketak aurkezten dituzte sistema enterikoan. Hori dela eta, mikrobiota-heste-garun ardatzak ikertzaileen arreta bereganatu du PGa ikertzerakoan.

Irudia: gorputza lehen eta garuna lehen teoriak Parkinson gaixotasunean. (Iturri: Ekaia aldizkaria)

Giza mikrobiota gure gorputzean, bereziki hesteetan, bizi diren mikroorganismoen (bakterioak, onddoak, arkeak, birusak eta protozooak) komunitatea da. Milioika mikrooganismoz osatutako komunitate honek funtsezko eginkizuna du gure osasunean, nerbio-sisteman, sistema immunologikoan, metabolikoan eta hormonalean eraginez. Mikrobiotaren desorekak, hau da disbiosiak, obesitatea, depresioa eta gaixotasun neurodegeneratiboak garatzeko arriskua areagotu dezake. PGean ikusi da pazienteek eta pertsona osasuntsuek mikrobiota ezberdina dutela, PGean bakterio batzuen ugaritasuna handitzen delarik beste batzuk gutxitzen diren heinean. Adibidez kate laburreko gantz-azidoak sortzen dituzten bakterio onuragarriak gutxituta egoten dira PG duten pazienteetan. Bestalde, bakterio kaltegarri edo patobionte batzuk, Escherichia edo Proteus generokoak kasu, handituta daude eta hantura eta kalte neuronala eragin ditzakete, gaixotasunaren sintomak okertuz. Gainera, uste da hesteetako hanturak eta mikrobiotako aldaketek eragina izan dezaketela alfa-sinukleinaren metaketan.

Mikorbiotak gaixotasunean daukan garrantzia ikusita, ikertzaileek pentsatu dute baliabide terapeutiko egokia izan daitekeela PG tratamenduan. Horrela bada, pazienteen disbiosia zuzentzeko hainbat estrategia ikertu dituzte. Horien artean prebiotikoak (mikrobiotarentzako elikagaiak), probiotikoak (mikroorganismo onuragarriak), antibiotiko selektiboak, eta mikrobiota fekala transplantatzea nabarmentzen dira. Azken honetan pertsona osasuntsuen materia fekala PG pairatzen duten pazienteei transferitzen zaie. Ikerkuntza horiek emaitza oparoak erakutsi dituzte sintoma motor eta ez-motorren hobekuntzan, berreziki aipagarriak dira idorreriaren tratamenduan egindako hobekuntzak. Hala ere, oraindik ikerketa gehiago behar dira terapia horien eraginkortasuna eta epe luzeko segurtasuna egiaztatzeko.

Laburbilduz, PGa konplexua da, eta sistema motorrari ez ezik, gorputzeko beste sistema batzuei ere eragiten die, sistema enterikoari, besteak beste. Hesteetako mikrobiotaren ezagutzak gaixotasuna ulertzen laguntzen digu eta tratamendu berrientzako bidea irekitzen, pixkanaka pazienteen ongizatea bermatzeko eta gaixotasunarekin behin betiko bukatzeko.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 47
• Artikuluaren izena: Mikrobiota-heste-garun ardatza eta terapia mikrobiologikoa Parkinson gaixotasunean.
• Laburpena: Parkinson gaixotasuna (PG) prebalentzia altua duen gaixotasun neurodegeneratibo bat bada ere, sintomak hasi eta 20 urtera diagnostikatzen da, eta oraindik ere ez da neuroendekapena gelditzeko tratamendu eraginkorrik aurkitu. Urte askoan sintoma motorrekin lotu den gaixotasuna izan bada ere, azken hamarkadetan sistema ez-motorretan duen eragina ikertu da, besteak beste, hesteetako mikrobiotarekin izan dezakeen lotura aztertuz. Izan ere, heste-garun ardatzaren bidez hesteetako mikrobiotak gaixotasunean eragin dezakeela ikusi da, hesteetako iragazkortasuna aldatuz eta hanturazko metabolitoak sortuz, batik bat. Gainera, hesteetako disbiosiarekin edo mikrobiotaren alterazioarekin erlazionatuta, zenbait mikroorganismoen ugaritasunean aldaketak deskribatu dira dagoeneko, batez ere bakterio-genero konkretu batzuenak. Hala, mikrobiota kontrolatzeko terapiek, besteak beste, dietoterapiak, probiotikoek, antibiotikoek eta transplante fekalekin egin diren ikerketek, emaitza itxaropentsuak erakutsi dituzte. Arlo honetan egindako aurrerapenek tratamendu berri eta eraginkorragoak bilatzeko atea zabaltzen dute, mikrobiota-heste-garun ardatza sakontasunez aztertzearen garrantzia erakutsiz.
• Egileak: Jone Razquin, Cristina Miguélez, Andrea Guridi, Leticia Abecia, Naiara Ortuzar, Elena Eraso eta Estibaliz Mateo
• Argitaletxea: EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 93-107
• DOI: 10.1387/ekaia.26319

Egileez:

Jone Razquin EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko, Neurozientziak Saileko eta Biocruces Bizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko ikertzailea da.

Cristina Miguélez EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Farmakologia Saileko eta Biocruces Bizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko ikertzailea da.

Andrea Guridi, Leticia Abecia, Elena Eraso eta Estibaliz Mateo EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia Saileko ikertzaileak dira.

Naiara Ortuzar EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Neurozientziak Saileko eta Biocruces Bizkaia Osasun Ikerketa Institutuko Gaixotasun Neurodegeneratiboen taldeko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Mikrobiota-heste-garun ardatza Parkinson gaixotasunean appeared first on Zientzia Kaiera.

Laura M. Lechuga CSICeko Ikerketako irakaslea eta Nanozientzia eta Nanoteknologiako Kataluniako Institutuko (ICN2) taldeburua da.

Bere ikerketa biosentsore nanofotonikoen arloan eta horiek diagnostiko klinikoan eta ingurumenekoan duten aplikazioan zentratzen da. 300 artikulu baino gehiago argitaratu ditu, zortzi patente familia eta lau sekretu komertzial ditu, eta bere lana mundu mailan aurkeztu du 500 konferentzia ingurutan gonbidatu gisa. Bi enpresa spin-off sortu ditu beste kide batzuekin.

2020ko apirila eta 2021eko iraila bitartean, Espainiako Gobernuari eta Zientzia eta Berrikuntza Ministerioari COVID-19aren pandemia kudeatzeko aholku eman zien Adituen Panel Zientifikoaren parte izan zen.

Sari ugari jaso ditu; honako hauek, besteak beste: RSEF eta BBVA Fundazioaren Fisika, Berrikuntza eta Teknologia saria (2016), Ikerketako Sari Nazionala (Teknologiaren Transferentzia kategoria), Teknologia Berrien Jaume I.a Erregea saria (2020) eta NOB166® Nanoteknologiako Sari Nazionala (2023).

Irudia: Laura M. Lechuga ikertzailea. (Argazkia: Laura M. Lechugak emana).Zein da zure ikerketa arloa?

Nire ikerketa arloa osasunera aplikatutako nanoteknologia da; nanomedikuntza esaten zaio. Zehazki, sentikortasun handiko biosentsore nanofotonikoak garatzen ditugu, diagnostiko zehatzak eta deszentralizatuak eskuratzeko diseinatuak. Nagusiki diagnostiko klinikoen eta ingurumeneko diagnostikoen aplikazioetan zentratzen gara. Arlo horretan, gure teknologia ultrasentikorrari esker, benetako laginekin lan egin dezakegu, markaketaren beharrik gabe.

Gure ikerketak prozesu oso hau barne hartzen du: nanotxip fotonikoen diseinua eta fabrikazioa, horien biofuntzionalizazio kimikoa, mikrofluidikoa, ingeniaritza optikoa eta elektronikoa, eta azkenik point-of-care motako diagnostiko plataformetan txertatzea. Teknologia horiek baliozkotzeaz ere arduratzen gara, horien benetako aplikazio kliniko eta ingurumenekoari begira.

Diziplina anitzeko esparrua da eta honako hauek guztiak barne hartzen ditu: fisika eta ingeniaritza nanofotonikoa, kimika, bioteknologia, eta medikuntzari eta ingurumenari lotutako alderdiak. Gainera, translazio teknologia bat da, eta horrek balio erantsi oso garrantzitsua ematen dio, gizartean eragin zuzena izateko helburua baitu.

Zergatik aritzen zara arlo horretan?

Nagusiki potentzial handia duelako pertsonen bizitzetan eragin positiboa izateko. Gure osasunaren diagnostikora aplikatutako nanoteknologiak potentziala du errotik aldatzeko gaixotasunak diagnostikatzen dugun modua. Horiek horrela, goiz detektatu daitezke minbizia bezain larriak diren patologiak, edo azkar erantzun daiteke infekzio biriko eta bakterianoak daudenean, pandemiak argi eta garbi gogorarazi zigun legez.

Horrez gain, bereziki motibatzen nau jakiteak laborategian egiten duguna zabaldu eta benetako tresna bihur daitekeela. Ikerketa paperaz harago eramateko aukera ematen du, gizarteari egiazko soluzioak ematekoa. Hori da, zalantzarik gabe, egunero indarra ematen didan motorretako bat.

Izan al duzu erreferentziazko figurarik zure ibilbidean?

Gaztea nintzela ez nuen izan nire burua islatuta ikusi ahal izateko moduko erreferentziako figurarik. Nire garaian arraroa zen emakume profesionalak ikustea albisteetan edo komunikabideetan beren iritzia ematen edo arlo zientifiko edo teknologikoetan gailentzen. Eta testuliburuetan edo eskoletan ere ez zen figura femenino nabarmenei buruz ikasten. Erreferenteak maskulinoak ziren ia erabat.

Hala ere, irakasle zoragarriak izan nituen; inspiratu ninduten eta nigan piztu zituzten jakingura eta ikasteko gogoa. Haiei esker garatu nuen aurrera egiten jarraitzeko nahi hori, unibertsitatera iristekoa; eta, beranduago, doktorego bat egiteko nahia, ezagutzara nire ekarpena egin ahal izateko. Esan bezala, ez zen ohikoa zientzian eredu femeninoak aurkitzea; hala ere, hurbileko pertsona horiek ezinbestekoak izan ziren nire bokazioa sustatzeko.

Horregatik guztiagatik, belaunaldi berriak animatzen ditut, bereziki neskatoak eta emakume gazteak, beren pasio zientifiko edo teknologikoak jarraitzera zalantzarik gabe. Egun, gero eta erreferente eta aukera gehiago daude, eta zientziak talentu eta aniztasun hori guztia behar du aurrera egiten jarraitzeko.

Zer aurkitu edo konpondu nahiko zenuke zure arloan?

Nire helburu nagusietako bat da lortzea gure biosentsoreen teknologia modu erreal eta efektiboan erabil dadila diagnostiko klinikoan. Erakutsi dugu jada minbizia bezalako gaixotasunen edo infekzioen biomarkatzaileen detekzio goiztiarrerako erabil daitekeela, pazienteen lagin txikietan zuzenean lan eginda, modu azkar eta doian.

Egun, nire interes handiena da teknologia hori pauso bat aurrerago eramatea; hau da, merkaturatu daitezkeen gailuak garatzea infekzio biriko eta bakterianoen diagnostiko azkarra eskaini ahal izateko, patogenoa identifikatzeaz gain, antibiotikoekiko duen erresistentzia profila ere identifikatuko duena. Izan ere, mundu mailako arazo kritikoa da. Ospitaleetan teknika oso aurreratuak dituzten arren, mantsoak eta kostu handikoak izan ohi dira. Hori dela eta, diagnostikoa, batzuetan, beranduegi iristen da. Nire helburua da errealitate hori aldatzen laguntzea, diagnostiko irisgarriagoak, arinagoak eta eraginkorragoak lortzearen bidez.

Zer aholku emango zenioke ikerketaren munduan hasi nahi duen norbaiti?

Nire aholku nagusia da “3P estrategia” deritzogunari jarraitzea:

1. PASIOA: Pasioa motor indartsua da. Ikerketa ibilbide luzea izan daiteke; frustrazio uneak eta zailtasunak daude bidean. Pasiorik gabe, erraza da amore ematea gauzak ez direnean espero genuen moduan ateratzen. Gakoa da benetan interesatzen zaizun eta inspiratzen zaituen gai bat aukeratzea. Zenbat eta gehiago maite egiten duzun hori, orduan eta energia eta entusiasmo handiagoa izango duzu zailtasunei aurre egiteko eta aurrerapausoak emateko. Gainera, zure lana maite duzunean, energia hori kutsakorra izan daiteke, eta horrek lankidetzazko giro positiboa sortzen laguntzen du.
2. PERTSEBERANTZIA: Ikerketan, porrota ia arrakasta bezain ohikoa da. Esperimentu guztiek ez dituzte emaitza positiboak izango, eta, askotan, soluzioak okerreko saiakera askoren ostean lortzen dira. Oztopoak ez dira porrota; ikasteko eta hobetzeko aukerak dira. Pertseberantziak barne hartzen du, halaber, kritika konstruktiboa onartzeko eta horri esker ikasteko gaitasuna. Zalantzazko uneetan, babes sare on bat izatea funtsezkoa izan daiteke. Kideekin eta mentoreekin hitz egiteak argitasuna eman diezaguke, bai eta oztopoak gainditzeko ideia berriak ere. Ez etsi.
3. PERSPEKTIBA: Ikerketa epe luzerako konpromisoa da, baina horrek ez du esan nahi bizitza pertsonala bazterrean utzi behar duzunik. Ezinbestekoa da oreka on bat mantentzea bizitza profesionalaren eta pertsonalaren artean, motibazioari epe luzez eutsi ahal izateko. Batzuetan, lanak eta bizitza pertsonalak talka egin dezakete, eta une horietan gaitasuna izan behar da lehentasunak berrantolatu eta errudun ez sentitzeko zuretzako, lagunentzako, familiarentzako edo zure zaletasunetarako denbora bilatzeagatik. Perspektiba izateak esan nahi du, halaber, malguak izan behar dugula helburuekin ikertzaile eta pertsona gisa aurrera egiten dugun heinean.

Aholku gehigarria: jakingura eta etengabeko ikaskuntza ezinbestekoak dira. Zientziak erritmo bizian egiten du aurrera eta gaur dakizuna bihar bertan alda daiteke. Ez utzi ikasteari; etengabeko jakingura funtsezko ezaugarria da zientzialari ona izateko. Azkenik, bada aipatu nahi nukeen zerbait: garrantzitsua da prozesuaz gozatzea. Ikerketa bidaia bat da, eta deskubrimendu bakoitza, txikia bada ere, aurrerapausoa da. Une horiek ospatzeak motibazioa mantentzen laguntzen du, bai eta egiten dugunaz gozatzen ere.

Jatorrizko elkarrizketa Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 7an: “Laura M. Lechuga: «Me motiva saber que lo que hacemos en el laboratorio pueda trascender y convertirse en herramientas reales»”

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

Ikertzen dut atalak emakume ikertzaileen jardunari erreparatzen die. Elkarrizketa labur baten bidez, zientzialariek azaltzen dute ikergai zehatz bat hautatzeko arrazoia zein izan den eta baita ere lanaren helburua.

The post Laura M. Lechuga: «Motibatzen nau jakiteak laborategian egiten duguna zabaldu eta benetako tresna bihur daitekeela» appeared first on Zientzia Kaiera.

Gure 750.000. amona eta orangutanena izaki berbera zen. Orain arte ezagututako gure arbaso guztiak Afrikan bizi baziren ere, orangutanak Indonesia aldean bizi dira: nola iritsi ziren haraino? Eta, agian, alderantziz izan zen, eta gure arbasoak izan ziren Afrikara itzuli zirenak. Jeffrey Schwartz antropologoak “The Red Ape” liburuan proposatu zuen gure ahaiderik gertukoenak orangutanak direla, ez txinpantzeak, eta ideia horrek eboluzioaren mapa geografikoa berriro irakurtzera garamatza. Gaur egungo kontsentsuak dio txinpantzeak direla gure lehengusu genetiko hurbilenak, baina orangutanen historia ulertzeak gurea bera ere argitzen du.

Duela 18 milioi urte Afrikako eta Arabiako plakek Eurasiarekin talka egin zutenean, bi kontinenteen artean zubi bat sortu zen, eta horrek animalia ugari —eta, agian, gure arbasoak— Asiara eramateko aukera eman zuen. Zientzialari batzuek diote Hominidoen arbasoak Afrikatik atera, Asian garatu eta berriro Afrikara itzuli zirela; horrela azal liteke orangutanen presentzia Asian eta fosilen urritasuna Afrikan. Eurasian aurkitutako fosilek, —Sivapithecus, Oreopithecus , Dryopithecus— garai hartako aniztasuna erakusten dute: batzuk aurpegi zapalak zituzten, beste batzuk gorputz zuzenak edo adarretatik zintzilik egoteko moldaketak. Hala ere, baliteke horietako bat ere ez izatea gizakion leinukoa, baizik eta Miozenoan Eurasian bizi izan ziren gure ahaide urrunetako bat.

“Gure arbasoak” Ikusgela hezkuntza proiektuaren bideo-sorta bat da. Euskal Wikilarien Kultur Elkartearen ikus-entzunezko egitasmoa da eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren kolaborazioa izan du.

The post Orangutanekin Asiara eta buelta appeared first on Zientzia Kaiera.

Materia bizia, molekulak, oinarrizko partikulak… mundua ispiluko irudiarekin bat ez datozen objektu “kiralez” egina dago.

Herrialde miresgarrian abenturak bizi ondoren, fikziozko Aliziak tximinia gaineko ispilua zeharkatu zuen 1871eko Lewis Carrollen liburuan (Ispiluan barrena), eta deskubritu zuen islatutako mundua bere munduaz bestelakoa zela. Deskubritu zuen liburu guztiak alderantziz idatzita zeudela eta jendea “atzerantz” bizi zela, ondorioak kausen aurretik jazotzen ziren mundu batean.

Objektuak ispiluan ezberdin ikusten direnean, zientzialariek “kiral” esaten diete. Eskuak, esaterako, kiralak dira. Imajina ezazu Alizia bere ispiluko irudiari eskua estutu nahian. Eskuin eskua ezker eskua da ispiluaren munduan, eta ezin dira behar bezala lerrokatu eskua estutzeko, atzamarrak ez dagokion alderantz tolesten direlako. (Izan ere, kiralitate hitza esku hitz grekoan du jatorria).

Irudia: . (Ilustrazioa: Celsius Pictor / Quanta Magazine)

Aliziaren esperientziak gure unibertsoko egia sakon bat islatzen du: ezer ez da berdina ispiluan barrena. Objektu ezagun askoren portaera, molekuletatik oinarrizko partikuletara, elkarreragiten dugun ispilu-irudiaren araberakoa da.

Ispiluko esnea

Ispiluan barrena liburuaren hasieran, Alizia ispiluaren aurrean jartzen da bere katu Kitty eskuetan duela, eta beste alderantz bultzatzeko keinua egiten du. «Jakin nahi nuke ea hor barruan esnea ematen dizuten. Agian ispiluko esnea ez da edateko ona», adierazten du.

Aliziak arrazoi zuen. Liburua argitaratu baino bi hamarkada pasatxo lehenago, Louis Pasteurrek deskubritu zuen, iraungitako ardoarekin esperimentatzen ari zela, zenbait molekula kiralak izan daitezkeela. Egiturazko forma ezberdinetan aurki daitezke, ezkerrak eta eskuinak, gainjartzeko ezinezkoak direnak. Pasteurrek deskubritu zuen osagai berdinak badituzte ere, molekula kiralen ispilu bertsioek funtzio kimiko ezberdinak izan ditzaketela.

Laktosa, esnean presente dagoen azukrea, kirala da. Bi bertsioak sintetiza daitezkeen arren, organismo bizidunek ekoitzitako eta kontsumitutako azukreak beti dira eskuinak. Izan ere, ezagutzen dugun bizitzak soilik erabiltzen ditu azukre eskuinak; horregatik biratzen du beti eskuinerantz DNAaren eskailera genetikoak. Homokiralitate horren arrazoia bizitzaren jatorria lausotzen duten misterio handietako bat da oraindik ere.

Kittyk ezingo zuen ispiluko esnea digeritu. Are okerrago, esneak bakterioren bat izan balu, aurkako kiralitatean bere immunitate sistemak eta antibiotikoek ezingo lukete horren aurka borrokatu. Zientzialari nabarmenen talde batek duela gutxi ohartarazi zuen ispilu irudiak diren bizi formen sintesiaren aurka arrazoi horregatik: baten batek laborategitik ihes egingo balu, ezagutzen ditugun bizi formen defentsa mekanismoak saihets zitzakeen.

Murriztuz

Untxiaren zulotik behera, kiralitatearen arrastoak ikus ditzakegu oinarrizko partikuletan ere.

Pasteurrek molekulei buruz eginiko lana Augustin-Jean Fresnelen aurretiazko deskubrimendu batean oinarritu zen. Azken hori 1822an konturatu zen kuartzo prisma ezberdinek eragin zezaketela argiaren eremu elektrikoak bi norabideetako batean biratzea: erloju orratzen arabera edo erloju orratzen aurka. Argi partikula bakoitzak ke arrasto bat utzi ahalko balu, prisma batetik eskuineranzko ke espiral bat aterako litzateke, eta beste prisma batetik ezkerreranzko bat.

Egun, fisikarien arabera, kiralitatea oinarrizko partikula guztien oinarrizko propietate bat da, karga edo masa bezalaxe. Masarik gabeko partikulak beti mugitzen dira argiaren abiaduran, eta, gainera, denek dute berezko une angeluar bat, ziba batek bezala biratuko balute bezala. Partikulak zure hatz lodirantz badoaz, atzamarrak —eskuin eskukoak edo ezker eskukoak— kurbatzen diren norabiderantz biratuko dute.

Egoera pixka bat konplikatuagoa da masa duten partikulen kasuan, hala nola elektroiak eta quarkak. Masa duen partikula bat mantsoago mugitzen da; hori dela eta, behatzaile arin batek hura aurreratu zezakeen eta haren mugimendu norabidea alderantzikatu, eta, horrela, bere itxurazko kiralitatea alderantzikatu ere bai. Hori dela eta, masadun partikulen kiralitatea deskribatzean, fisikariek partikularen propietate kuantikoen deskribapen matematikora jotzen dute. Partikula batek bere uhin funtzio kuantikoa biratzean, ezkerrerantz edo eskuinerantz mugituko da, bere kiralitatearen arabera.

Oinarrizko partikula ia guztiek dute biki bat ispiluaren bestaldean. Karga negatiboko elektroi ezker batek antipositroia islatzen du, karga negatiboko partikula eskuin bat.

Ispiluaren munduan, Aliziak deskubritzen du logika erotu egin dela: jendeak korrika egiten du ez mugitzeko, eta ez-urtebetetzeak ospatzen dituzte jaio ez diren egun guztietan. Era berean, gure unibertsoa bere ispilu irudiaz bestelakoa da. Indar ahula —desintegrazio erradioaktiboaz arduratzen den indarra— partikula ezkerrek besterik ez dute hautematen. Horrek esan nahi du partikula batzuk mundu arruntean desintegratuko direla, baina ez dela gauza bera gertatuko ispiluko beren bikiekin.

Horrez gain, bada ispiluan aurkitzen ez duten partikula bat: neutrinoa bere forma ezkerrean besterik ez da hauteman. Partikula fisikariak ikertzen ari dira ea neutrino eskuina existitzen den edo bere ispilu irudiak identikoak diren; eta horrek azal zezakeen zergatik unibertsoak baduen zerbait, ezer ez izatearen aldean.

Jatorrizko artikulua:

Zack Savitsky. (2025). How the Universe Differs From Its Mirror Image, Quanta Magazine, 2025ko maiatzaren 25a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Unibertsoa bere ispilu irudiaz bestelakoa da appeared first on Zientzia Kaiera.