Zientzia

Zenbat bilioi globulu gorri pasatzen dira bihotzetik minutu batean? Zergatik gara 1,5 cm altuago goizean esnatzean? Non daude hatzetako muskuluak? Galdera horien erantzunak eta beste hainbat kuriositate harrigarri biltzen ditu 100 kontu ondo ezagutzeko giza gorputza (2020) liburuak. Giza gorputzaren inguruko 100 kontu bitxiren bidez, gure organismoa hobeto ulertzeko eta jakin-mina pizteko baliabide erakargarria eskaintzen du, gaztetxoentzat bereziki pentsatua, baina edozein adinetako irakurleek goza dezaketen moduan.

Irudia: 100 kontu ondo ezagutzeko giza gorputza liburuaren azala. (Iturria: Ttarttalo)

Testu labur eta ulerterrazak eta marrazki atsegin eta deigarriz lagunduta, liburu honek zientzia dibertigarria eta eskuragarria bihurtzen du. Zergatik gorritzen gara? Zer dira superbakterioak? Zergatik botatzen ditugu bi motatako malkoak? Gorputzaren funtzionamendua ulertzeko lehen urratsa izan daiteke, eskolan, etxean edo oporretan irakurtzeko une aproposetan.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: 100 kontu ondo ezagutzeko giza gorputza
• Egileak: Alex Frith, Minna Lacey, Matthew Oldham eta Jonathan Melmoth
• Ilustratzaileak: Federico Mariani eta Jonathan Melmoth
• Itzultzailea: Nagore Irazustabarrena Uranga
• Argitaletxea: Ttarttalo
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2020
• Orrialdeak: 125
• ISBNa: 978-84-98436-79-2

Iturria:

Ttarttalo argitaletxea: 100 kontu ondo ezagutzeko giza gorputza

The post 100 kontu ondo ezagutzeko giza gorputza appeared first on Zientzia Kaiera.

En la sección Matemoción del Cuaderno de Cultura Científica somos unos apasionados de la banda de Moebius y de los cómics. Por este motivo, no puede extrañar a ninguna de las personas que habitualmente leéis las entradas de esta sección que nos interesemos por el uso de la banda de Moebius en los cómics.

 

En la entrada Matemática punk, un homenaje a Calpurnio se mostraba un ejemplo de como la banda de Moebius puede aparecer en el humor gráfico, a través de una de las viñetas de El bueno de Cuttlas titulada La banda de Moebius, del ilustrador, historietista, guionista, animador y videojockey aragonés Calpurnio, seudónimo de Eduardo Pelegrín Martínez de Pisón (1959-2022), publicado en 20 Minutos.

 

El bueno de Cuttlas (La banda de Moebius), de Calpurnio, publicado en 20 Minutos

 

Una novela gráfica en la que se utiliza la banda de Moebius de una forma metafórica, como símbolo del cambio de fortuna en la vida de su protagonista, de la buena a la mala fortuna, es el cómic El número 73304-23-4153-6-96-8 (La cúpula, 2008), del historietista suizo Thomas Ott, sobre la que podéis leer en la entrada De menú para hoy, dos novelas gráficas negras con salsa matemática.

 

Página de la obra El número 73304-23-4153-6-96-8, de Thomas Ott, en la que su protagonista se dirige a una tienda de empeños, pawn shop, en cuyo escaparate, arriba a la izquierda, podemos observar la imagen de la banda de Moebius

 

Por otra parte, un ejemplo muy bonito de la presencia de la banda de Moebius en un cómic es Promethea (1999-2005), del mítico guionista Alan Moore y el dibujante James H. Williams III, donde la banda de Moebius es un camino infinito de piedra por el que pasean dos de las encarnaciones de Promethea, Sophie y Barbara. Sobre las muchas matemáticas que hay en este cómic podéis leer la entrada Guía matemática para el cómic Promethea.

 

Ilustración de doble página que muestra a las dos Prometheas, encarnadas por Sophie y Margaret, paseando por un camino, sin fin, con forma de banda de Moebius

 

En esta entrada del Cuaderno de Cultura Científica vamos a hablar de un tipo de uso diferente de la banda de Moebius en el cómic, cuando la estructura del mismo está dada por la propia superficie de Moebius, generando lo que podemos llamar una tira cómica de Moebius.

 

Tira cómica de Moebius

 

Preparando mi charla Leyendo cómics con una mirada matemática, que impartí a finales de mayo en la librería Joker de Bilbao, librería especializada en cómic que recibió el Premio Librería Cultural 2023, compartí con el público una interesante tira cómica de Moebius de la artista estadounidense Katherine Myers (@katemyyers.art en instagram).

 

Portada de la presentación de la conferencia Leyendo cómics con una mirada matemática (Librería Joker, Bilbao)

 

Pero antes de la tira cómica, vayamos con lo elemental, qué es una banda de Moebius (aunque muchas de las personas que estáis leyendo esta entrada quizás ya lo conocéis, nunca está de más recordar los conceptos básicos). Una banda de Moebius es una banda retorcida que podemos construir de forma sencilla de la siguiente forma. Si tomamos una tira de papel y pegamos los extremos se obtiene una banda normal, que es una superficie con dos caras (el interior y el exterior) y dos bordes (el de arriba y el de abajo), pero si primero giramos uno de los extremos del papel media vuelta y después juntamos los extremos se obtiene la banda de Moebius, una superficie que solo tiene una cara y un solo borde (como se observa en la siguiente imagen), y propiedades muy curiosas (véase el libro Las matemáticas como herramienta de creación artística (Catarata, 2023) o las entradas Arte Moebius (I)  o Arte Moebius (II)).

 

 

Una de las técnicas habituales para comprobar que la banda de Moebius solo tiene una cara es empezar a pintar la tira de papel longitudinalmente, de manera que cuando lleguemos al punto de partida habremos pintado toda la superficie retorcida, es decir, la única cara de esta superficie. De hecho, si se realiza esta misma operación sobre la banda normal, sin retorcer antes de pegar los extremos, solamente pintaremos una de las caras, la exterior o la interior.

 

Por otra parte, una tira cómica es una historieta corta, de unas pocas viñetas, e incluso una única viñeta, cuyo formato suele ser rectangular alargado (apaisado), aunque la estructura y longitud es variable, y que se suelen publicar en periódicos y revistas. Algunos conocidos ejemplos de tiras cómicas son Mafalda (del historietista argentino Quino, Joaquín Salvador Lavado Tejón (1932-2020)), como la de la siguiente imagen, Garfield (del autor de cómics estadounidense Jim Davis), Snoopy (del historietista estadounidense Charles Schulz (1922-2000)), las tiras cómicas de Forges (el humorista gráfico madrileño Antonio Fraguas de Pablo (1942-2018)), las distintas tiras cómicas de Max (el artista catalán Francesc Capdevila), como Bardín, el superrealista, El bueno de Cuttlas de Calpurnio o las tiras cómicas, publicadas en diferentes periódicos, de El Perich (el humorista gráfico catalán Jaume Perich Escala (1941-1995)), entre muchos otros.

 

Ejemplo de tira cómica de Mafalda, del historietista argentino Quino, Joaquín Salvador Lavado Tejón (1932-2020)

 

La tira cómica de Moebius es también una historieta corta, de unas pocas viñetas, pero con algunas diferencias significativas, que funciona de la siguiente manera.

1.- Para empezar, la tira cómica de Moebius se imprime, por las dos caras, en una tira de papel apaisada, pero en la segunda cara la orientación de impresión es la contraria a la de la primera cara, es decir, girada 180 grados.

2.-Cuando se toma la tira de papel apaisada y se juntan los extremos, pero dando primero media vuelta a uno de ellos, entonces la tira de papel sobre la que está impresa la tira cómica se convierte en una banda de Moebius, de manera que solo tiene una cara.

3.-La historieta se ha impreso en las dos caras de la tira de papel apaisada, como hemos dicho, cambiando la orientación de la cara de atrás, de manera que cuando se juntan los extremos formando la banda de Moebius, la historieta que se iniciaba en la primera “cara” se continúa en la segunda “cara” sin necesidad de dar la vuelta a la “tira”.

4.-Por lo tanto, disponemos de una historieta continua que tiene el doble de longitud, pero al llegar a la parte final, como se regresa al inicio de nuevo (no olvidemos que es una superficie de Moebius, de una única cara) se puede continuar leyendo el cómic otra vez, sin interrupción, de manera que si se construye una historia circular (como veremos en la tira cómica de Moebius de la artista estadounidense Katherine Myers) tendremos una historieta infinita.

5.-Por último, mencionar que la tira cómica de Moebius, a diferencia de la tira cómica clásica, tiene una existencia independiente del periódico o revista en la que se pudiera publicar, ya que para poderla leer bien habría que cortarla del periódico y pegar sus extremos formando la tira cómica de Moebius (en la siguiente imagen se muestra la creación de Myers).

Fotografía de la tira cómica de Moebius, creada por la artista estadounidense Katherine Myers en 2024

 

Una tira cómica de Moebius, por Katherine Myers

 

Aunque lo mejor para entender qué es una tira cómica de Moebius es ver un ejemplo concreto.

 

Pero antes de mostrar esta historieta infinita creada sobre una estructura tan particular, la superficie de Moebius, presentemos brevemente a la artista que la creó, Katherine Myers. Como ella misma se describe en su página web (Kate Myers), ha estudiado el grado de Animación y Efectos Especiales en la Escuela de Arte de la Universidad Carnegie Mellon (Pittsburgh, Pensilvania, EE.UU.). En su trabajo, se centra en contar historias, utilizando las convenciones de género que se encuentran a menudo en el terror y la ciencia ficción para expresarse de una manera atractiva y visceral. Le fascina la fisicalidad del cuerpo humano y emplea estrategias como los medios basados en el tiempo, el arte secuencial y los efectos prácticos para recrear texturas y formas corporales en contextos anormales e investigar temas como la mortalidad y el yo. Le encanta la accesibilidad que ofrecen tanto el cine como los medios impresos: quiere que su trabajo sea lo más accesible posible. Dirige Full Tilt Comics con su socia Maddie Smoyer y también crea efectos prácticos y de maquillaje para Just a Head Productions.

 

Fotografía de Kate Myers en el PIE 2025 – Pittsburgh Indie Expo, del año 2025, en el stand de Full Tilt Comics, donde se observan algunas de sus tiras cómicas de Moebius

 

Presentemos finalmente la tira cómica de Moebius de la artista Kate Myers. Está formada por seis viñetas, tres que irán impresas en la primera cara (la fila de viñetas de arriba en la siguiente imagen) y las otras tres, pero giradas 180 grados, en la segunda cara (la fila de abajo de la siguiente imagen) de la tira de papel. En la historieta aparecen dos personajes, uno de ellos es una joven que le cuenta a su interlocutora cómo le ha ido en su última cita. Veamos las seis viñetas.

 

Las viñetas que van impresas en la “cara” superior y en la “cara” inferior de la tira de papel con la que se forma la tira cómica de Moebius de la artista Kate Myers

 

Por lo tanto, cuando la tira cómica de Moebius ya está montada, la lectura de las viñetas es la evidente y que explicamos a continuación. Primero se leen las tres viñetas de la parte de arriba de la anterior imagen. Pero después de la tercera viñeta, en la tira de Moebius, la siguiente es la primera viñeta de la parte de abajo (por el medio giro de la tira antes de pegar los extremos). Por lo tanto, se continúa la lectura con las tres viñetas de abajo. Aunque al llegar a la tercera viñeta de abajo, la siguiente en la tira de Moebius es, de nuevo, la primera viñeta de arriba, por lo que se puede continuar leyendo la historieta de una forma circular e infinita.

 

A continuación, incluyo una traducción del texto de la tira cómica de Moebius de Kate Myers.

 

Primera viñeta:

 

– Recientemente tuve una primera cita muy mala.

– ¿Sí?

 

Segunda viñeta:

 

– De lo único que habló fue sobre lo que cree que sucede después de morir.

 

Tercera viñeta:

 

– Él piensa que vivimos nuestras vidas una y otra vez como en un circuito cerrado.

 

Cuarta viñeta:

 

– Aunque me gusta la idea. Es reconfortante.

– ¿En qué sentido?

 

Quinta viñeta:

 

– Ya hemos tenido esta conversación antes, y la volveremos a tener de nuevo. Para siempre.

 

Sexta viñeta:

 

– ¡Guau!

– ¡Sí!

 

Un montón de tiras cómicas de Moebius de la artista estadounidense Kate Myers

Sobre el autor: Raúl Ibáñez es profesor del Departamento de Matemáticas de la UPV/EHU y colaborador de la Cátedra de Cultura Científica

El artículo Tiras cómicas de Moebius (I) se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Nahúm Méndez

Marte da gure Lurraren oso antzekoa iruditzen zaigun eguzki sistemako leku horietako bat, baina, aldi berean, oso ezberdina dela iruditzen zaigu. Gaur egun hauts gorrizko geruza nonahiko batek menderatzen duen basamortu izoztua eta etzea da, baina duela milioika urte planeta bizia zen -hitzaren zentzu geologikoan, ez gaizki ulertu- non sumendiak oraindik erupzioak izaten zituzten erregulartasunez eta ur likidoak haren azalera zizelkatzen zuen.

Oraindik ere planeta hain modu erradikalean aldarazi zuten kausei eta prozesuei buruz eztabaidatzen dugu. Planeta apurka-apurka aldatu zen ala bat-batean? Edo, agian, Marteren historia batez ere hotza izan da, baina atmosfera trinkoagoa izateak ur likidoa bere azalean egonkorra izatea ahalbidetzen zuen aldi beroak izan zituen? Oraindik xehetasun -eta denbora muga- ugari markatu behar ditugu Marten, galdera horiei erantzun ahal izateko.

1. irudia: itxura hau izan al zuen Martek bere historiako uneren batean? Horixe da etorkizunean erantzutea espero dugun galderetako bat, planeta gorriaren geologiari buruzko datu gehiago dauzkagunean. (Argazkia: ESO/M. Kornmesser-ek eskainia. Cuaderno de Cultura Científica)

Azterlan berriagoen arabera (besteak beste Thomas et al.-ek 2023an argitaratutakoaren arabera), duela 3800 milioi urte atmosferak zituen konposizio eta dentsitate tarteek adierazten dute atmosfera batez ere karbono dioxidoz (0.3-1.5 presio bar) eta nitrogenoz (0.2-0.4 bar) osatuta zegoela. Baliteke konposizio hori eta gure planetak fotosintesia agertu baino lehen zuen bigarren atmosfera ez izatea hain desberdinak. Gainera, ziurrenik, planetaren historiaren hasieran egon zitekeen sumendi jardueraren ondoriozko magmaren desgasifikazioa izango zen haren jatorri nagusia.

Baina, beno, zergatik utzi behar dugu geologia albo batera gaur uraz hitz egiteko? Ura baliabide geologikotzat har dezakegu, baina erliebea moldatzeko eragile garrantzitsua ere bada, baita eta sedimentuak (fase likidoan zein izotz fasean) garraiatzeko ere; hortaz, geologiaren ikuspegitik oso interesgarria eta funtsezkoa da Marte, gaur egun ulertzen dugun moduan, azaltzeko.

Buhler-ek (2024) argitaratutako artikulu berri batek Marten “hezealdiak” sortzeko mekanismo interesgarri bat proposatzen du. Horretarako, denboran atzera egin behar dugu, hain zuzen ere, 3600 bat milioi urte, Noeiko arotik Hesperiko arora igarotzeko unera. Ziurrenik, une horretan Marteko gainazaleko ia ur guztia izoztuta egongo zen zenbait erreserbatan: lurzoruak, kasko glaziarrak, antzigarra, etab.

Ikerketa berriaren arabera, une horretan hasi ziren gertaera batzuk aldian behin gertatzen: kolapso atmosferikoak. Prozesu hori planetaren ardatzaren inklinazioak atalase jakin bat gurutzatzean gertatuko zen. Orduan, atmosferako karbono dioxidoa, tenperatura baxuak zirela eta, poloen gainean kondentsatu eta izoztu egingo zen, eta poloak karbono dioxidozko izotz kasko handi batekin estaliko zituen. Lehenago aipatu dugun bezala, prozesu hori aldian behingoa izango zen eta milioika urtean zehar gertatuko zen.

2. irudia: Marteren ipar poloan dauden izotz eta hauts metaketen xehetasuna. Batzuetan izotz metaketa eta beste batzuetan hauts metaketa handiagoak egon diren aroen alternantzia eta zenbait ziklo ikus daitezke. (Argazkia: NASA/JPL-Caltech/UArizonak eskainia. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Kolapsoen ziklo horren une gorenean, Marteren gainazaleko ur kopuru handiena izoztuta zegoen, bereziki hego poloan, eta izotz kasko handiak edo glaziarrak sortzen zituen. Horien gainean, atmosferatik karbono dioxido izoztuaren zati handi bat “eroriko” zen kolapso atmosferikoaren prozesuetan.

Zer ondorio izango zuen uraren izotz gainean bildutako dioxido karbonoaren izotz horrek? Manta termiko baten antzekoa izango zen, ez zuen utziko beroak ihes egiten. Baina… zein beroz ari gara? Egileak iradokitzen du bero geotermikoa, planetaren barrutik ateratzen dena, nahikoa izango zela izotzak fusionatzen hasteko azalaren eta izotzaren arteko interfazean, hau da, kasko glaziarren oinarrian.

Horrek ur likido ugari sortuko zuen, Argyre arrora iritsiko ziren ehunka kilometroko ibaiak elikatzeko adina. Arro hori sakonune handi bat zen, Mediterraneo itsasoaren tamainako laku bihurtuko zena eta, batzuetan, bertara iristen zen ur kantitate handiaren ondorioz gainezka egingo zuena.

3. irudia: Marteko Argyre arroaren hegaletako baten irudia, Europea Mars Express zundak hartutakoa. Lurrazal kaotikoa duten eremuak ikus daitezke, agian izotzaren eskala handiko fusioak eratutakoak. (Argazkia: ESA/DLR/FU Berlinek eskainia. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Dena ez da hemen amaitzen, ordea; izan ere, aipatu gabe utzi dugu atal garrantzitsu bat eta horretaz hitz egin behar dugu fenomeno hori hobeto ulertzeko: uraren zikloa. Duela 3600 milioi urte, Marten hotz handiagoa egiteaz gain, atmosfera, ziurrenik, askoz ere meheagoa izango zen, eta ondorioz, zailagoa izango zen azaleran ur masa egonkorrak -eskala geologikoan- egotea.

Ura mugitu egiten zen, batez ere ibaietan, hego polotik ekuatorera; baina, ibilbide horretan, izotzaren sublimazio eta uraren lurrunketa prozesuek uraren parte bat atmosferara itzuliko zuten, eta, hortik, berriz ere, poloetara. Ziklo hori 1000.000 eta 10 milioi urteren artean errepikatuko zen eta 100 milioi urteko tarte batean hainbat alditan gertatu.

Interpretazio berri horrek aurka egiten dio Marteren klimaz dugun irudiari, eta klima hori beharrezkoa da planetan ur masak eta ibai sareak egon daitezen. Normalean garai beroekin lotzen ditugu, baina garai hotzetan ere gerta zitezkeen. Horrek hautsi egingo luke, nolabait, Noeikoaren eta Hesperikoaren arteko trantsizioan (Marteko atmosfera meheagoa eta planeta hotzagoa zenean) urak sortutako erliebearen modelatze moduak interpretatzeko orduan zegoen paradoxa.

Eta beste kontu bat: gainazalean ur likidoa egoteak eragina izan lezake maila astrobiologikoan eta zabaldu egingo luke planetaren gainazalean zein glaziar azpiko laku eta ibaietan (izotzen fusioaren ondorioz sortu eta erradiazioaren muturreko baldintzen pean egongo ez liratekeenak) bizitza egoteko aukera… Baliteke uste duguna baino denbora luzeagoaz izan zitekeela bizigarria Marteren gainazala.

Erreferentzia bibliografikoa:

Trent B., Thomas; Hu, Renyu; Lo, Daniel Y. (2023). Constraints on the Size and Composition of the Ancient Martian Atmosphere from Coupled CO2–N2–Ar Isotopic Evolution Models. The Planetary Science Journal, 4, 41–41 doi: 10.3847/psj/acb924

Buhler, P B. (2024) Massive Ice Sheet Basal Melting Triggered by Atmospheric Collapse on Mars, Leading to Formation of an Overtopped, Ice‐Covered Argyre Basin Paleolake Fed by 1,000‐Km Rivers. Journal of Geophysical Research Planets, 129, 11. DOI: 10.1029/2024je008608

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko azaroaren 25ean: El colapso atmosférico y los periodos húmedos de Marte.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Kolapso atmosferikoa eta Marteren hezealdiak appeared first on Zientzia Kaiera.

El agua en estado sólido se supone que puede formar un vidrio, lo que se conoce como hielo amorfo de baja densidad (LDA, por sus siglas en inglés). Durante décadas el LDA ha sido considerado un sólido desordenado, casi una “instantánea congelada” del agua líquida. Sin embargo, un nuevo estudio demuestra algo notable: este tipo de hielo no sería completamente amorfo, sino que contendría cristales diminutos en su seno. Las implicaciones de algo aparentemente tan trivial son enormes.

Dos modelos y un experimento muy ingenioso

El equipo de investigación recurrió a dos modelos computacionales muy utilizados en las simulaciones de las masas de agua para recrear el LDA. Ambos modelos —uno que simula el enfriamiento desde agua líquida y otro que reproduce el proceso de vitrificación desde un estado cristalino— no lograron generar un sólido totalmente caótico, amorfo. En cambio, en los dos casos surgieron nanocristales dispersos en la estructura amorfa.

Fuente: M.B. Davies et al (2025) Physical Review B doi: 10.1103/PhysRevB.112.024203

Para validar estos resultados, los científicos complementaron las simulaciones con experimentos en el laboratorio muy ingeniosos. Produjeron hielo LDA a partir de dos rutas distintas: como deposición de vapor a muy baja temperatura y como calentamiento de hielo amorfo de alta densidad. Si el LDA fuese verdaderamente amorfo ambas rutas deberían obtener el mismo resultado. Sin embargo, comprobaron que, tras recristalizar, cada muestra mostraba diferencias en la proporción de estructuras cristalinas hexagonales. Esta “memoria” de la ruta de formación solo es posible si existen cristales microscópicos en el material

Este enfoque combinado, datos experimentales y modelado computacional, apunta a que el LDA no es un vidrio puro sino una forma parcialmente cristalina de hielo. Según los autores, la proporción estimada de cristales puede alcanzar hasta un 20 % del volumen total del material.

El LDA es uno de los sólidos más comunes del universo

¿Por qué importa este hallazgo? En primer lugar, porque revela la verdadera naturaleza de uno de los sólidos más comunes en el universo. El LDA se encuentra en cometas, nubes moleculares del espacio profundo e incluso en las capas superiores de las atmósferas planetarias. Si su estructura es parcialmente cristalina, esto puede alterar cómo interactúa con la luz, cómo se funde y cómo influye en la química del entorno.

LDA y las anomalías del agua

En segundo lugar, esta conclusión tiene implicaciones para entender las famosas “anomalías” del agua — fenómenos como su máxima densidad a 4 °C o la existencia de dos posibles estados líquidos en condiciones extremas. El hecho de que el LDA carezca de un equivalente líquido perfectamente correspondiente desafía ciertas teorías sobre el comportamiento del agua superenfriada  En otras palabras, la existencia de estos nanocristales pone en entredicho el papel del LDA como referencia estructural para estudiar el agua en condiciones extremas.

Este hallazgo no solo refina nuestra comprensión del agua en condiciones extremas, sino que también invita a reevaluar qué entendemos por estructuras amorfas. Incluso en los sistemas aparentemente más desordenados, la naturaleza parece esconder un grado inesperado de organización.

Referencias:

M.B. Davies et al (2025) Low-density amorphous ice contains crystalline ice grains Physical Review B doi: 10.1103/PhysRevB.112.024203

Sobre el autor: César Tomé López es divulgador científico y editor de Mapping Ignorance

El artículo Uno de los sólidos más comunes en el universo, el LDA, no es del todo amorfo como se creía se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Olatz Ortega Vidales

Animaliek fotosintesia egiten dutela esateak harridura sortzen du, baina badira eguzki-argiaz baliatzen diren zizare txiki batzuk, Symsagittifera roscoffensis izenekoak. Haien sekretua ez dago pigmentuetan, baizik eta barnean hartzen dituzten alga fotosintetikoetan. Zelan izan daiteke hori? Non bizi dira? Nola antolatzen dira? Zergatik dira garrantzitsuak izaki hauek?

Ez da magia: fotosinbiosia da

Symsagittifera roscoffensis, edo Roscoff zizarea deritzonak, 1 – 4 milimetroko luzera duten eta Ipar Atlantikoko hondartzetan zehar bizi diren zizare nimiñoak dira.

Jaio orduko, Tetraselmis convolutae espeziekoak diren mikroalgen bila abiatzen dira; izan ere, biziraupenerako funtsezkoa zaie fotosinbiosi horren harremana. Itsasertzean bizi diren alga libre horiek irentsi, beren ehunetan integratu eta, 10-15 egunera, zizareak guztiz berdeak bilakatuko dira. Alga gabe geratzen direnak, aldiz, ez dira 20 egun baino gehiago biziko. Estimatu da zizare helduetan 40.000 alga inguru bizi direla.

Koralak dira fotosinbiosiaren adibide ezagunenak; kasu horretan, estua da animaliaren eta zooxantela algen arteko harremana. Elkarrekiko onuragarria den fotosintesian oinarritutako sinbiosia da fotosinbiosia. Horri esker, Roscoff zizareak ez du elikagai bila ibili behar. Algek fotosintesiaren bidez ekoitzitako mantenugaiak zizarearen elikagaia bihurtzen dira, eta algek zizaretik babesa eta karbono dioxidoa jasotzen dute. Zizarearen ahoa, hortaz, ez da elikatzeko erabiltzen, baizik eta sinbiosia hasteko: algak integratzeko tresna bilakatu da (1.irudia).

1. irudia: zizarearen eta mikroalgen arteko sinbiosia. (Argazkia: Olatz Ortega Vidales)Zizareen gizartearen antolakuntza kolektiboa

Zizare hauek marearteko putzuen eremuan bizi dira. Gizakiok begi-bistaz banakoak ikusteko gai izan ez arren, milioika indibiduok osatutako kolonia berdeak ikusteko gai gara, hareari kolore berdea ematen baitiote (2.irudia).

Marearteko eremuan bizi izanda, portaera konplexuak garatu dituzte ingurune aldakor eta estresagarriei aurre egiteko. Argiaren, grabitatearen, uraren korronteen edo estimulu mekanikoen aurrean erreakzionatzen dute eta mugimendu kolektibo antolatuak sortzen dituzte.

Grabitatearen norabidean mugitzen dira (geotaxia). Kanpo-estimulu mekaniko baten ondoren (kolpe bat esaterako), zizareak azkar egiten du behera harea garauen artean ezkutatzera. Jaioberrietan, ez dute artean grabitatearekiko erreakziorik, ez baitute grabitatea sentitzeko funtsezkoa den egiturarik (estatozistoa). Estimulazio mekanikoaren eta bibrazioaren aurrean, helduek gorputza uzkurtzen dute, trinko eusteko. Portaera horrek garuna kenduta ere irauten du!

Uraren korronteen aurrean (rheotaxia), zizareek jarrera desberdinak hartzen dituzte korronteen indarraren arabera. Korrontea indartsua ez bada, haren norabidean mugitzen dira, baina korrontea indartzen den heinean, lurrean itsasten dira eta floc deritzen egituretan antolatzen dira. Floc-ak pilota itxurako egitura trinkoak dira, eta sortzen dira zizareak estimulua nabaritu eta 0,2 segundo baino gutxiagoan uzkurtu, kiribildu eta elkarri lotzen direnean. Oso arriskutsua dute banaka ibiltzea igerian, olatuek itsasora eraman baititzakete; floc-ean ordea, zizareek pisu handiagoa hartzen dute eta azkarrago eta seguruago hondoratzen dira. Floc-ean, bakarrik egonda baino % 50 azkarrago hondoratzen direla ikusi da, eta abantaila handia dute hori biziraupenerako. Ura baretu bezain laster, zizareak banatzen hasten dira.

Koloniak argiaren norabidean mugitzen dira mugimendu koordinatuetan (fototaxia positiboa). Ikusi da jaioberriak argi zurirantz mugitzen direla eta saihestu egiten dituztela, bizi osoan zehar, intentsitate oso altuko edo oso baxuko argiak; izan ere, argi-intentsitate oso altuetan eta oso baxuetan ez da fotosintesia gauzatzen. Floc-ak oso lagungarriak egiten zaizkie argi-intentsitate handiko aldietan, itzala sortzeko balio baitute.

Gainera, zizare talde bateko kideek erritmo zirkadiano zehatza badute (itsasaldiak bezalako zikloei lotua) eta beste talde batekoek ez, talde handieneko portaerak inposatzen dira guztiengan. Horrek adierazten du norbanakoen portaera alda daitekeela taldeko dinamikaren arabera.

Jokabide harrigarri horien oinarria zizareen antolakuntza kolektiboa da. Portaera horiek ez dira ausazkoak, baizik eta ingurune aldakorretan bizirik irauteko garatu dituzten estrategiak. Horrek adierazten du adimen kolektibo bat dagoela, non banako bakoitzak talde osoaren mesederako jokatzen duen.

2. irudia: S. roscoffensis zizareak hondartzan. (Argazkia: Olatz Ortega Vidales)Zergatik dira hain bereziak Roscoff zizareak?

Ikusi dugun moduan, Symsagittifera roscoffensis zizareak izaki harrigarriak dira eta hainbat arrazoirengatik garrantzitsuak. Lehenik eta behin, nabarmentzekoa da barnean duten alga berdearekin (Tetraselmis convolutae) duten harreman estua. Oso gutxitan ikusi da animaliaren elikagai guztia fotosinbiositik jasotzea; beraz, eredu bikaina da prozesu horren mekanismoak ulertzen laguntzeko.

Bestalde, esan bezala, zizare hauek gai dira mareartekoa den ingurune konplexu eta aldakor batean moldatzeko. Komunitatean bizi direnez eta taldean koordinatuta erreakzionatzen dutenez, eredu bikaina dira portaera kolektiboa ulertzeko ere. Gainera, haien bizimodu bereziari esker, erraz biltzen dira naturan eta aste edo hilabetez eduki daitezke laborategian, esperimentuetarako baldintza ezin hobeak eskainiz. Azkenik, Euskal Herriko hondartzetan maiz ikusten ditugun bizidunak dira, eta haiek ezagutzea urrats handia da ekosistema hobeto ulertzeko eta zaintzeko.

Beraz, S. roscoffensis ez da soilik izaki bitxia: sinbiosia, portaera soziala eta inguruneetarako egokitzapena aztertzeko eredu paregabea da, bizi garen krisi ekosozialarentzako gakoa.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Arboleda, Enrique; Hartenstein, Volker; Martinez, Pedro; Reichert, Heinrich; Sen, Sonia; Sprecher, Simon; Bailly, Xabier (2018). An Emerging System to Study Photosymbiosis, Brain Regeneration, Chronobiology, and Behavior: The Marine Acoel Symsagittifera roscoffensis. BioEssays, 40, 10. DOI: 10.1002/bies.201800107
• Bailly, Xabier; Laguerre, Laurent; Correc, Gaëlle; Dupont, Sam; Kurth, Thomas; Pfannkuchen, Anja; Entzeroth, Rolf; Probert, Ian; Vinogradov, Serge; Lechauve, Christophe; Garet-Delmas, Marie-José; Reichert, Heinrich; Hartenstein, Volker (2014). The chimerical and multifaceted marine acoel Symsagittifera roscoffensis: from photosymbiosis to brain regeneration. Front Microbiol, 5. DOI: 10.3389/fmicb.2014.00498
• Thomas, Nathan J.; Tang, Kam W.; Coates, Christopher J. (2024). In situ environmental conditions and molecular identification of the photosymbiotic marine worm Symsagittifera roscoffensis. Symbiosis 92, 137–148. DOI: 10.1007/s13199-023-00964-2
• Worley, Alan; Sendova-Franks, Ana B.; Franks, Nigel R. (2019). Social flocculation in plant–animal worms. R. Soc. Open Sci, 6181626. DOI: 10.1098/rsos.181626

Egileaz:

Olatz Ortega Vidales Plentziako Itsas Estazioa “Kontuz! Ez nazazu zapaldu!” proiektuko ikertzailea da.

The post Gure hondartzetako harea berdez koloreztatzen duen sinbiosia appeared first on Zientzia Kaiera.

A nuestra escala -la de la humanidad- la Luna ha permanecido en el cielo como un cuerpo gris e inmutable. Su rostro, completamente cubierto de cráteres, nos hace pensar en un mundo geológicamente muerto, casi fósil. Pero no siempre fue así. Nuestra Luna, al igual que la Tierra, también tuvo una juventud fiera y volátil.

Hace unos 3500 millones de años, ocurrieron sobre la superficie lunar fenómenos volcánicos como las fuentes de lava, impulsadas por la expansión de burbujas de gas que procedían del interior del manto lunar. Estas erupciones -que estaban ocurriendo en el casi vacío del espacio- eran muy diferentes a las que ocurren en la Tierra. Gracias a los minúsculos restos de vidrio formados durante estos eventos, los científicos están comenzando a descifrar algunos secretos lunares que hasta ahora habían pasado desapercibidos.

Un nuevo estudio publicado en Icarus por Williams et al. (2025) ofrece una nueva perspectiva sobre este tipo de erupciones gracias al estudio a escala microscópica de unas pequeñas “perlas” de vidrio volcánico que trajeron a nuestro planeta los astronautas de la misión Apolo 17 y que ha permitido reconstruir la presión, la temperatura y la composición de la nube de gases volcánicos fruto de una erupción, abriéndonos la puerta a comprender mejor los mecanismos eruptivos en la Luna.

Imagen de una de las “trincheras” excavadas para que aflorasen mejor las perlas de color anaranjado. Destaca mucho la diferencia de color entre el regolito de color gris y el anaranjado que hay por debajo de la capa superficial. Imagen cortesía de la NASA.

La historia del estudio de vidrios lunares comienza en 1972, en el valle de Taurus-Littrow. Los astronautas de la misión Apolo 17 Eugene Cernan y Harrison Schmitt hicieron un descubrimiento asombroso e inesperado en el llamado cráter Shorty: una pequeña zona anaranjada como un oasis entre el infinito gris del regolito lunar.

Schmitt: ¡Oh, hey! ¡Espera un momento!

Cernan: ¿Qué?

Schmitt: ¿… dónde están esos reflejos? Ya me han engañado en otras ocasiones. ¡Hay tierra de color naranja!

Cernan: ¡Bien, no te muevas hasta que no lo vea!

Schmitt: ¡Está por todas partes! ¡Naranja!

Cernan: No te muevas hasta que lo vea.

Schmitt: Lo he removido con mis pies.

Cernan: ¡Hey, aquí está! ¡Puedo verlo desde aquí!

Schmitt: ¡Es naranja!

Cernan: Espera un momento, que subo la visera. ¡Sigue siendo naranja!

Schmitt: ¡Claro que lo es! ¡Que locura! ¡Naranja! Tengo que excavar una trinchera, Houston.

Este suelo naranja al que se refieren en la transcripción de la conversación, junto con el suelo más oscuro de alrededor, estaba formado por incontables pequeñas “perlas” de vidrio anaranjado, restos de un magma enfriado rápidamente y arrojados al cielo durante la erupción mediante fuentes de lava. Los astronautas recogieron estas muestras en tubos de muestras, los sellaron y protegieron de la contaminación de la atmósfera terrestre para su posterior estudio.

Durante décadas, los científicos habían pensado que estas perlas tenían algo de especial. Mientras las gotas de roca fundida viajaban a través del gas expulsado por la erupción, funcionaban como una especie de esponja en miniatura.  Conforme estas gotas se alejaban de la parte central de la pluma de gases emitidos por la erupción, mucho más densa y caliente, algunos elementos se condensaron directamente sobre la superficie de estas perlas, recubriéndolas.

Estas coberturas, conocidas como sublimados, son como una especie de “fantasma” de la pluma de gases volcánica, aportándonos un registro directo de su química. Pero hasta ahora, el problema era leer su mensaje, ya que, con menos de 100 nanómetros de espesor, estas capas de minerales son muy frágiles, reactivas con la atmósfera terrestre y, por lo tanto, muy difíciles de analizar.

El astronauta y geólogo norteamericano Harrison Schmitt es uno de los protagonistas de esta historia. Aquí lo podemos ver con un gigantesco bloque de roca fragmentado que probablemente provenga de la formación de un cráter de impacto. Imagen cortesía de NASA.

Es en esta dificultad del estudio de estas muestras donde destaca este nuevo estudio. Los autores han podido trabajar con las muestras de unas perlas de vidrio oscuro que nunca han sido expuestas al aire de la atmósfera terrestre y que aparecen también junto a las anaranjadas.

Mediante unas técnicas de estudio microscópico han podido hacer observaciones tanto a nivel morfológico como químico. No ha sido una tarea fácil, ya que, desde la apertura del tubo donde estaba esta muestra hasta el moverlas entre los distintos instrumentos, se ha tenido que hacer en una atmósfera de nitrógeno puro o en vacío. Algo que no es precisamente pan comido, pero necesario para poder realizar el estudio con las garantías de que al menos no habría alteraciones químicas en la superficie de las perlas.

Este meticuloso análisis ha conseguido descifrar una historia escrita en las distintas capas de las perlas. Una de las cosas que más han llamado la atención de los científicos es la aparición de unos “montículos” microscópicos y con forma semiesférica. Estos están formados por la esfalerita policristalina, un sulfuro de cinc.

Para que se forme la esfalerita, la nube de gas volcánico tiene que contener -obviamente- azufre y cinc. Pero más importante es este otro detalle: su formación apunta directamente a otro elemento, el hidrógeno. Los modelos termodinámicos nos cuentan que en una nube de gas pobre en hidrógeno, el cinc prefiere enlazarse con el cloro para formar cloruro de cinc. La prevalencia del sulfuro de cinc en estas perlas es una fuerte evidencia de que el gas volcánico era rico en hidrógeno en comparación con los elementos halógenos (flúor, cloro, bromo, yodo y astato). Esta prueba sirve como apoyo a la teoría de que el manto lunar no está totalmente seco, sino que contiene grandes cantidades de elementos volátiles que eran capaces de impulsar estas erupciones.

Pero cuando los investigadores pudieron observar más de cerca estos montículos de esfalerita, descubrieron también un gradiente químico muy sutil, pero consistente entre los montículos: en la base, donde se unen a la perla de vidrio, estaban especialmente enriquecidos en hierro con respecto a la cima del montículo. Esta distribución, según interpretan los autores, nos cuenta la historia del viaje de la perla por la nube de gas.

Los modelos muestran que el sulfuro de hierro se condensa a temperaturas más altas y menores presiones que el sulfuro de cinc. Esto significa que conforme la perla sale disparada de la fisura volcánica, pasa primero por una región más densa y caliente donde se enriquecería en el hierro.

Conforme viajara hacia afuera de la nube de gas, hacia las zonas más frías y con menor presión, este cambio en las condiciones favorecería el depósito de las capas ricas en cinc sobre las anteriores. Esto sirve como una especie de registro de las condiciones de presión y temperatura dentro de la misma nube de gas, y del rápido viaje de la perla a través de esta.

Imagen de las “perlas” de color anaranjado vistas al microscopio. Las más grandes de la imagen están en torno a las 40 micras. Cortesía de NASA/JSC.

Los investigadores han encontrado otras morfologías sobre la superficie que se habrían superpuesto sobre los montículos, lo que también sugiere que hay un orden en el depósito de otros minerales sobre las perlas. Y este detalle implicaría lo siguiente: No todas las perlas siguieron la misma trayectoria, sino que unas pudieron seguir una más corta antes de caer sobre la superficie y en la que solo dio tiempo a formar los montículos y otras que salieron disparadas mucho más altas y que por lo tanto tuvieron tiempo de quedar recubiertas de una manera más compleja al pasar más tiempo por la pluma de gases de la erupción.

Y, por último, nos falta la interpretación de la propia erupción a partir de estos datos. Los científicos han comparado las perlas de color oscuro con las famosas perlas naranjas. Mientras que las oscuras están recogidas de aproximadamente medio metro de profundidad, las naranjas estaban a muy pocos centímetros de la superficie. Los investigadores piensan que el depósito de estos materiales volcánicos ocurrió en una sola erupción, y por lo tanto su posición estratigráfica es importante: las perlas oscuras se depositaron antes que las naranjas.

Los análisis que se habían realizado anteriormente de las perlas naranjas habían mostrado que los sublimados no estaban compuestos principalmente por sulfuro de cinc, sino por cinc metálico que posteriormente había reaccionado para dar lugar a otros minerales. Los modelos termodinámicos muestran que para que se precipite el cinc nativo en vez de la esfalerita, la presión del gas en la nube tuvo que ser extremadamente baja, órdenes de magnitud por debajo a la presión a la que se forma el sulfuro de cinc.

Esto nos da una pista fundamental sobre la erupción: es posible que comenzase con una presión muy alta, creando una densa nube de gas que provocó el depósito rico en sulfuro de hierro y cinc sobre las primeras perlas de vidrio negro. Con el tiempo, la fuerza de la erupción fue disminuyendo -como ocurre en las erupciones terrestres-, la nube de gas comenzó a ser menos densa y las perlas naranjas se fueron recubriendo del cinc en estado nativo.

Los diferentes recubrimientos de las perlas, separadas por apenas unas decenas de centímetros en el regolito lunar, sirven como un testimonio de la variación en la intensidad de la erupción a lo largo del tiempo, como si pudiésemos ver una película que ha quedado registrada en minúsculos detalles de la geología lunar.

Este trabajo nos abre una ventana para refinar los modelos de funcionamiento del vulcanismo lunar y de la composición de su interior, pero también demuestra que la Luna era un mundo con sistemas volcánicos que evolucionaban y eran químicamente diversos. Y nos debe recordar que, aunque no hayamos vuelto a la Luna -el ser humano, me refiero-, las muestras que se tomaron durante las misiones Apolo todavía tienen mucho que contarnos… ¿Qué secretos aguardarán a ser descubiertos?

Referencias:

Williams, T. A., Parman, S. W., Saal, A. E., Akey, A. J., Gardener, J. A., & Ogliore, R. C. (2025). Lunar volcanic gas cloud chemistry: Constraints from glass bead surface sublimates Icarus, 438, 116607. doi: 10.1016/j.icarus.2025.116607

Fuente de la conversación: N.G. Bai ley and G.E. Ulrich (1975) APOLLO 17 VOICE TRANSCRIPT Pertaining to the geology of the landing site U.S. Geological Survey – Branch of Astrogeology

Sobre el autor: Nahúm Méndez Chazarra es geólogo planetario y divulgador científico.

El artículo Las anaranjadas perlas de la Luna se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Oso sinplea dirudien Kakeyaren aieru engainagarriak matematikariak nahastuta izan ditu 50 urtez. Hiru dimentsioko aieruaren frogapen batek, baina, hari lotutako problemen serie oso bat argitzen lagundu du.

Imajinatu arkatz bat zure idazmahaian. Saiatu biratzen, behin seinalatu dezan norabide bakoitzera, baina bermatu ahalik eta azalera txikiena hartzen duela. Erdigunea ardatz hartuta bira dezakezu, zirkulu bat eginez. Baina, inteligentziaz mugituz gero, askoz ere emaitza hobea lor dezakezu.

https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2025/07/3D-Kakeya-comprimido.mp4 DVDP Quanta Magazinerako

«Lerro zuzenek elkar ebakitzeko ahalmenari buruzko problema bat besterik ez da», azaldu du Jonathan Hickmanek, Edinburgoko Unibertsitateko matematikariak. «Baina benetan oparoa da: beste problema batzuekiko konexioen sorta zabala du».

Bost hamarkadatan, matematikariek erronka honen hiru dimentsioko bertsioaren soluziorik onena bilatu dute: arkatz bat airean mantendu eta norabide guztietara seinala dezala, ibilbidean ahalik eta espazioaren bolumen txikiena hartuz. Problema soil horrek gaina hartu die matematikari bizi handienetako batzuei, ebatzi gabeko problema asko eta asko baititu atzean.

Baina badirudi soluzioaren bilaketa amaitu dela. Arxiv.org aurreargitalpen zientifikoen webgunean duela gutxi argitaratutako artikulu batean, Hong Wangek, New Yorkeko Unibertsitateko Courant Institutukoak, eta Joshua Zahlek, Columbia Britainiarreko Unibertsitatekoak, Kakeyaren hiru dimentsioko aierua frogatu dute: mugimenduen patroi hori zeinen txikia izan daitekeen inguruko muga absolutua ezarri dute.

«Ez du handizkatzerik behar», baieztatu du Nets Katzek, Rice Unibertsitateko matematikariak. «Mendean behin lortzen den emaitza horietako bat da».

Konplikatzen den bilbea https://zientziakaiera.eus/app/uploads/2025/07/20250711_124823.mp4 Mark Belan Quanta Magazinerako

1917an, Sōichi Kakeyak planteatu zuen problema hori, baina infinituki fina zen arkatz batekin. Arkatza mugitzeko, mugimendu zirkular instintiboa ez den beste forma bat aurkitu zuen, azalera gutxiago hartuta.

Kakeyak bere buruari galdetu zion ea zeinen txikia izan litekeen arkatzak hartzen duen azalera. Bi urte geroago, Abram Besicovitch matematikari errusiarrak erantzuna aurkitu zuen: bira itxien multzo konplexu bat, zeinak, intuizioaren aurka, ez duen inongo espaziorik hartzen.

Eta horrek gaia ebatzitzat utzi zuen 1971ra arte. Une horretan, Charles Fefferman lerro birakariekin itxuraz zerikusirik ez zuen gai bat ikertzen ari zen, Fourier-en transformatua. Funtsezko tresna matematiko horren bidez edozein funtzio matematiko uhinen konbinazio gisa berrirudikatu daiteke. Feffermanen lanean etengabe agertzen zen Kakeyaren problemaren bertsio eraldatu bat. Kasu honetan, arkatzak lodiera jakin bat du, eta hiru dimentsiotan biratzen du. Bertsio horretan, Kakeyaren galdera bilakatu egiten da: arkatzaren lodiera aldatzean, zer-nolako eragina sortzen da arkatzak hartzen duen espazioaren bolumenean?

Matematikariek problema hori beste modu batean (modu baliokide batean) irudikatzen dute. Espazioan arkatz bat mugitu ordez, imajinatu haren ibilbidearen posizio guztiak aldi berean. Emaitza hori leku guztietara seinalatzen duten hodi irreal gainjarrien konfigurazio bat da, Kakeyaren multzoa izendatzen dena. Hodiak mugi daitezke, baina ez biratu. Helburua da ahalik eta gainjartze handiena duen konfigurazioa osatzea.

1. irudia: Hong Wangek, New Yorkeko Unibertsitateko Courant Institutuko matematikariak, baieztatu du frogapenak ikuspegi berriak irekiko dituela matematiken esparruan. «Egin behar zen», adierazi du. (Argazkia: Rickinasia – CC0 1.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Gehien gainjartzen den Kakeyaren multzoak ere espazioa hartzen du, Feffermanen deskubrimenduen arabera. Gutxieneko bolumen hori hodien lodieraren araberakoa da. Matematikariek kuantifikatu egiten dute hodien lodieraren eta multzoaren bolumenaren arteko harremana Minkowski-ren dimentsioa izeneko zenbaki baten bidez. Zenbat eta txikiagoa izan Minkowskiren dimentsioa, orduan eta gehiago murritz daiteke multzoaren bolumena, hodiak pixka bat estututa.

Kakeyaren hiru dimentsioko aieruak ezartzen du multzo baten Minkowskiren dimentsioa hiru izan behar dela. Harreman hori oso ahula da: hodien lodiera erdira murrizten baldin bada, adibidez, soilik ezabatuko da bolumenaren zati txiki bat gehienez.

Hala ere, murrizketa txikiena ere frogatzea ia ezinezkoa izan zen.

Urratsez urrats

2022an, Kakeyaren aieru modernoa formulatu eta bost hamarkada geroago, Wangek eta Zahlek aurrerapauso nabarmena eman zuten. Katzek eta Terence Taok 2014an diseinatutako programa bati jarraituz, Kakeyaren multzoen mota arazotsu bat aztertu zuten. Frogapenak erakutsi zuen mota zehatz horretako multzo bakoitzak hiruko dimentsio bat zeukala. (Frogapena aplikatzen zaio bai Minkowskiren dimentsioari bai hari estuki lotutako beste kontzeptu bati, Hausdorff-en dimentsioari). Multzo arazotsu hori alde batera utzita, frogatu behar zuten dimentsioa hiru zela Kakeyaren gainerako multzoetarako ere bai.

2. irudia: Sōichi Kakeyak bere izena hartuko zuen problema hura planteatu zuen 1917an, 31 urte zituela. (Argazkia: Tokioko Unibertsitateak emandakoa. Iturria: Quanta magazine)

Haien ikuspegia zen urratsez urrats aurrera egitea. Hasteko, Minkowskiren dimentsioen tarte estu bat aztertuko zuten (adibidez, 2,5etik 2,6ra bitarteko tartea), eta frogatu nahi zuten Kakeyaren multzo bat ere ezin zela tarte horretan egon. Eta horixe bera frogatzea lortzen baldin bazuten tarte bakoitzean hirura iritsi arte, Kakeyaren aierua frogatzea lortuko zuten.

Zorionez, Wangek eta Zahlek ez zuten zerotik hasi behar izan. Izan ere, Tom Wolffek 1995ean frogatu zuen Kakeyaren hiru dimentsioko multzo batek ere ez duela 2,5etik beherako Hausdorffen edo Minkowskiren dimentsiorik. Hala ere, moduren bat aurkitu behar zuten frogatzeko 2,5 eta 2,500001 arteko dimentsio bat ere, adibidez, ezinezkoa zela. Eta, orduan, argudio hori errepikatu ahal izango zuten 2,500002ko muga bat lortzeko; eta horrela bata bestearen segidan. Aldi bakoitzean frogatuko lukete, funtsean, ez dagoela Kakeyaren multzorik gehikuntza txiki horren baitan.

Praktikan, ez zituzten milioika gehikuntza horiek banan-banan frogatu behar izan. Soilik frogatu behar zuten lehenengo gehikuntza, betiere frogatuta muga batek hurrengoa, pixka bat handiagoa dena, ere inplikatzen duela. Ondoren, frogatu behar zuten argudio horrek funtzionatzen zuela nondik hasten ziren aintzat hartu gabe. Hori guztia nahikoa litzateke frogatzeko tartea gehitzen joan daitekeela hirura iritsi arte.

Baina 2022an ez bezala, Katzen eta Taoren estrategia aplikatu zutenean, ez zuten ibilbide-orririk jarraitzeko. Pikortasun izeneko propietate berezi batera jo zuten orduan.

2014an, Larry Guthek, Massachusettseko Teknologia Institutuko (MIT) matematikariak, frogatu zuen Kakeyaren aieruaren kontradibide guztiek “pikortsuak” izan behar zutela. Multzo pikortsu batean hiru dimentsioko askotariko sekzio txikiak daude, non hodi asko gainjartzen diren. “Pikor” horietako bakoitzak hodi baten lodiera du, gutxi gorabehera, eta zenbait aldiz zabalagoa da, baina ez du hodiaren luzera; izan ere, hodi askok luzeka ebakitzen dute.

Wang eta Zahl ohartu ziren hodiak alde batera utzi eta soilagoak diren pikor horiekin lan egin zezaketela. Eta deskubritu zuten errazagoa zela pikorrak gainjartzeko askotariko moduak zenbatu eta kalkulatzea.

3. irudia: Joshua Zahl, Columbia Britainiarreko Unibertsitateko matematikaria, frogapen berriaren egilekidea da. (Irudia: Paul Joseph. Iturria: Quanta magazine)

Pikor guztiek gehieneko gainjartzea lortzeko konspiratzen zuten kasuetan ere, deskubritu zuten puntu jakin batean elkar ebakitzen zuten pikorren kopuruak ezin zuela handiegia izan. 2,5eko mugatik aurrera, frogatu ahal izan zuten pikorrak ezin zirela nahikoa gainjarri muga horretatik pixka bat goragoko dimentsio bat sortzeko adina. Ondoren, gehieneko muga horretatik abiatuta, frogatu zuten urrats konputazional berdinak aplika litzatekeela muga are gehiago handitzeko. Eta horrela, hurrenez hurren.

«Etengabeko mugimenduko makina bat perfekzionatzearen antzekoa da. Magia hutsa», komentatu du Taok. «Gehiago lortzen da irteeran sarreran baino». Haren makinak hiruko Minkowskiren (eta Hausdorffen) dimentsio batera eraman zituen, Kakeyaren hiru dimentsioko aierua frogatuta.

Ametsen dorrea

Aierua ebatzi izanak errotiko aldaketa eragin du analisi harmonikoaren esparruan, zeinetan Fourierren transformatuaren xehetasunak aztertzen diren.

Analisi harmonikoko hiru aieru monumentalen dorre bat Kakeyaren aieruan oinarritzen da. Dorrearen solairu bakoitzak sendoa izan behar du gainerako solairuek arrakastarako aukerak izan ditzaten. Kakeyaren aierua faltsua izan balitz —hau da, Wangek eta Zahlek kontradibide bat aurkitu izan balute—, dorrea eraitsiko litzateke.

Baina aierua frogatu ondoren, matematikariek dorrean gora egiteko aukera izan zezaketen, Kakeya erabiliz gero eta handinahiagoak diren aieruen frogapenak eraikitzeko. «[Matematikariek] egunen batean ebatzi nahi lituzketen problema horiek guztiak orain abordagarriak direla dirudi», komentatu du Guthek.

Eta prozesua abian da jada. Wangek duela gutxi idatzi du kideren batekin beste artikulu bat, non dorrearen aierua Kakeyaren aieruaren bertsio sendoago batera sinplifikatzen duen; bi mailen arteko konexiorako urratsa da.

Eta salto dimentsionala ere bada matematiken esparru oso horrentzat, orain arte 2D-an geratuta zegoena. «Jendeak oso ondo ulertzen zuen zer gertatzen den bi dimentsiotan [Kakeyari lotutako problemetan], baina ez geneukan tresnarik hortik goragoko dimentsioak ikertzeko», azaldu du Wangek. «Horregatik diot beharrezkoa zela. Egin behar zen».

Kakeyaren lau dimentsioko aierua irekita dago, bai eta haren gaineko lau dimentsioko aieruen dorrea ere. Zailtasun berriak sortuko dira, Guthen aburuz, baina uste du bitik hiru dimentsiorako saltoa zela zailena, eta litekeena dela Wangen eta Zahlen frogapena dorre horretara eta hartatik harago egokitu ahal izatea.

“Gaztea nintzela, Kakeyaren problemarekin gogoberotu nintzen; hain zen sinplea eta geometrikoa, non harritu egin ninduen haren zailtasunak”, kontatu du Guthek. Urte batzuk geroago, Wang, doktoregoko bere ikaslea, soiltasun engainagarri horrekin maitemindu zen ere bai.

“Bistara ditzakezun gauza zehatzak ditu. Ez da beste teoria matematiko batzuk bezain beldurgarria”, komentatu du Wangek. “Soilik ulertu nahi nuen zergatik ote den zaila”.

Orain, Wangen eta Zahlen ahaleginei esker, inoiz baino hurbilago gaude hori ulertzetik. «Benetan uste dut eremua erabat eraldatu dezaketen ideien masa kritiko bat dagoela hemendik abiatuta», esan du Hickmanek. «Une oso-oso zirraragarria da».

Jatorrizko artikulua:

Joseph Howlett (2025). ‘Once in a Century’ Proof Settles Math’s Kakeya Conjecture,  Quanta Magazine, 2025eko martxoaren 14a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Frogapen batek, «100 urtean behin gertatzen den horietako batek», Kakeya-ren aieru matematikoa ebatzi du appeared first on Zientzia Kaiera.

 

Reconstrucción artística de la apariencia que tendría un denisovano. Ilustración: Chuang Zhao

 

Hay quien suele imaginar el camino evolutivo del ser humano como una línea recta que se mueve directa desde nuestros orígenes en África hasta la actualidad, en nuestras ciudades, con ordenadores, coches y teléfonos. Es bastante conocida la viñeta que muestra una ordenada sucesión de figuras, desde el primate encorvado hasta el señor erguido vistiendo orgulloso un traje. A veces se representa la evolución como un árbol, con un tronco común del que nacen diferentes ramas que se extiende de manera independiente creciendo o cortándose abruptamente. La realidad es mucho más compleja y difícil de visualizar, una especie de embrollada madeja con docenas de hilos que no solo se enredan, se anudan o se cruzan, sino que pueden mezclarse dando lugar a nuevos hilos. Homo sapiens, Homo habilis, Homo rudolfensis, Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis, Homo floresiensis, Homo naledi, Homo denisovensis… las hebras son tan variadas y traviesas que se enmarañan con el tiempo y representan un quebradero de cabeza para los científicos que, además, a menudo se ven obligados a trabajar con solo un trocito de ellas.

Uno de los cabos sueltos en ese confuso ovillo de especies del género Homo apareció no hace mucho. En 2008, un equipo de investigadores del Max Planck encabezados por Svante Pääbo, que diez años más tarde ganaría el Premio Nobel de Medicina, analizó un pequeño fragmento de hueso del dedo meñique de una niña, encontrado en las cuevas de Denísova, en los montes Altái de Siberia. Los resultados genéticos fueron sorprendentes. El ADN mitocondrial de aquella niña ofrecía pistas de linajes bien conocidos pero no se podía clasificar claramente como sapiens o como neandertal. La madeja se enredaba aún más. Más adelante, cuando se logró secuenciar su genoma nuclear completo, la conclusión apuntaba a que esa niña estaba más emparentada con los neandertales, con quienes compartió un antecesor común, antes de divergir hace aproximadamente unos 400.000 años. La cueva se convirtió en un buen filón de pistas y, desde entonces, se han encontrado diferentes artefactos y herramientas, así como otros restos humanos. Un molar (bastante grande), varios dientes más, y un puñado de pequeños fragmentos óseos pertenecientes a diferentes estratos y, por tanto a diferentes épocas. Posteriores estudios ayudaron a concluir que nos encontrábamos ante un linaje de humanos diferente al que, en honor a la cueva donde se descubrieron, se bautizó como los denisovanos. La escasez de restos fósiles obligó a aguzar el ingenio de los investigadores y el Homo denisovanis se convirtió en la primera especie humana que se catalogó utilizando ADN y descubriendo que los denisovanos no solo convivieron con sapiens y neandertales, sino llegaron a tener descendencia con ambos.

Lo que no podían sospechar todos los científicos que luchaban por trabajar con esos limitados y escasos restos es que existía un gran cráneo denisovano, oculto desde hace décadas, sin que nadie lo supiera. En 1933, setenta y cinco años antes del primer descubrimiento denisovano, un hombre participaba en la construcción de un puente cerca de la ciudad de Harbin, en China. Por aquel entonces el ejército japonés ocupaba el norte de China y obligaba a un grupo de soldados chinos capturados a trabajar en aquella infraestructura. De entre los escombros, surgió una calavera, incompleta, extraña y diferente. Uno de los soldados chinos la cogió y la escondió de sus enemigos, pensando que tenía en su poder algo valioso. Durante décadas no compartió su hallazgo con nadie, incluso llegó a ocultarla en un pozo cerca de su casa para que no se la quitaran y así pasaron los años. Poco antes de su muerte, aquel hombre reunió a su familia y les habló del pozo y del «precioso tesoro» que guardaba, seguía creyendo que ese insólito cráneo tenía un gran valor. En 2018, sus nietos herederos lo encontraron, lo sacaron del pozo y, lejos de hacerse ricos con él, lo donaron a la Universidad GEO de Hebei.

El soldado había fallecido sin aclarar el lugar exacto donde había encontrado el cráneo y el equipo de paleoantropólogos de Hebei, liderados por Quian Ji, junto a otros expertos en datación y geocronología de la Universidad Griffith, en Australia, tuvieron que esforzarse para confirmar su procedencia. Analizaron isótopos de estroncio incrustados en las fosas nasales del cráneo con una capa específica de sedimentos alrededor del puente y pudieron llegar a una primera aproximación de su edad, entre 138.000 y 309.000 años. Más tarde llegarían estudios de datación por uranio que lo situaban, como mínimo, en 146.000 años.

Realmente era un cráneo extraño, visiblemente más grande que cualquiera que se hubiera encontrado jamás. Realizaron una reconstrucción del cráneo encontrado en Harbin y llegaron a la conclusión de que «pertenecía a un varón de mejillas planas, boca ancha y carente de barbilla. Una imponente frente colgaba sobre sus ojos hundidos y su nariz bulbosa. Y dentro de su enorme cráneo había un cerebro descomunal, que medía un 7 % más que el cerebro medio de un ser humano actual».

 

El cráneo encontrado en el puente cerca de Harbin, China en 1933 | Qiang Ji, Wensheng Wu et al. (2021) Cell doi: 10.1016/j.xinn.2021.100132 CC BY-ND 4.0

 

En 2021, los investigadores publicaron sus resultados en Cell, describiendo el cráneo e indicando que correspondía a «un homínido extinto masivo en tamaño con una longitud craneal máxima muy grande, tanto en longitud nasiooccipital como en anchura del toro supraorbitario; bóveda craneal larga y baja, con frontal retraído, contorno parietal uniformemente curvado y contorno occipital redondeado; sin quilla sagital; cara superior extremadamente ancha, con órbitas grandes y casi cuadradas; altura facial baja en relación con la anchura facial superior; toro supraorbitario ancho, masivamente desarrollado y suavemente curvado». Estaban entusiasmados y concluyeron que ese cráneo, con todos esos rasgos diferenciados, debía pertenecer a una especie propia. La llamaron Homo longi, en honor a Longjian, la región donde se encontró el cráneo. Longjian significa gran dragón y, consecuentemente, al gran cráneo datado en el Pleistoceno medio tardío se le terminó conociendo como «el hombre dragón», un suculento nombre que abrió muchas portadas por aquellos años.

 

Reconstrucción virtual en 3D del cráneo del «hombre dragón» encontrado en el puente de Harbin, China. Fuente: Xijun Ni et al (2021) The Innovation doi:  10.1016/j.xinn.2021.100130 CC BY-ND 4.0

 

El sueño de cualquier paleontólogo es descubrir una nueva especie, ser recordado por encontrar y bautizar un nuevo hilo de la compleja madeja humana, sin embargo ese anhelo puede desembocar, y de hecho así ocurre frecuentemente, en prisas y confusiones. La emoción por el nuevo descubrimiento pronto fue sustituido por críticas en diversos medios especializados y muchos expertos expresaron sus dudas al artículo publicado en Cell. Entre ellos destaca la voz autorizada de María Martinón (CENIEH) que, en un artículo publicado en Science en 2021, afirmaba que «es prematuro nombrar una nueva especie, especialmente un fósil sin contexto y con contradicciones en el conjunto de datos». Cuanto más se analizaba más fuerza tomaba la idea de que el «hombre dragon» podría representar no una nueva especie humana, sino el primer cráneo de un denisovano.

Por supuesto, cada vez que surge una hipótesis en ciencia también aparecen científicos dispuestos a corroborarla o echarla por tierra. La primera en saltar al escenario fue Qiaomei Fu, una genetista china del Instituto de Paleoantropología de Pekin que trabajaba en el primer ADN denisovano procedente del pequeño hueso de Siberia. Comparar ese ADN denisovano de la niña de la cueva de Denísova con el ADN del cráneo del «hombre dragón» despejaría todo el misterio. Intentaron extraer material genético de una parte del cráneo llamada hueso petroso (que suele ser una buena fuente) y también de un diente adherido a la mandíbula superior (la inferior no se ha conservado). No lo consiguieron, pero sí lograron secuenciar fragmentos de 95 proteínas antiguas que compararon con secuencias de humanos modernos, neandertales y, cómo no, sus muestras del hueso denisovano. No encontraron correlación con los dos primeros pero sí descubrieron una secuencia proteica idéntica, tanto en la niña de Denísova como en el cráneo de Harbin… Esto sugería que el «hombre dragón» sí que podría ser denisovano… pero sin ADN que lo confirmase, no era suficiente.

 

En rojo la localización de los 0,3 mg de cálculo dental extraídos del cráneo de Harbin, donde se capturó y secuenció el ADNmt. Fuente: Qiaomei Fu, Peng Cao, et al. (2025) Cell doi:10.1016/j.cell.2025.05.040 CC BY-ND 4.0

 

Qiaomei Fu no se dio por vencida y, unos años más tarde, lo ha conseguido. «En lugar de buscar material genético en el propio cráneo, ella y su equipo rasparon un pequeño fragmento de placa dental fosilizada, o cálculo dental, de la raíz ennegrecida del único molar restante del cráneo». Aunque el cálculo contiene menos ADN antiguo que el que se encuentra habitualmente en huesos o dientes, su estructura mineral permite preservar mejor su contenido. Fue un momento emocionante. El equipo de Fu logró raspar apenas 0,3 miligramos de cálculo de ese diente. Puede parecer muy poco, y mucho menos si tenemos en cuenta que «casi cuatro quintas partes de ese material genético extraído provenían de contaminación moderna», pero con lo que quedó pudieron conseguir el ADN que necesitaban. Sus resultados se han publicado hace unos días en la Revista Cell y confirman que coinciden con el ADN mitocondrial de genomas denisovanos previamente secuenciados, lo que confirma que «el hombre dragón» es de hecho un denisovano.

Referencias científicas y más información:

Qiaomei Fu, Peng Cao, et al. (2025) Denisovan mitochondrial DNA from dental calculus of the >146,000-year-old Harbin cranium Cell doi:10.1016/j.cell.2025.05.040

Marshall, Michael (2025) Who Were the Ancient Denisovans? Fossils Reveal Secrets about the Mysterious Humans Nature  doi:10.1038/d41586-025-01549-3.

Lewis, Dyani (2025) First Ever Skull from ‘Denisovan’ Reveals What Ancient People Looked Like Nature DOI:10.1038/d41586-025-01899-y.

Sobre el autor: Javier «Irreductible» Peláez es escritor y comunicador científico multimedia. Es ganador de tres premios Bitácoras, un premio Prisma a la mejor web de divulgación científica y un Premio Ondas al mejor programa de radio digital.

El artículo Confirmado: El «hombre dragón» es denisovano se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Willfried Wende – Iturria: PexelsGenetika

Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batek, Eurasia osoko 435 gizakiren DNA zaharra aztertuta, hizkuntza indoeuroparren jatorria argitzen lagundu du. Ikerketaren emaitzen arabera, Kaukaso-Behe Volgako populazio eneolitikoa izan daiteke hizkuntza indoeuropar eta anatoliar guztien sorburua. Jamna kulturaren eta Anatoliako hititen jatorriaren zati bat talde honetan dago, eta horrek adierazten du litekeena dela K.a. 4.400–4.000 inguruan mintzatutako indo-anatoliera bertatik zabaltzea. Datuak Zientzia Kaieran.

Botanika

Izotz-algek, Groenlandian eta beste glaziarretan bizi diren organismo txikiak, uste baino jasankorragoak direla aurkitu dute Max Planck Institutuko ikertzaileek. Algak izotza iluntzen dute, albedoa (eguzkia islatzeko gaitasuna) murriztuz, eta horrek izotzaren urtzea bizkortzen du. Markatutako mantenugaiekin egindako esperimentuek frogatu dute algak elikagai gutxirekin moldatzeko gai direla, eta fosforoa metatzen dutela. Aurkikuntza hauek garrantzitsuak dira, klima-aldaketak algen hedapena areagotu dezakeelako eta izotz-urtzearen aurreikuspen zehatzagoak emango dituztelako eredu klimatikoetan sartzerakoan. Azalpenak Zientzia Kaieran.

Fisika

CERNeko LHCb esperimentuan lehen aldiz materia eta antimateriaren arteko asimetria behatu dute barioietan. CP urratzea deitzen zaion portaera hori duela 60 urte mesoietan ikusi zen, baina ez unibertsoko materia osatzen duten barioietan. Big Bangean materia eta antimateria kopuru berean sortu ziren, baina desoreka bat gertatu zen, CP urratzearekin lotura izan litekeena. Aurkikuntza hau Eredu Estandarreko aurreikuspenekin bat dator, nahiz eta oraindik ez duen unibertsoko materia-antimateria asimetria azaltzen. Hala ere, ikertzaileek diote aurrerapauso hau funtsezkoa dela fisika berrirako. Informazio guztia Elhuyar aldizkarian.

Osasuna

Gisela Baños dibulgatzaileak amiantoari buruz idatzi du Zientzia Kaieran. Amiantoa sei mineral haritsuren taldea da, suarekiko eta beroarekiko erresistentea, isolatzaile bikaina eta merkea. Horregatik erabili izan da eraikuntzan, automobilgintzan edo ehungintzan. Baina zuntz mikroskopikoak arnasteak gaixotasun larriak eragin ditzake, hala nola minbizia. Arrisku horiek ezagunak ziren jada XX. mendearen hasieran, baina hala ere, erabilera masiboa izan zuen 1950-60ko hamarkadetan. Europan 2005ean debekatu zen erabat.

Arkeologia

Aranzadi Zientzia Elkarteak San Adriango koban egindako azken indusketek berretsi dute neandertalak han maiz ibili zirela duela 40.000 urte inguru. Aurkitutako harrizko tresnek eta animalien hezurrek erakusten dute kobazuloa ohiko bizileku eta pasabide estrategiko gisa erabili zutela. Silexak urruneko tokietatik ekarri zituzten, eta hori joan-etorrien sare zabal baten adierazgarri da. Indusketa berrietan, gainera, aztarna gehiago aurkitu dituzte, eta etorkizunean neandertalen jarduerak hobeto ulertzea espero dute. Ikerketaren nondik norakoak Elhuyar aldizkarian eta Berria egunkarian.

Medikuntza

Matilde Petra Montoya Mexikoko lehen emakume mediku zirujaua izan zen, eta emakumeen eskubideen aldeko aitzindaria. XIX. mendean, aurreiritziei eta diskriminazioari aurre eginez, medikuntza ikasi eta titulua lortu zuen. Bere jardun profesionalaz gain, emakumeen hezkuntza eta eskubideen aldeko borrokan aritu zen hainbat elkarte eta ekimenetan. Legea aldatzea lortu zuen: Mexikoko presidenteari idatzi eta honek dekretu bat idatzi behar izan zuen emakume medikuei gizonen aukera berberekin graduatzen utz ziezaieten. Bide berriak ireki zituen emakumeentzat, eta erreferente bilakatu zen feminismoan eta medikuntzan. Zientzialari honen inguruko informazio gehiago Zientzia Kaieran.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #541 appeared first on Zientzia Kaiera.

¿Qué tienen en común un paisaje espectacular, un fósil milenario y una cantera abandonada? Todos forman parte del patrimonio geológico, un testimonio de la historia de la Tierra con un gran valor científico, educativo, cultural y estético, y base del patrimonio natural. Sin embargo, su importancia continúa siendo poco apreciada.

Para acercar las distintas aproximaciones del patrimonio geológico a la sociedad, los días 26, 27 y 28 de marzo se celebró la quinta edición de las jornadas divulgativas “Geología para poetas, miopes y despistados. Patrimonio patrimonio”. Organizadas por el grupo de investigación consolidado Procesos Hidro-Ambientales (HGI) de la Facultad de Ciencia y Tecnología de la Universidad del País Vasco (UPV/EHU), estas jornadas contaron con la colaboración del Vicerrectorado del Campus de Bizkaia, la Cátedra de Cultura Científica de la UPV/EHU, el Geoparque de la Costa Vasca / Geoparkea y el Ente Vasco de la Energía (EVE).

Los geoparques no son solo curiosidades científicas, también son motores de desarrollo de las áreas donde se implantan. Los geoparques de montaña son muy particulares. Ánchel Belmonte las describe en esta conferencia.

Ánchel Belmonte Ribas es doctor en Geología y Coordinador de la Comisión Científico Asesora del Geoparque Mundial UNESCO Sobrarbe-Pirineos.

 



Si no ve correctamente el vídeo, use este enlace.

Edición realizada por César Tomé López a partir de materiales suministrados por eitb.eus

El artículo Sobrarbe-Pirineos: qué hacemos en un geoparque de montañas se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Zerbaitek huts egiten badu, prozeduran akatsen bat dagoen egiaztatu behar da. Procedural error, TILKUTen bineta bat.

Online xakeko krimen forentseak estatistikoak dira. Statistics and the world of online chess drama, Jeffrey S. Rosenthalek egina.

Gaitasun tekniko handiko garai honetan, beharrezkoa da prozedurak garatzea frogatzeko zerbait, ordenagailu bat adibidez, benetan kuantikoa dela, eta ez duela amarrurik erabiltzen kuantikoa izatearen itxura emateko. Bell correlations tested in systems with up to 73 qubits

COCOA 1, teleskopio trinko eta berritzailea, “MeV arrakalaren” sekretuak aurrekaririk gabeko zehaztasunez erakusteko izan da diseinatua. DIPCko jendeak Unlocking the universe’s hidden light: The COCOA Telescope

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #549 appeared first on Zientzia Kaiera.

 

La proteína PCSK9 (del inglés Proprotein Convertase Subtilisin/Kexin type 9) es miembro de una familia de proteínas llamadas proproteínas convertasas. Dentro de la familia, PCSK9 fue la última en descubrirse y difiere de las demás por su comportamiento. Aquellas personas que tienen problemas de hipercolesterolemia probablemente tengan conocimiento de su existencia puesto que las personas que no responden a tratamientos clásicos como las estatinas se medican con inhibidores de PCSK9.

¿Qué hace PCSK9?

PCSK9 es una enzima que tiene la capacidad de cortar otras proteínas como si fuera una tijera, pero en la mayoría de las ocasiones no hace uso de esa cualidad más que consigo misma. Antes de que se produzca el corte, PCSK9 no es funcional; de ahí la importancia de que se corte a sí misma para que se vuelva activa. La proteína, una vez procesada, funciona principalmente como transportadora. Se une a otras proteínas para llevarlas a orgánulos determinados donde son procesadas.

 

PCSK9 en la hipercolesterolemia PCSK9 en los hepatocitos. Fuente: Gilles Lambert, Barbara Sjouke, Benjamin Choque, John J.P. Kastelein, G. Kees Hovingh – doi: 10.1194/jlr.R026658 CC BY 4.0 / Wikimedia Commons

En el caso de la hipercolesterolemia se ha visto que PCSK9 se une al receptor del colesterol LDL (lipoproteína de baja densidad, del inglés low density lipoprotein); también llamado coloquialmente colesterol malo por su papel en la ateroesclerosis; en los hepatocitos del hígado. El hígado es el órgano que procesa el colesterol que circula por la sangre. Para ello, los hepatocitos que son las células funcionales del hígado tienen unas proteínas que se llaman receptores, los cuales son específicos para diferentes tipos de moléculas. Uno de estos receptores es el del colesterol LDL. Este receptor capta el colesterol LDL de la sangre y se procesa dentro del hepatocito. La proteína PCSK9 tiene la capacidad de unirse al receptor del colesterol LDL que se encuentra anclado sobre la membrana del hepatocito y lo transporta al lisosoma, orgánulo donde se da la degradación del receptor. De esta manera, un alto contenido de PCSK9 celular provoca la destrucción de los receptores de colesterol LDL de los hepatocitos; el colesterol LDL no se internaliza y se acumula en la sangre.

 

PCSK9 y cáncer

La hipercolesterolemia no es la única patología en la cual se ha identificado a PCSK9. También se ha observado que algunos tumores poseen grandes cantidades de esta proteína. En algunos tipos de tumores como es el caso del cáncer colorrectal, el cáncer de estómago o el cáncer del cuello del útero, se ha visto que PCSK9 también realiza el papel de transportador. En estos casos transporta la proteína MHC I (del inglés Major Histoconpatibiity Complex type I) o complejo mayor de histocompatibilidad clase I. Este complejo formado por proteínas aparece en todas nuestras células nucleadas y su función es presentar antígenos a las células del sistema inmune. Los antígenos son pequeños trozos de proteínas capaces de producir una reacción inmunitaria. Si nuestro cuerpo detecta un antígeno que no es propio como puede ser un fragmento de la proteína de un virus, las células del sistema inmune lo reconocerán y comenzará la respuesta inmunitaria. De esta manera cuando un tumor se va desarrollando, las células aberrantes expresan antígenos modificados también llamados neoantígenos que son presentados a través del MHC I y las células del sistema inmune los reconocen como extraños y atacan a las células tumorales. Tal y como ocurre con el receptor del colesterol LDL, PCSK9 transporta el complejo MHC I a los lisosomas donde se degrada y las células tumorales no visibilizan sus neoantígenos, de esa manera los tumores se vuelven invisibles para las células del sistema inmune y de ahí su agresividad.

Tratamientos contra PCSK9 Los anticuerpos monoclonales (mAb)  bloquean la acción de PCSK9 permitiendo el reciclado del receptor de LDL. Fuente: Gilles Lambert, Barbara Sjouke, Benjamin Choque, John J.P. Kastelein, G. Kees Hovingh – doi: 10.1194/jlr.R026658 CC BY 4.0 / Wikimedia Commons

Los primeros tratamientos que se desarrollaron contra PCSK9 se diseñaron para atajar los problemas de hipercolesterolemia. Se desarrollaron anticuerpos que bloqueaban la acción de PCSK9 impidiendo su unión a los receptores de colesterol LDL o más recientemente se ha usado la tecnología del pequeño ARN interferente, que permite el silenciamiento a nivel de ARN. Es evidente que, visto el papel de PCSK9 en el cáncer,  nos puede surgir la pregunta de si estos medicamentos pueden ser también útiles contra esta enfermedad. Por ello, la investigación actual parece ir en la línea de describir nuevas aplicaciones para estos inhibidores de PCSK9 dado que, al haber superado ya todas las medidas de seguridad requeridas por las agencias que regulan la comercialización de los medicamentos, su utilización como terapia antitumoral podría aplicarse de forma segura en mucho menos tiempo que los nuevos medicamentos.

 

 

Bibliografía

Xinjian Liu, Xuhui Bao, Mengjie Hu, Hanman Chang, Meng Jiao, Jin Cheng, Liyi Xie, Qian Huang, Fang Li, Chuan-Yuan Li (2020) Inhibition of PCSK9 potentiates immune checkpoint therapy for cancer Nature doi: 10.1038/s41586-020-2911-7

Roth EM, Davidson MH (2018) PCSK9 Inhibitors: Mechanism of Action, Efficacy, and Safety Rev Cardiovasc Med doi: 10.3909/ricm19S1S0002

Melendez QM, Krishnaji ST, Wooten CJ, Lopez D. (2017) Hypercholesterolemia: The role of PCSK9 Arch Biochem Biophys. doi: 10.1016/j.abb.2017.06.001

 

Sobre los autores: Ander Martín  es doctor en biotecnología e investigador en la Facultad de Medicina y Enfermería de la UPV/EHU, e  Iker Badiola Etxaburu es doctor en biología, Profesor Pleno en la Facultad de Medicina y Enfermería de la UPV/EHU, y director de la Cátedra de Cultura Científica de la UPV/EHU

El artículo PCSK9, sospechoso habitual se ha escrito en Cuaderno de Cultura Científica.

Rosa M. Tristán

Esan daiteke Matilde Petra Montoya, mediku zirujau eta iraultzaile feminista mexikarra, bere garaitik kanpo jaio zela; izan ere, garai hartako gizartean onartezina zen emakume bat unibertsitatera joatea eta lanbide batean aritzea, bere gizonezko ikaskideak bezalaxe. Kolonialismoaren osteko Mexiko hartan, nerabezarotik izan zen mugimendu feministaren inspirazio iturri, txiki-txikitatik uste izan baitzuen gizonen eskubide berbera zuela bere ametsak betetzeko.

Matilde 1857ko martxoaren 14an jaio zen Mexiko Hirian; José María Montoya komandantea zuen aita, eta Soledad Lafraga ama. Ahizpa zendu zitzaionetik alaba bakarra izan zen, eta, amak animatuta, gazte-gaztetatik erakutsi zuen ikasteko interesa. Alabaina, bide horretan oztopoak jarri zizkioten txikitatik: 11 urte baino ez zituela, ez zuten onartu bere hiriko Goi Mailako Lehen Hezkuntzako Eskolan (gaur egungo Bigarren Hezkuntzaren baliokidea), gazteegia zela argudiatuta. Horrek ez zuen Matilde frustratu; alderantziz, bere kabuz ikastera eta irakasle izateko azterketa ofizialera bere kontura aurkeztera animatu zuen, eta zailtasunik gabe gainditu zuen gainera, 13 urterekin.

1. irudia: Matilde Montoyaren irudia El Álbum de la Mujer argitalpenean. (Argazkia: Hemeroteca de Satillo – CC-BY-SA-4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Haren amak, Soledadek, bultzatu zuen ginekologia eta obstetrizia ikastera. Hori horrela, adin horrekin erabaki zuen eskolan sartzea, etorkizunean emagina izateko, eta lortu ere lortu zuen, gomendio gutun bati esker. Zoritxarrez, hurrengo urtean gaixotu egin zen eta ikasketak alde batera utzi behar izan zituen. Sendatze prozesuan zegoela, familia osoa Cuernavacara joan zen bizitzera, eta azkenean han lortu zuen emagin ziurtagiria, 16 urterekin. Ordurako haren aita hilda zegoen, eta estutasun ekonomiko larriak zituzten. 18 urterekin emagin gisa aritzetik irabazten zuen soldataz bizi zen; oso ohikoa zen lanbide hori emakumeek egitea. Horrez gain, kirurgiako laguntzaile gisa hasi zen bi doktoreren tutoretzapean. Hala ere, mediku batzuek haren kontrako kanpaina egin zuten, bertako foroetan Matilde «masoia eta protestantea» zela esanez.

Ikasten jarraitu nahi zuenez, Matilde hiriburura itzuli zen eta Emagin eta Obstetren Eskolan sartu zen. Bertan, Manuel Gutiérrez doktorearekin aritu zen, eta hark lagundu zion 1876an obstetriziako bi ikasturteetako azterketak prestatzen, profesional gisa aritu ahal izateko. Lortu zuen, eta Puebla hirira joan zen lan egitera. Dena den, azterketak gainditu bazituen ere, irakasle eta ikasle askok salatu zuten irakasgai batzuk falta zitzaizkiola, baina ez zirela egokiak berarentzat. Garai hartako emakumeen rolaren gaineko aurreiritziak eta ikuspegi kontserbatzailea zirela eta, ez zioten utzi nahi giza disekzioak behatzen, eta hori funtsezkotzat jotzen zen mediku gisa jardun ahal izateko. “Lotsagabekeria” zela esaten zuten, “emakume batek ezin zituela gorpu biluzi batean disekzioak egin, irakasleekin eta gainerako kideekin batera”.

Ondorioz, baja eman zioten obstetra gisa. Orduan Matildek saiakera egin zuen irakasgai horiek arratsaldez egiteko. Baina hori ere ez zioten utzi, aitzakia hartuta Eskolaren araudian “alumnos” aipatzen zela, baina ez “alumnas”. Matildek ez zuen amore eman, ordea: Mexikoko presidenteari idatzi zion, Porfirio Díaz jeneralari, eta hark –asko ezustean harrapatu bazituen ere– arrazoia eman zion eta eskolako zuzendariari “iradoki” zion neska gazteari matrikulatzen uzteko. Horri esker amaitu ahal izan zituen ikasketak, nota onekin gainera, eta ondoren berriz ere azterketa profesionala egiteko eskaera egin zuen ikastetxean.

Zoritxarrez, oraindik ezinikusia zioten, eta berriro ere ukatu egin zioten azterketa egiteko aukera. Etsi beharrean, bigarren aldiz idatzi zion presidenteari, eta hark dekretu bat idatzi behar izan zuen emakume medikuei gizonen aukera berberekin graduatzen utz ziezaieten. Azkenean, emagin, obstetra eta zirujau gisa onartu zuten 1887ko irailean, 30 urterekin, baina, horrez gain, legea aldatzea lortu zuen, eta horrek bidea ireki zien bere pausoei jarraitu nahi izan zieten beste emakume askori.

Gorabeheraz beteriko ikasketa haiek egin zituen bitartean nolabaiteko laguntza ekonomikoa izan zuen, baina hori jasotzeari utzi zion titulua lortu zuenean. Gobernuak hilean 40 peso ematen zizkion, eta bizileku izan zituen tokietako gobernadoreek pentsio txikiak ordaintzen zizkioten. Adibidez, aldi batez Oaxacako estatuarentzat egin zuen lan; hain zuzen, behien zornea biltzen aritu zen hilean 30 pesoren truke, baztangaren kontrako txertaketa kanpainarako, gaixotasun hori kontrolatzen saiatzen ari baitziren mende haren hasieran egindako Francisco Balmis espediziotik. Beste batzuetan, Díaz presidenteak berak diru pixka bat bidaltzen zion liburuak edo kirurgiako estutxe bat erosteko.

2. irudia: Matilde Montoyak bidea ireki zien prestakuntza akademikoa jaso nahi zuten emakume mexikarrei. (Iturria: Mujeres Con Ciencia)

Titulua eskuratu zuenean, buru-belarri ekin zion mikrobiologiari buruzko bere tesiari: Técnicas de laboratorio en algunas investigaciones clínicas (Ikerketa kliniko batzuetako laborategi teknikak). Porfirio Díaz eta haren emaztea ere bertaratu diren tesiaren aurkezpen ekitaldira. Hala ere, 1891ko abuztuaren 19ra arte itxaron behar izan zuen mediku zirujau gisa ofizialki erregistratuta egoteko. Bere herrialdeko emakumezko lehen mediku zirujaua eta Amerikako lehenetarikoa izan zen.

Mexikoko aktibista feminista

Une horretatik aurrera, Matilderen bizitza askoz ere errazagoa izan zen arlo profesionalean, emakume askok eskatzen baitzituzten bere zerbitzuak. Ekonomikoki lasaiago bizi zen, baina hala ere ez zen geldirik geratu. Mexikon emakumeak adingabe gisa tratatzen ziren eta ez zitzaien goi mailako ikasketak egiteko aukerarik ematen. Hori ikusita, emakumeen elkarteetan laguntzen hasi zen, haien eskubideak defendatzeko. Mexikoko Emakumeen Ateneoan sartu zen, eta Las hijas del Anáhuac astekarian idazten zuen (emakumeek egindako herrialdeko lehen argitalpenetako bat). Mediku Liga Humanitarioko kide ere izan zen, zeinetan medikuak, dentistak, emaginak eta farmazialariak biltzen baitziren, gaueko mediku kontsultak ezartzeko eta horietan baliabiderik gabeko pertsonei laguntzeko. Eta hitzaldiak ere ematen zituen, besteak beste 1907an Alkoholaren Aurkako Ligaren aurrean eman zuena, mozkortzearen kalteei buruz hitz egiteko.

1925ean, bi urte lehenago Emakumeen Bigarren Biltzar Panamerikarrera bertaratu ondoren, Emakumezko Mediku Mexikarren Elkartea sortu zuen Aurora Uribe doktorearekin batera. Elkarte horrek lortu zuen, besteak beste, partera terminoa (emagina) ez zedila erdeinuz erabili arlo profesionalean. Arrakasta handia izan zen, eta Matilde garai hartako pertsonarik ospetsuenetakoa bihurtu zen horri esker.

Graduatu eta 50 urtera, 1937ko abuztuan, urte batzuk lehenago sortu zuen elkarteak, Mexikoko Emakume Unibertsitarioen Elkarteak eta Mexikoko Emakumeen Ateneoak omenaldi bat egin zioten Arte Ederren Jauregian, eta aitzindari gisa izan zuen rola eta berdintasunaren alde egindako borroka aitortu zioten. Matilde Montoyak omenaldira bertaratzeko aukera izan zuen, baina bost hilabete beranduago hil zen, 1938ko urtarrilaren 26an, 78 urterekin.

Matildek bidea ireki zien prestakuntza akademikoa jaso nahi zuten emakume mexikarrei. Gaur egun, 120 urte beranduago, Mexikoko Unibertsitate Nazional Autonomoko (UNAM) Medikuntza Fakultateko ikasleen erdia baino gehiago emakumeak dira, eta esan daiteke generoagatiko diskriminazioa ez dela oztopo herrialde horretan ezagutzaren edozein arlotako ikasketak egiteko.

Iturriak:

• Matilde Montoya, Wikipedia
• Matilde Montoya Lafragua Primera médica mexicana, CNDH
• Matilde Montoya, Ecured
• Natalia Priego, Matilde Montoya Lafragua, Mexicanismo, 2016ko urtarrilaren 25a

Egileaz:

Rosa M. Tristán (@RosaTristan) zientzia eta ingurumen dibulgazioan espezializatutako kazetaria da duela 20 urtetik baino gehiagotik. Maila nazionaleko hainbat prentsa eta irrati hedabidetan parte hartu ohi du.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2025eko ekainaren 10ean: Matilde Montoya, cirujana y feminista revolucionaria hace 150 años.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Matilde Montoya, zirujaua eta feminista iraultzailea duela 150 urte appeared first on Zientzia Kaiera.

Zientzia dibertigarria eta harrigarria izan daiteke, batez ere 100 kontu ondo ezagutzeko zientzia (2021) liburuan planteatzen den moduan. Zer da Unibertsoa? Zenbat bihotz dituzte olagarroek? Nola laguntzen diete narbalek ozeanografoei? Galdera bitxi eta jakin-mina pizten duten horiek eta beste asko azaltzen dira liburu honetan, ezagutza zientifikoa modu erraz, arin eta ikusgarrian hurbilduz.

Irudia: 100 kontu ondo ezagutzeko zientzia liburuaren azala. (Iturria: Ttarttalo argitaletxea)

Ttarttalo argitaletxearen lan honetan zientzia-arlo askotako edukia aurkituko dugu: fisika kuantikoa, genetika, elektrizitate estatikoa, materia eta energia, bizidunen ezaugarriak… Denak testu labur eta infografia koloretsu ugarirekin lagunduta.

8 eta 10 urte arteko irakurleentzat gomendatua dagoen arren, edozein adinetako irakurleek goza dezakete liburu honekin. Marie Curie, Einstein eta beste hainbat zientzialari handi ezagutzeko aukera eskaintzen du, eta mila datu eta kuriositate bitxiren bidez gure inguruko mundua hobeto ulertzeko ulertzeko aukera paregabea eskaintzen du.

Argitalpenaren fitxa:

• Izenburua: 100 kontu ondo ezagutzeko zientzia
• Egileak: Alex Frith, Jerome Martin, Minna Lacey eta Jonathan Melmoth
• Ilustratzaileak: Federico Mariani eta Jorge Martin
• Itzultzailea: Nagore Irazustabarrena Uranga
• Argitaletxea: Ttarttalo
• Hizkuntza: Euskara
• Urtea: 2021
• Orrialdeak: 128
• ISBNa: 9788498436372

Iturria:

Ttarttalo argitaletxea: 100 kontu ondo ezagutzeko zientzia

The post 100 kontu ondo ezagutzeko zientzia appeared first on Zientzia Kaiera.

Gisela Baños

Nahikoa da amianto edo asbesto hitzak esatearekin askori —batez ere etxeberritze programetan agertzen diren etxejabeei— oilo-ipurdia jartzeko. Zuntz mineral hori Antzinarotik erabili izan da. Propietate oso ezagunak ditu; batzuk oso erabilgarriak dira, eta horregatik erabili izan da hainbeste, baina beste batzuk oso kaltegarriak dira. Hala ere, 2005. urtera arte Europar Batasunak ez zuen material horren erabilera guztiz debekatu —estatu kide batzuk askoz lehenago hasi ziren debekua ezartzen—. Baina, zer da benetan amiantoa? Zertarako erabili da historian zehar? Zergatik da hain garrantzitsua? Hasteko, osasunean dituen ondorio kaltegarriak aztertzen hasi ziren arte, etorkizuneko materiala zen, guztiaren aurkako erresistentzia zuen mirarizko konposatua, ia kasu guztietarako aplikazioak zituena.

1. irudia: amianto zuntzak (tremolita, kasu honetan) moskovita mineral baten gainean. Argazkia: Aram Dulyan – domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Amiantoa sei mineral haritsuren taldea da. Jatorri metamorfikoa dute eta silikatoz osatzen dira —zehazki, naturan ugarien direnak—: grunerita (edo amosita, barietate haritsurako), krisotiloa, riebeckita (krozidolita), tremolita, bisolita (aktinolita) eta antofilita. Bi ezaugarrik eragiten dute mineralak hainbeste propietate izatea eta hain moldakorra izatea: alde batetik, haren konbinazioak; eta, bestetik, zuntz luze, malgu eta erresistentez osatuta egoteak. Erresistentea da suaren aurka, propietate isolatzaile elektriko zein termiko bikainak ditu, iraunkortasun luzekoa da, erresistentzia kimiko eta mekanikoa ere badu eta, batez ere, oso ugaria eta merkea da. Gainera, arina denez eta zuntzen forma duenez, erraz manipula daiteke; baina horixe da, hain zuzen ere, osasunerako arrisku bihurtzen duena.

2. irudia: amiantozko mikrozuntzak (amosita), ekorketako mikroskopio elektroniko baten bidez behatuta. Hain txikiak izan daitezke, non konturatu gabe inhala ditzakegun. Eta, biriketan dauzkagunean, gorputzak zailtasun handiak izaten ditu horiek desagerrarazteko. (Argazkia: Ravaka – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica)

Amianto zuntz mikroskopiko horiek material horrekin lan egiten ari den edozein ingurunetan egon daitezke, airean, eta horiek inhalatzeak patologia larriak eragin ditzake. Zuntzak biriketan geratzen dira denbora luzez, gorputzak ezin dituelako erraz baztertu; eta, epe luzera, hantura eta kalte zelularra eragiten dituzte. Ondorioz, gaixotasunak agertzen dira: astestosia, biriketako fibrosia eragiten duena; edo minbizia mota jakin batzuk, hala nola biriketakoa edo mesotelioma, pleurari edo peritoneoari eragiten diona.

Amiantoarekin lan egiten zuten pertsonak gaixotzen zirela argi zegoen ia erabiltzen hasi zenetik. Plinio Zaharraren testigantzak ere badaude jasota, zeinetan amiantoa eskuarki manipulatzen zuten gatibuek biriketako gaitzak zituztela adierazten zen. Horrez gain, 1899an, Londresen dokumentatu zen klinikoki 33 urteko amianto langile baten biriketako fibrosiaren lehen kasua, zuntzen inhalazioaren ondoriozkoa. 1930 aldera, amianto lanak erregulatzen hasi ziren, oso arriskutsua zelako; horregatik da, hain zuzen ere, hain harrigarria duela gutxira arte benetako neurriak hartu ez izana. Eta ez hori bakarrik: amiantoaren industriaren hedapen handiena eta eromen komertziala 1940ko hamarkadan hasi eta maila gorenera iritsi zen 1950eko eta 1960ko hamarkadetan, informazio horren berri bazutenean jada.

Zientziaren historian ohikoa izan da deskubrimendu edo aurrerapen teknologiko berri bat agertzean, gure arazo guztiak konponduko zituen Grial Santu edo sorgin-harritzat hartzea. Horixe bera gertatu zen elektrizitatearekin, erradioaktibitatearekin —gogoan izan eguneroko erabilerako produktu askok bazeukatela radioa, baita hortzetako pastak ere—, eta orain ere gauza bera gerta liteke adimen artifizialarekin. Amiantoarekin ere gauza bera gertatu zen, baina aldea da goiena jo zuenean bazutela material hura erabiltzeak zituen arriskuen berri.

Amiantoaren aplikazio gehienak oso ezagunak dira. Eraikuntzan, isolamendu eta estalgarri gisa erabili da, baita zoruen iraunkortasuna eta erresistentzia hobetzeko ere. Automobilgintzan, ohiko materiala zen freno pastilletan eta enbrageetan. Baina, zalantzarik gabe, erabilera beldurgarriena ehungintzakoa izan zen, suaren aurkako jantziak egiteko erabili baitzen. Etxetresna elektrikoetan ere erabili zen, batez ere beroa sortzen dutenetan (berogailuak, labeak, lehorgailuak…). Eta datu oso ezaguna ez den arren, denbora luzez, eguneroko objektuetan erabiltzea indar handiz sustatu zen. Horren adibide garbia da 1942ko dokumentu hau:

Gortinak, zorroak, mahai oihalak, mantak, sukaldeko eskularruak, poltsak, sokak… norberak horiek guztiak lantzeko ere ehuna miragarria zela iragartzen zen. Produktu horiek guztiak normaltasun osoz saltzen ziren. Adibidez, Gabonetako zaleentzat, amiantoz eginiko elur artifiziala ere saltzen zen, zuhaitzak eta jaiotzak dekoratzeko.

Badirudi elur mota hori ere bota zietela Dorothyri, txorimaloari eta lehoiari Ozerako bidean.

3. irudia: 1939ko The Wizard of Oz (Ozeko Aztia) film ezagunean erabilitako elur artifiziala amianto zuntzez eginikoa zen. Irudia: 1939ko The Wizard of Oz (Ozeko Aztia) filmaren fotograma -Metro Goldwyn Mayer. Iturria: Cuaderno de Cultura Científica.

Galdera bat planteatu behar dugu historiak antzeko egoeren aurrean jartzen gaituenean: zein da gure lehentasuna? Onura ekonomikoa edo gizakion onura? Radioarekin eta horren ondorioekin ez bezala, amiantoaren erabilera ez zen ezjakintasunetik sustatu.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Kin, Daniel (2024). History of asbestos. Asbestos.com. 2024ko uztailaren 12a.
• Rare Historial Photos (data gabe). Vintage photos show how asbestos products were once marketed, 1930s-1970s. Rare Historial Photos.
• Tweedale, Geoffrey (2000). Magic mineral to killer dust. Oxford University Press.

Egileaz:

Gisela Baños zientzia, teknologia eta zientzia fikzioaren dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2024ko ekainaren 27an: El software humano del Proyecto Manhattan.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Amiantoa, beldurrezko istorioa appeared first on Zientzia Kaiera.

Oxel Urra

Izotz-algak organismo zelulabakar txikiak dira. Luzeak, eliptikoak eta marroiak dira. Aurrera egin dute mundu osoko gainazal izoztuetan: Groenlandiako izotz-geruzan, Alpeetan, eta Himalaiako edo Alaskako glaziarretan aurki ditzakegu. Egun arte, basamortu izoztuetan haien hedapena mugatua zela pentsatzen zen, baina, orain, Max Planck Institutuko ikertzaileek izotz-algak pentsa baino jasankorragoak direla aurkitu dute. Etorkizunean mikrobio-komunitateen inguruan jasotako datuak eredu klimatikoetan sartuko dira izotz-urtzeek klima globalean izan dezaketen eraginaren iragarpen zehatzagoak egiteko.

Klima-aldaketa dela eta, geroz eta lehenago heltzen dira urtero udaberriko lehen bero-egunak. Eguzkiaren indarrarekin, landare eta loreen hazkuntza gailendu egiten zaie gaineko elur eta izotzei, eta, horrek, bizkortu egiten du haien desagerpena. Efektu berbera du Groenlandia iluntzen duen pigmentazio iluneko glaziarreko izotz-algak (Ancylonema spp.). Ikertzaileek bazekiten espezie honen loraldiak izotz-gainazalaren albedoa (eguzkia islatzeko gaitasuna) murrizten duela, baina uste zen algek ahalmen mugatua zutela izotza kolonizatzeko; izan ere, glaziar baten gainazalak, arretaz begiratu gabe, mantenugai gabeko basamortu izoztu bat dirudi. Baina, berriki Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batek frogatzen duenez, mantenugaien xurgapena optimiza dezaketela glaziarretako izotz-algek. Egokitzapen-estrategia hori bereziki garrantzitsua izan daiteke; izan ere, klima-aldaketak handitu egin du urtutako elur eremuen zabalera Groenlandian, eta algen hedapena susta dezake horrek.

1. irudia: Groenlandiako alga-izotz loraldia udaberrian. Irudiaren behealdetik gertu, Laura Halbach ikertzailea ikus daiteke algen laginak jasotzen. (Argazkia: Laura Halbach)Izotz-alga klimaren giltzarri

Groenlandia lurreko itsas mailaren orekatzaile nagusienetarikoa dugu. Bertako izotz-geruza, 1.7 milioi kilometro koadroko hedadurarekin, munduko bigarren izotz-masa handiena da, Antartikaren ondoren. Klimaren beroketaren ondorioz gertatzen den elur-urtzeak eragin zuzena du itsas korronteen aldakuntzan eta lurreko dinamika klimatikoan. Baina, horrez gain, elurren urketak handitu egiten du izotz-eremu berrien hedapena eta algen habitat-eremua. Artikuluaren lehen egile Laura Halbach-ek dioenez, “urtero izotz berria azaltzen da Groenlandian, elurra gero eta lehenago urtzen baita. Lehen elur-geruza lodia zegoen urte osoan, baina orain eguzkitan geratzen dira izotz-eremu berri handiak”.

Fenomeno honek efektu sinergikoa izan dezake: elurren urtzeak bizkortu egin lezake izotza iluntzea eta, horrek, aldi berean, elurren urtzea azkartu. Hala ere, egun arte, ez dira izan oso ezagunak udaberri eta udako elur-urtzetako algen loraldietan eragiten duten faktoreak. Horregatik, algen kolonizazio- eta hedapen-prozesuak arautzen dituzten mekanismoak argitzea ezinbestekoa da aurreikusi ahal izateko norainokoa izango den Groenlandiako urtzea eta klima globalean izango duen eragina.

Normalean, glaziarretako izotz-eremuak ingurune oligotrofikoak izan ohi dira. Bertan izaki bizidun begetalek aukera gutxi dute nitrogenoa eta fosforoa bezalako funtsezko elikagaiak aurkitzeko. Hori dela eta, duela ez urte asko, Groenlandiako izotz-geruza basamortu izoztu bizigabea zela uste zen. Baina pixkanaka aldatu egin da uste hori, Aarhus Unibertsitateko eta Alemaniako GFZ Helmholtz Geozientzien Zentroko lehen ikertzaileak 2020an iritsi zirenetik. Orain badakigu, algez gain, glaziarretako gainazal izoztuetako mikrobio-komunitateak beste hainbat izaki bizidunez osatuta daudela, hala nola onddoak, bakterioak eta arkeak. Horrek, ordea, zaildu egin du algen mekanismoak soilik ikertu nahi zituzten ikertzaileen lana; izan ere, zientzialariek, belztutako izotz-laginak karrakatu eta mikroskopioan petri-plakak behatzen dituztenean, milioika izaki bizidunez osaturiko ekosistema aberatsak aurkitzen dituzte.

2. irudia: geruza beltz batek estaltzen du Groenlandiako izotza. Algak dira, beren pigmentu marroiarekin, izotza iluntzen dutenak. Iluntze horrek izotz-urtze prozesua azkartzen du. (Argazkia: Laura Halbach)Isolatutako algak ikertzeko iruzurra

Ikertzaileek algak isolatzea ezinezkoa zela aurkitu zuten eta iruzur-teknika bat garatu zuten haien mekanismoa aztertzeko: markatutako mantenugaiak erabiltzea ekosistema osoa elikatzeko. Halbach-ek dionez, “Esan liteke eman genien elikagaia nolabait etiketatu genuela. Horrek aukera eman zigun ikusteko nork zer jaten zuen. Ioi sekundarioen masa-espektrometria izeneko teknika oso zehatz batekin konbinatuta, izotz-algen banakako zelulen mantenugaien xurgapena neurtu ahal izan genuen”. Jasotako datuek erakutsi zuten izotz-algek modu eraginkorrean kontsumitzen zituztela eskura zituzten mantenugai kopuru txikiak, eta batzuk gordeta ere bazituztela, aurretik ikertzaileentzat guztiz ezezaguna zen ezaugarria.

Izotzean aurki daitezkeen mantenugaiak gutxi diren arren, ikerketa batzuek iradokitzen dute higaduraren ondorioz arrokak hauts mineral bihurtzen direnean, hauts hori izotzean zehar sakabanatzen dela eta algentzat eskuragarri geratzen dela. Artikuluaren lehen egilearen hitzetan, “algak oso eraginkorrak dira izotzeko mantenugai mugatuak aurkitu eta xurgatzeko. Gainera, fosforoa metatzeko gaitasuna dutela ere aurkitu dugu, eta hori funtsezkoa da haien metabolismoaren funtzionamendua ulertzeko”.

Algen kolonizazioa eta klima-aldaketa

Gaur egun, Lurreko eredu klimatiko gehienek ez dituzte mikrobio-komunitateak kontuan edukitzen. “Algen nutrizio-premiak ezagutzea lagundu diezaguke hobeto iragartzen Groenlandiako izotz-geruza urtzeko izango duten eginkizuna”, dio Halbach-ek.  Elikagaiak gordetzeko gaitasuna dutenez, izotz-algek mantenugai kantitate oso mugatuak dituzten izotz-gainazalak kolonizatzeko gaitasuna garatu dute; beraz, izotzaren iluntzea uste baino eremu zabalagoetara heda liteke.

3. irudia: glaziarreko izotz-alga mikroskopioan ikusita. (Argazkia: Laura Halbach)

Urtero izotz berria azaleratzen da Groenlandian, elurra gero eta lehenago urtzen delako. Lehen, elur-geruza lodi bat izaten zen urte osoan zehar, baina orain, izotz-eremu berri handiak eguzkitan geratzen dira, eta, horrek, are gehiago susta dezake algen kolonizazioa. Aurkikuntza berri hauek eredu klimatikoetan sartuko dira, eta horri esker, datozen urteetako izotz-urtzeek klima globalean izan dezaketen eraginaren iragarpenak zehatzagoak izatea espero da.

Erreferentzia bibliografikoa:

Halbach, Laura; Kitzinger, Katharina; Hansen, Martin; Littmann, Sten; Benning, Liane G.; Bradley, James A.; Whitehouse, Martin J.; Olofsson, Malin; Mourot, Rey; Tranter, Martyn; Kuypers, Marcel M. M.; Ellegaard-Jensen, Lea; Anesio, Alexandre M. (2025). Single-cell imaging reveals efficient nutrient uptake and growth of microalgae darkening the Greenland Ice Sheet. Nature Communications, 16, 1-14. DOI: 10.1038/s41467-025-56664-6

Egileaz:

Oxel Urra Elektrokimikan doktorea da, zientziaren eta artea uztartzen duten proiektuetan aditua, egun zientzia-komunikatzailea da.

The post Klima-aldaketaren giltzarri izan daitekeen izotz-alga erresilientea appeared first on Zientzia Kaiera.

Nature aldizkarian argitaratutako lan berri batean aztertu dute K. a. 6.400 eta 2.000 urteen artean bizi izandako Eurasia osoko 435 gizakiren DNA zaharra. Ikertzaileetako bat Iñigo Olalde izan da, Euskal Herriko Unibersitateko BIOMICs taldeko Ikerbasque Research Fellow eta Ramón y Cajal ikertzailea. Azterlan honek aurkikuntza berriak ekarri ditu, 200 urteko galdera baten erantzunera hurbildu gaituztenak. Galdera hori da: zein da hizkuntza indoeuroparren jatorria? Ikerketan ageri denez, Kaukaso-Behe Volgako populazio bat, oraintsu identifikatutakoa, hizkuntza indoeuropardun herri guztiekin lotu daiteke.

Hizkuntza indoeuroparrak 400etik gora dira, eta haien hiztunek munduko populazioaren ia erdia osatzen dute. Talde garrantzitsuak daude beren artean, hala nola germaniera, erromantzea, eslaviera, indo-iranera eta zeltera. Hizkuntza protoindoeuroparretik datoz denak. Historialariek eta hizkuntzalariek XIX. mendetik dihardute hizkuntza indoeuroparren jatorria eta zabalkundea ikertzen, oraindik ere hutsune handia baitago arlo horretan.

Irudia: aztertutako lekuen mapa. (Iturria: Lazaridis, Iosif; et al. (2025))

Aurretik egindako ikerketa genetikoek frogatua zutenez, Jamna kultura (K. a. 3.300-2.600) —Itsaso Beltzaren eta Kaspiar Itsasoaren iparraldeko estepa ponto-kaspiarretakoa—, K. a. 3.100 urte ingurutik aurrera hedatu zen bai Europarantz eta bai erdialdeko Asiarantz. Horrek azaltzen du “estepako jatorria” agertu izana K. a. 3.100 eta 1.500 urte bitarteko Europa osoko populazioetan.

Estepako populazioaren migrazio horiek eragin handiagoa izan dute Europako gizakien genometan azken 5.000 urteetan izandako beste ezein gertaera demografikok baino, eta uste orokorra da ziurrenik migrazio horien bitartez hedatu zela hizkuntza indoeuroparra.

Ordura arte, estepako jatorririk ageri ez zuen hizkuntza indoeuroparren adar bakarra anatoliera zen, eta haren barruan, hitita. Familiatik lehenik banatu zen adarra izan zen segurutik, eta horregatik gorde zituen beste adar guztietan gerora galdu ziren arkaismoak. Artikulu berriak dioenez, aurreko ikerketetan ez zen aurkitu estepako arbasorik hititen artean, eta horren arrazoia da hizkuntza anatoliarren sorburua izan zela orain arte behar bezala deskribatua egon ez den gizatalde baten hizkuntza. Populazio hori eneolitikoa zen —K. a. 4.500 eta 3.500 urteen artean datatu da— eta Ipar Kaukasoko eta Behe Volgako mendien arteko estepetan bizi izan zen. Oraintsu identifikatutako Kaukaso-Behe Volgako populazio hori iturri genetikotzat erabili denean ikuzi da, Anatoliako bost indibiduok, gutxienez, hitita-aroaren aurretik edo garaian datatuak, eremu horrekiko jatorria dutela.

Eragin handiko populazio bat, oraintsu identifikatua

Azterlan berriak erakutsi duenez, Jamna populazioak Kaukaso-Behe Volgako taldean du bere jatorriaren % 80 inguru. Brontze Aroko erdialdeko Anatoliako biztanleek ere —hititera hiztunek— beren jatorriaren % 10 zeukaten talde horretan. Beraz, Kaukaso-Behe Volgako talde hori indo-anatolieraz mintzo ziren herri guztiekin lotu daiteke, eta bera da aukera gehien dituena izateko eskualde horretan K. a. 4.400 eta 4.000 urteen artean indo-anatolieraz mintzo zen herria.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Hizkuntza indoeuroparren historiako kate begi galdua aurkitu dute.

Erreferentzia bibliografikoa:

Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Anthony, Dacid; et al. (2025). The genetic origin of the Indo-Europeans. Nature, 639, 132-142. DOI: 10.1038/s41586-024-08531-5

The post Hizkuntza indoeuroparren historiako katebegi galdua aurkitu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Enara Calvo Gil

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Irudia: Alejandro Orozco – Iturria: PexelsAdimen artifiziala

Hizkuntza eredu handiek (LLM, ingeleseko siglengatik) milaka milioi parametro dituzte eta gaitasun handiak, baina baliabide asko kontsumitzen dute. Horregatik, ikertzaile askok hizkuntza eredu txikiak (SLM, ingeleseko siglengatik) garatzen hasi dira: parametro gutxiago dituzten eredu arin eta eraginkorrak. Eredu hauek eginkizun zehatzetarako egokiak dira, hala nola medikuntzan edo laburpenetarako eta gailu mugikorretan exekutatu daitezke. Entrenatzeko, eredu handiaren laguntza erabil daiteke ezagutza destilazioaren bidez, edo inausketa teknikak aplikatuz. Eredu txikiek esperimentazio arina eta efizientea ahalbidetzen dute, eta zenbait kasutan handiak bezain erabilgarriak dira. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.

Microsoftek Aurora garatu du; adimen artifizialean oinarritutako eguraldi eta ingurumen iragarpen sistema. Zehatzagoa eta 5.000 aldiz azkarragoa da ohiko ereduek baino, konputazio kostu txikiagoarekin. Urakanak, aire kalitatea, olatuak eta hondar ekaitzak iragartzeko gai da. 0,1°ko bereizmena lortzen du eta historian oinarritutako ikaskuntza erabiltzen du. Datu gutxirekin ere emaitza bikainak eskaintzen ditu, eta iturburu irekikoa da. Ez du eredurik ordezkatzen, baina osagarri baliotsua da klima eta ingurumen aurreikuspenetan. Informazioa Zientzia Kaieran.

Kimika

Lanolina, orain arte kosmetikan eta medikuntzan erabilia izan den ardien azalean sortzen den argizari naturala, biomarkatzaile arkeologiko gisa erabil daiteke. Ikerketa berri batek erakutsi du lanolina abeltzaintzaren jatorria eta antzinako ardien ile-mozketak aztertzeko balio daitekeela. Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzaileek lanolinaren degradazio-mekanismoak aztertu dituzte harrizko tresnetan, eta analisi-metodo berriak proposatu dituzte. Oraindik estrategia fintzea falta den arren, aurrerapen honek giza jarduera historikoen inguruko informazio baliotsua eskain dezake. Xehetasunak Zientzia Kaieran.

EHUko ikertzaileek berun xaboiak identifikatu dituzte Santos Iñurrietaren Titulurik gabe (1971)  artelanean agertutako zuritze fenomenoak aztertzean. Teknika multianalitikoak erabiliz (mikroskopia, X-izpiak, Raman…), berun lehorgarrien erabilerarekin lotu dute degradazioa. Haren jatorria eta mekanismoak ezagutzeak olio pinturen kontserbazioa hobetzeko estrategiak garatzea ahalbidetuko du. Ikertzaileen ustez, teknika hauek beste degradazio motak aztertzeko ere baliagarriak izan daitezke eta arte garaikidearen kontserbazioa hobetzeko bide emango dute. Ikerketaren nondik norakoak Alea aldizkarian.

Animaliak

Ez, animaliek ez dituzte pertsonek ikusten ditugun kolore berak ikusten. Miren Bego Urrutia Barandika Fisiologiako katedradunak Zientzia Kaierako “Gazte-galderak” atalean erantzuna eman dio “Animaliek pertsonek ikusten ditugun kolore berak ikusten dituzte?” galderari. Gizakiok trikromatak gara (hiru kono mota ditugu), baina animalia askok bi kono baino ez dituzte (dikromatak) edo bat ere ez (monokromatak). Beste batzuk, berriz, kolore gehiago ikusteko gai dira, baita guk ezin ditugun koloreak ere, hala nola ultramorea. Koloreak ikusteko gaitasuna animalia motaren arabera aldatzen da, eta ez da guztientzat berdina.

Egileaz:

Enara Calvo Gil kazetaria da eta UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren komunikazio digitaleko teknikaria.

The post Asteon zientzia begi-bistan #540 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ezjakintasunaren kartografian astean zehar Mapping Ignorance blogean ingelesez argitaratutako artikuluen mamia euskaraz biltzen duen gehigarria da.

Egun osoa maskoten artean ibiltzeak osasun-arriskuak ditu. Maskotak partekatzen badira, gainera, arriskutsua izan daiteke osasun publikoarentzat.Pet cafés and public health, new insights on bacterial resistance, Diogo Roque.

Osasunerako arriskuez ari garela, zenbait janari prestatzeko egiten diren praktika batzuk ere arriskutsuak izan daitezke. Batzuk bioteknologia hutsez konpontzen dira. Igor Baroja-Coreagaren . Mitigating health risks through targeted microbial interventions

Konplexuen, ioi metaliko bat ligando ezberdinez inguraturik dagoen konposatu kimiko horien, mundua liluragarria da zientzia hutsaren ikuspuntutik, baina are gehiago zientzia aplikatuarenetik. Orain, arau bat hautsi berri da (ez lege bat), iraganean aurrerapen asko ahalbidetu dituena, eta, gainera, erreferentzia-konplexu batean egin da, eta horrek are gehiago handitu ditzake aplikazioak.  From 18- to 20-electron ferrocene derivatives

Entzefaloaren odol-fluxua eteten denean, neuronak hil egiten dira, eta funtzio kognitibo askotan eragiten du. Errekuperazioa hobetzeko, neuronak berreskuratu behar dira, eta horretan, DIPCko jendeak bide berri bat aurkitu du. Rewiring the brain: How blocking adenosine boosts stroke healing

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #548 appeared first on Zientzia Kaiera.

Genetikaren alorrean azken hamarkadetan emandako aurrerapenek gure bizitzetan eragin zuzena dute. Hainbat gaixotasun hobeto ulertzeko eta tratatzeko giltza izan dira geneetan gordetako mezuak deszifratzeko tekniken garapena eta genoma sekuentziazioa. Koldo Garcia Etxebarria biologoa eta genetikan doktoreak “Genetikaren gaurko mugarriak” hitzaldian, hiru mugarri nagusietatik abiatuta, gene-informazioari, gene-edizioari eta genetikaren iraultza eta historiari buruz hitz egin zuen.

Geneek informazioa dutela esaten dugu baina, Garciak azaltzen duen bezala, hobe litzateke ez ahaztea molekula kimikoen arteko erreakzio-sareak direla. Horrela erraz ulertu genezake geneek ez dutela beti gauza bera esan nahi, baizik eta egoeraren arabera aktibatu edo desaktibatu daitezkeela.

CRISPR bezalako teknika berriek —zeinaren bidez geneak zehaztasunez editatu daitezken— medikuntzan eta nekazaritzan aplikazio errealak dituzte jada. Baina aurrerapenekin batera galdera moralak ere badatoz: zer muga jarri behar dizkiogu geneak aldatzeari? Hitzaldian, Garciak ohartarazi zuen genetikak argi-ilunak dituela. Eugenesia bezalako ikusmoldeek XX. mendeko hasieran geneak arrazakeria eta diskriminazioa justifikatzeko erabili zituzten. Horregatik, genetikari buruzko ezagutza sozializatu beharra nabarmendu zuen: ezin dugu pentsatu zientzia ez dela denon esku dagoen zerbait. Normaltasunez hitz egin behar dugu genetikari buruz, sozializatzeko beste gai bat dela, eragiten gaituena.



Hitzaldia Zientziaren ertzetik zientzia-dibulgazioan oinarritzen den hitzaldi-solasaldiaren zikloaren barruan antolatu zen. Durangoko Bizenta Mogel Bibliotekaren eta EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren ekimen honek 2024-2025 ikasturtearen bitartean hilabetero hitzaldi bat eskaini zuen.

The post Genetikaren gaurko mugarriak appeared first on Zientzia Kaiera.