Zientzia Kaiera

Uxue Razkin Historian zehar, Fisikako Nobel saria irabazi duten emakumeen zerrenda agudo amaitzen da. Hiru segundo behar dira, hiru izen bakarrik orrialde zurian. Hain da zabala gelditzen den espazioa orri hartan, ezen itotzen zaren sentsazioa duzun. Iaz, ordea, izen batek desegin zuen estutasun hori, korapilo bat eskuz askatzen den moduan. Marie Curie eta Maria Goeppert-Mayer (lehenak elementu erradioaktiboekin egindako ikerketengatik lortu zuen Nobel saria, 1903an, eta bigarrenari atomoaren geruzen eredua aurkitzeagatik eman zioten saria, 1963an) fisikarien ondotik ezereza zegoen; orain, aldiz, itxaropena marraztu du Donna Stricklandek. 55 urte igaro dira emakume batek Fisikako Nobel saria irabazi zuenetik. Hark iaz hautsi zuen marka hura, Zientziaren historian sartuz horrela.

Strickland zientzian murgildu zen zerbait “dibertigarria” egin nahi zuelako eta orain laserren fisikaren arloan aitzindaria da. Aipatu moduan, iaz irabazi zuen Fisikako Nobel saria, Arthur Ashkin eta Gérard Mourourekin batera “egindako aurrerapen iraultzaileengatik”. Suediako Akademiak jakinarazi zuenez, zehazki intentsitate handiko pultsu ultramotzak sortzeko teknika asmatzeagatik saritu zituzten Monrou eta Strickland. Egun, teknika hori baliagarria da medikuntzan eta zientzia ikerketa askotan; ikusmena hobetzeko laser bidezko ebakuntzetan erabili ohi da, esaterako.

1. irudia: (CC BY-SA 4.0 lizentziapean)

1985ean argitaratu zuen Nobel sarira eraman zuen artikulua, bere doktore tesiaren oinarria izan zena –Mourou haren tesi-zuzendaria izan zen–. Laserraren munduan lan egin duten ikertzaileek beti izan dute jomuga intentsitate handiagoko pultsuak lortzea eta bazirudien 80ko hamarkadan mugara iritsi zirela. Izan ere, intentsitatea handitzen saiatzen zirenean, material anplifikatzailea suntsitzen zen. Arazo hori konpontzeko asmoz, Stricklandek eta Mourouk teknika berri bat garatu zuten, CPA (ingelesez Chirped Pulse Amplification) izenekoa. Zertan zetzan, baina? Teknologia berri horrek pultsua denboran laburtu egiten zuen –potentzia maximoa murrizteko–, geroxeago anplifikatzen zuen eta, azkenik, konprimitzen zuen. Badirudi ideia Mourourena izan zela baina Stricklandek bihurtu zuen errealitate. Publikatutako bere lehenengo artikulu zientifikoa izan zen.

Gabonetako zuhaitzaren antzera

Donna Strickland fisikariari (1959, Kanada) txikitatik interesatu zitzaizkion laserra eta elektrooptika alorrak eta horregatik ikasi zuen Ingeniaritza Fisikoa, McMaster Unibertsitatean. Bere klasean, 25 ikasletik soilik hiru ziren emakumeak. Strickland matematiketan eta, oro har, zientzietan ona zen. Behin baino gehiagotan bere aitak galdetu zion ea astronauta izan nahi zuen, baina Donnak ezetz erantzuten zion, klaustrofobikoa baitzen: espaziora joatea amesgaiztoa izango zen harentzat. Orduantxe ikusi zuen laserrak izango zituela bidelagun. Hala, Strickalndek kontatzen du laserrak ikertzen dituen laborategi batean lehen aldiz sartu zenean, Gabonetako zuhaitz bat imajinatu zuela, hainbeste kolore ikusi zituenean: “Beti liluratu nau koloretako laserrekin jolasteko aukera izateak”. Harentzat, laserraren munduan lan egitea magia egitea bezalakoa zen.

Gradua amaitu zuenean, doktoregoa egin zuen Rochesterko Unibertsitatean. Mourou fisikaria izan zuen gidari bere tesian eta, Stricklandek gogoratzen duen moduan, ez zen lan erraza izan. Ikerketak arazo handiak planteatzen zituen, hainbeste galdera oraindik erantzun gabe, baina bakarra zuen buruan bueltaka: nola anplifikatu dezakegu laserraren potentzia material anplifikatzailea suntsitu gabe? Lanak berak (Development of an ultra-bright laser and an application to multi-photon ionization) eman zion erantzun iraultzailea: CPA teknika.

2. irudia: Fortune Global Forum 2018 October 15th, 2018 Toronto, Canada (Argazkia: Stuart Isett/Fortune – CC BY-NC-ND 2.0 lizentziapean)

Doktoregoaren ondotik, hainbat lan izan zituen: lehenik, ikertzaile laguntzailea izan zen Kanadako Ikerkuntza Nazioarteko Batzordean, Fenomeno Ultrabizkorren Sailean. Ondoren, Lawrence Livermore Nazioarteko Laborategian aritu zen. Horretaz gain, Princeton Unibertsitatean lan egin zuen eta egun irakaskuntzan zein ikerkuntzan dabil lanean, Waterlooko Unibertsitateko Fisika eta Astronomia Departamentuan. Bertan, irakaslea eta ikerketa-talde baten zuzendaria ere bada; Ultrafast Laser Group Laborategia gidatzen du, hain zuzen. Bertan, intentsitate handiko laser ultrabizkorren teknika desberdinak ikertzen ditu. Gainera, laserrek lente mota desberdinei nola elkar eragiten dieten ikertzen du.

Zenbait sari zientzialariarentzat

Irabazi dituen sarien artean, Nobelaz gain, aipagarriak dira Premier’s Research Excellence saria (1999) eta urtebete geroago lortutako Cottrell Scholars saria. Horretaz gain, Estatu Batuetako Optika Elkarteko (OSA ingelesez) kide izendatu zuten 2008an. 2011n bertako lehendakariordea izan zen, eta 2013an, lehendakaria. Elkarteko Optics Letter aldizkariko gai-editore ere izan zen. Gaur egun, Aholkularitza Batzordeko burua da bertan.

Urte asko igaro dira emakume batek Fisika arloan halako sari garrantzitsu bat lortu zuenetik, 117 zehazki. Oso albiste pozgarria izan zen guztiontzat Akademiak saridunak jakinarazi zituenean, baina Donna Stricklandek ez dio generoari begiratu nahi kasu honetan, izan ere, eta askotan azaldu duen moduan, “nik zientzialari gisa ikusten dut nire burua eta ez Zientzian dabilen emakume gisa”.

Iturriak:

• BBC: Quién es Donna Strickland, la primera mujer en ganar el Nobel de Física en 55 años.
• Elhuyar aldizkaria: Fisikako Nobel saria, laserraren fisikan ekarpen iraultzaileak egin zituztenentzat.
• El Mundo: Donna Strickland, tercera científica que gana el Nobel de Física en 117 años
• The Globe and Mail: Canada’s newest Nobel Prize winner, Donna Strickland, ‘just wanted to do something fun’.
• The Nobel Prize: Donna Strickland.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin (@UxueRazkin) kazetaria da.

———————————————————————–

The post Donna Strickland (1959): Magia egin zuen laser-zalea appeared first on Zientzia Kaiera.

Koldo Garcia Telefono adimendun berria duzu. Telefonoak hainbat aplikazio ditu instalatuta eta telefonoaren plataformaren dendara zoaz programa berriak instalatzeko. Bertan, milaka programa daude eskuragarri: jolasak, gizarte-sareak, emankortasuna, osasuna, eta abar luze bat. Arlo bakoitzean aplikazio anitz daude eta galdera berberak sortzen zaizkigu: Zein da aplikazio gomendagarriena? Zein da erabilgarriena? Zein da fidagarriena? Telefono adimenduetan aukera dago gene-aplikazioak instalatzeko ere eta beharrezkoa da galdera horiek aztertzea.

1. irudia: Telefono adimenduetan aplikazio anitz aurki daitezke, genetikarekin harremana dutenak barne. (Argazkia: Pexels – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Ikertzaile talde batek aztertu ditu Apple Store eta Google Play zerbitzuetan eskuragarri dauden gene-aplikazioak. Horretarako, zerbitzu horietako bakoitzean bilatu zituzten “gene”, “genetika”, “genomika” edota “familia-historia” bezalako hitzak. Guztira, 616 aplikazio Apple Store zerbitzuan aurkitu zituzten, eta 678 aplikazio Google Play zerbitzuan. 1.294 aplikazio horietatik alde batera utzi ziren bikoiztuta zeudenak, informazio klinikorik ez zutenak, gizakien informaziorik ez zutenak eta ingelesez ez zirenak. Aplikazio batek baldin bazuen ordainpeko bertsioa eta dohaineko bertsioa, kasu horietan ordainpekoa aztertu zuten. Azkenik, bakarrik aztertu zituzten telefono adimendunen sistema eragilearen azken bertsioan funtzionatzen zuten aplikazioak. Irizpide horiek erabilita, 88 aplikazio aztertu ziren azkenean.

Aplikazio horien ezaugarri nagusiak aztertu ziren aplikazio haien deskribapenetan oinarrituta. Aplikazioen erdia baino gehiago, entrepresa pribatukoak ziren; laurden bat inguru garatu zituzten fidagarriak diren erakundeek (adibidez, unibertsitateek, ospitaleek edota gobernu-agentziek), eta beste laurden bat ingururen jatorria ezezaguna zen. Aplikazio horiek eskaintzen zituzten funtzioen artean, ia guztiak ziren informazio-iturri bezala erabiltzekoak. Aplikazio hauetako batzuek ere honelakoak eskaintzen zituzten:

• Klinikan erabiltzeko aukera. Adibidez, aplikazio batek azter ditzake aurpegiko ezaugarriak dismorfologia-nahasmenduak baloratzeko.
• Jolasak eta galdera-erantzunak. Adibidez, aplikazio batek badu Mendelen legeak ikasteko joko bat.
• Bizimoduan aldaketak egiteko gomendioak. Aplikazio hauek lotuta daude norberak egiteko gene-testekin eta test horien emaitzen arabera egiten ditu bizimoduari buruzko gomendioak.
• Gene-testak egiteko aukera. Aplikazio horien bidez eros daitezke etxe-komertzial baten gene-testak eta aztertu testen emaitzak.

2. irudia: Gene-aplikazioen ezaugarriak beste edozein aplikazioren ezaugarriak bezala azter daitezke. (Argazkia: Pixelkult – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Aplikazio gehienek funtzionatzeko behar zuten Interneterako sarrera. Aplikazioen laurden batek informazioa pasahitzaz babesteko aukera ematen zuten eta hainbatek informazioa gizarte-sareetan partekatzeko; adibidez, aplikazio batek aukera ematen du Twitterren nahasmendu kardiobaskularrak izateko gene-arriskua txiotzeko. Aplikazio gehienak osasun-ikasleentzat eta osasun-langileentzat zuzenduta bazeuden ere, aplikazioen heren batek publiko orokorra zuen helburu. Aplikazio horiek Apple Store eta Google Play zerbitzuetan zuten ebaluaziori dagokiola, batez beste, lau izarreko balorazioa zuten, baina aplikazioen heren batek ez zuen ebaluaziorik. Azkenik, aplikazio horien salneurria 2,18$ da batez beste, baina aplikazioen hiru laurden dohainik dira eta ordainpekoen salneurriaren heina 2,99$ eta 50$ artekoa da.

Aplikazio horien kalitatea aztertzeko, MARS (Mobile App Rating Scale, aplikazio mugikorren ebaluazio-eskala) irizpidea erabili zen. Irizpide hori garatu zen Queensland University of Technology-n osasun-aplikazioen kalitatea neurtzeko. Irizpide horien arabera aztertu ziren aplikazioen lau alderdi:

1. konpromisoa, hau da, ea aplikazioa interesgarria, interaktiboa edota egokia den,
2. funtzionaltasuna, hau da, aplikazioa erabiltzeko edo nabigatzeko erraza ote den,
3. estetika, hau da, diseinua, erabilitako grafikoak eta erakargarritasuna,
4. eta informazioa, hau da, eskainitako informazioaren zuzentasuna, sinesgarritasuna eta kalitatea.

Alderdi horiek erabilita kalkulatu zen gene-aplikazio bakoitzaren osoko kalifikazioa. Alderdi guztiek eta osoko kalifikazioak zero eta bost arteko balioak izan zituzten. Bi ikertzaileek aplikazio bakoitza aztertu eta baloratu zuten, eta, desadostasunak egotekotan, kontsentsu batera heldu ziren.

MARS irizpidearen arabera, hauek izan ziren balorazio handiena izan zuten gene-aplikazioak: My Genetics Compass (4,79), Prader Willi World (4,78), Invitae Family History Tool (4,75), Power of Minus Ten – Cells and Genetics (4,64), Gene Tutor (4,63) eta DNA Play (4,63); balorazio kaxkarrena aldiz, hauek izan zuten: Genetic Disorder (2,42), All about Genes and Genetics (2,73), Genetics (2,73), GenCode (2,85), AP Biology Hardy-Weinberg Spreadsheet Tutorial (2,86) eta Genome Genius (2,88).

3. irudia: Gene-informazioa eskura dugu eta edonon kontsulta dezakegu. (Argazkia: Peggy und Marco Lachmann-Anke – Pixabay lizentzia. Iturria: pixabay.com)

Egileek aditzera ematen dute bere lanak hainbat muga dituela:

1. Aplikazioak etengabe eguneratzen direnez, zaharkituta gelditzen da aplikazio batzuen balorazioa.
2. Bakarrik ingelesez dauden aplikazioak aztertu dira.
3. Ez dira aztertu beste sistema eragile batzuetako aplikazioak.
4. MARS irizpideetan ez dago erreferentzia bibliografikoari buruzko atalik.

Edonola ere, egileek gene-aplikazioei buruz egiten dituzten gogoetak baliagarriak izan daitezke. Lan honen egileek, kontuan hartu dute fidagarriak diren erakundeek aplikazioen laurden bat bakarrik garatu dituztela, eta erabiltzaileek baloratu gabe utzi dutela aplikazioen heren bat. Ondorioz, uste dute gene-aplikazioak jaisterako orduan tentuz ibili behar dela, bai osasun esparruko langileak, bai eta oro har hiritar guztiak ere. Egileek ere azpimarratzen dute bizimodua aldatzeko gomendioen kasuan, ez daudela argi gomendio horien zuzentasuna eta oinarria. Hortaz, haien ustez hobe da emaitza horiek profesional batekin partekatzea, gomendioak balioztatzeko eta gene-aholkularitza jasotzeko. Azkenik, egileek bere ardura azaltzen dute aplikazioek informazio atalak duten balorazio urria dela eta. Izan ere, MARS irizpideetan aztertzen diren atalen artean berak hartu zuen balorazio txikiena. Egile hauen iritziz, beharbada aplikazioak ez dira behar bezala aztertu, eta ematen duten informazioa ez da zientzia-aldizkarietan argitaratu edota informazio-iturria ez da guztiz fidagarria. Hori dela eta, bi proposamen egin dituzte: batetik, osasun-langileei gomendatzen diete aplikazio hauek erabili baino lehen sakon aztertzea; bestetik, erakundeei eskatzen diete mota honetako aplikazioak egiaztatzeko erregulazio eta arauak garatzea. Oro har, egile hauen ustez, gene-aplikazioak asko hobetu behar dira bere funtzioa behar bezala betetzeko.

Laburbilduz, zure telefono adimenduan aplikazioak jaisteko zerbitzua erabiltzen zaudela, gene-aplikazioekin topo egiten baduzu, tentuz ibili: oraindik gene-aplikazioak ez dira izan beharko luketen bezain egokiak.

Erreferentzia bibliografikoa:

Talwar et al. (2019). Characteristics and quality of genetics and genomics mobile apps: a systematic review. European Journal of Human Genetics, 27, 833-840. DOI: https://doi.org/10.1038/s41431-019-0360-2

—————————————————–
Egileaz: Koldo Garcia (@koldotxu) Biodonostia OIIko ikertzailea da. Biologian lizentziatua eta genetikan doktorea da eta Edonola gunean genetika eta genomika jorratzen ditu.
—————————————————–

The post Gene-aplikazioak, fidagarriak al dira? appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Deep Mindek hiru dimentsioko bideo-joko batean trebatu du haren adimen artifiziala, eta gizakiak baino askoz hobeto moldatu dela ikusi dute. Ez da konputazio ahalmen hutsa: joko horretan aurrera egiteko ezinbestekoa da besteekin elkarlanean aritzea.

1. irudia: Orain arte xake eta go jokoetan garaile atera da adimen artifiziala, baina oraingoan elkarlanaren beharra duen bideo-joko partida batean eskuratu du garaipena. (Argazkia: Sean Do / Unsplash)

Bigarren partidaren 37. mugimenduan, ordenagailuak zentzurik gabeko mugimendua egin du. Komentaristak zur eta lur geratu dira. “Hori oso arraroa da”, esan du batek. Barre bakar batzuk ere entzun dira aretoan. “Hau akats bat da”, besteak. Go partidan ordenagailuaren aurkaria den Lee Sedol aretotik atera da, eta itzuli denean, jarri duen aurpegia ere ikustekoa da. AlphaGo programak aukeratu du bosgarren lerroan fitxa bat jartzea, baina milaka urtetan zehar gizateriak bildutako esperientziak dio horrek ez duela zentzurik, hasierako mugimenduetan bederen. Hirugarren lerroan, bai; laugarrenean, ere. Hirugarrenak epe motzera “lurraldea” eskuratzeko aukerak biderkatzen ditu; eta laugarrenak, berriz, erdialdearen gaineko eragina izateko estrategian laguntzen du. Hori diote, bederen, go jokoan aditu direnek.

2016ko martxoan izan zen Google AlphaGo eta orduko munduko txapeldun Lee Sedol hegokorearraren aurkako partida hori. Garaile atera zen adimen artifiziala, eta, hein handi batean, adituen buruan sartzen ez zen mugimendu horri esker izan zen garaipena. Iraultza txikia egon zen adimen artifizialaren munduan, eta bereziki, go zaletuen artean.

Makina gizakiaren aurka aritzea ez zen kontu berria, xake-jokoan ordenagailuek aspaldi gainditu zituztelako gizakiak. Baina Go jokoa oso bestelakoa da. Kasu honetan, ezinezkoa da “indar konputazional” hutsa erabiltzea aukeran dauden mugimendurik hoberenak aurreikusteko. Go jokoan aukeran dauden posizioak izugarri handiak direlako. Horregatik, AlphaGo sistemaren arrakastaz hitz egitean, horren sortzaileek “intuizioa” edota “kreatibitatea” bezalako hitzak erabili dituzte. Horrelako planteamenduek, noski, eztabaida asko eragin dute mundu akademikoan, kontzeptu horiek, momentuz, gizakiei mugatuta daudelako, eta gizakien artean ere horiek zer diren edo horiek kuantifikatzea ez delako batere erraza.

Eztabaida hori bere horretan dagoela, go jokoan trebatutako adimen artifiziala garatu duen DeepMind enpresako ikertzaileek beste kontzeptu bat atera dute plazara: “kolaborazioa”. Science aldizkarian aurkeztu duten proposamenaren arabera kolaborazioan oinarritzen den bideo-joko batean ere gizakiei aurrea hartu die adimen artifizialak.

Elkarlanaren beharra

Quake III Arena Capture the Flag jokoan trebatu da ordenagailua, “harrapa ezazu bandera” motako jokoa, hain zuzen. Hiru dimentsioko bideo-jokoa da. Erabili duten joko nagusiaren aldaeran, bi talde bata bestearen kontra aritu behar dira arerioaren base batean banderak eskuratzeko eta haien basea babesteko. Dena dela, helburua lortzeko bi talde horiek elkarlana behar dute. Ikertzaileen esanetan, adimen artifizialak maila altuko partidak egin ditu, gizakiak egiten dituen partiden parekoak, baina harago joan da kontua: gizakiekin batera egindako partidetan garaile atera dira makinak. 40 jokalari trebatuen aurkako partidetan, algoritmoak partiden %21 baino ez du galdu, kontuan izanda, gainera, ikertzaileek erabakiak hartzeko algoritmoaren abiadura moteldu zutela, gizakien erritmora eta erreflexuetara egokitu aldera. Bai gizakiekin zein beste algoritmoekin ondo moldatu da adimen artifiziala, partida horietan jokalariak modu aleatorioan banandu direlako, makina edo gizaki ziren kontuan hartu gabe.

2. irudia: Quake III Arena Capture the Flag izeneko jokoan trebatu dute adimen artifiziala, eta ederki moldatu dela ikusi dute, zerotik hasita. (Irudia: Deep Mind)

Ikerketaren egileen arabera, emaitzek adierazten dute adimen artifiziala gai dela kooperazio-estrategia garatuak abiatzeko. Gizakiek garatu ohi dituzten estrategia berdinak garatu ditu algoritmoak. Talde lana egin beharra dago jokoan aurrera egiteko, eta noiz eraso eta noiz babestu ondo jakin behar da ere. Adibidez, arerioaren basetik gertu itxarotea, bandera berriak ateratzeko zain edota norberaren basean geratzea, hura defendatzeko.

For The Win izena eman diote erabilitako algoritmoari, eta ausaz sortutako milaka partidatan egin du ikasketa: bere buruaren kontra 450.000 partidetan jokatuz trebatu da algoritmoa. Orotara, adimen artifizialean oinarritutako 30 agente sortu dituzte, haien artean lankidetzan edota lehian aritzeko.

Aurreko saiakeretan adimen artifizialari jokoaren arauak edota hainbat argibide eman dizkiete, baina hau ez da izan oraingoan egin dutena. Aitzitik, adimen artifizialaren esku utzi dute pantailan gertatzen denaren inguruan ikasketa bere kabuz egitea, egindako esku-hartze bakoitzaren ondoren lortutako puntuazioaren arabera. Zentzu horretan, psikologia konduktistaren alorrean izaten den irakaspen prozesu berdina izan da: zerbait ondo egitean sari bat irabazten da, eta egoera horrek egindakoa errepikatzeko aukerak biderkatzen ditu, saio eta hutsegite bidez. Ikasketa automatikoaren alorrean, errefortzu bidezko ikasketa sakona deitzen diote ikaskuntza mota honi.

DeepMind enpresaren blogean ere azaldu dute, luze eta zabal, joko horretan makinak aurrera egin dezan erabili duten estrategia. Esanguratsua da blogean egindako sarrerari eman dioten titulua: “Agente kooperatibo konplexuen gorakada”. Bertan azaldu dute testuingurua. Agente anitzen ikasketan oinarritzen da adimen kolektiboa: bakoitzak bere kabuz ikasi arren, hainbat lagunen artean elkarlanean aritzeko gaitasuna dute gizakiek, eta orain makinak gaitasun horretan trebatzen saiatu dira ikertzaileak. Makinak trebatu baino, bidea eman diete haien kabuz trebatu daitezen. “Gure agenteei jarri diegun erronka izan da ikas dezaten zuzenean pixel hutsetatik ekintzak sortzen”, azaldu dute.

Gauzak zaildu dizkiete algoritmoei. Partida batetik bestera jokoaren mapa aldatzen duen aldaera erabili dute. Modu horretan sustatu nahi izan dute agente horiek estrategia orokorrak ikas ditzaten, joko zelaia oroimenean gorde beharrean. Hala eta guztiz ere, ederki moldatu dira eta, lehenago azaldu dugun moduan, kolaborazioan aritu dira. “Parte-hartzaileen artean egindako inkesta batean, agenteak gizakiak baino elkarlan handiagoa egin dutela ikusi da”.

Agenteek partida bakoitza nola adierazten duten ulertu aldera, algoritmoen sare neuronalen mapetan azaltzen diren aktibazio patroiei erreparatu diete. Modu horretan, joko egoera bakoitzaren arabera kolore jarri duen aurpegiadesberdina erakusten dute patroiek. –Aipatu ez badute ere, neurologoek antzeko estrategia erabiltzen duten giza burmuinean gertatzen diren prozesuak ulertu nahi dutenean–. “Agenteei inoiz ez zaie ezer adierazi joko-arauei buruz, baina jokoaren funtsezko kontzeptuen inguruan ikasi dute, eta Capture The Flag jokorako intuizioa garatu dute”. Intuizioa. Ez da hitz xumea, makina bati aplikatuta. Zirraragarriena da agian arrazoia izan dezaketela.

Erreferentzia bibliografikoa:

Max Jaderberg et al., (2019). Human-level performance in 3D multiplayer games with population-based reinforcement learning. Science, 364(6443), 859-865. DOI: 10.1126/science.aau6249.

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Adimen artifizialak kolaboratzen ikasi du; momentuz, jokoetan appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Bizitza honetan oso gauza gutxi dira ziurrak. Halere, bada bat halabeharrez eta segurtasun osoz gertatuko dena: hil egingo gara. Zu ere hilko zara, bai. Agian ez gaur, ezta bihar ere, baina, egun hori iritsiko da eta hil egingo zara. Zelulen bizitzak muga bat du eta geure gorputzeko zelulak etengabe berritzen badoaz ere, guztiak muga bat du. Mugaldera iristen goazen neurrian, erreflexu okerragoak izango ditugu, gaixotasunek errazago erasoko gaituzte, nerbio-sistema ez da gai izango garunak emandako aginduak betearazteko, muskuluak ez dira gai izango aginduak betetzeko eta, baliteke, garuna bera ere aginduak emateko gai ez izatea. ‘Kaput’ horren ostean, alabaina, geure gorputza ez da bat-batean desagertzen eta hainbat prozesu kimiko eta biologiko gertatuko zaizkio. Nola, bada, ez da zientziarik egongo hil ostean ere?

Irudia: Hil ondoren hainbat prozesu kimiko eta biologiko gertatzen dira gorpua deskonposatzen den bitartean. (Argazkia: Manfred Kain – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Hil ondoren bihotzak odola punpatzeari uzten dio eta, pixkanaka, odola koagulatu egiten da eta lodiagoa egiten da. Odola ez denez zirkulatzen ari, grabitateak berak gorputzaren beheko aldeetara eramaten du odola postmortem hipostasia edo livor mortis deritzon prozesuan. Bihotzak odola punpatzen ez duen bezala, biriken jarduera ere eten egiten da. Hil ostean arnasteari uzten zaionean, zelulek ez dute oxigenorik jasotzen. Oxigenorik gabe, zeluletan dauden mitokondriek ezin dute ATPa ekoiztu. ATPrik gabe, zelulak ez dauka energiarik eta bere jarduera guztiak eten egiten dira. Hala ere, heriotza klinikoaren ondoren, denbora batez -hainbat minutu, ordutara iritsi daiteke- zelulek bizirik jarraitzen dute geratzen zaien oxigenoarekin eta zeluletan karbono dioxidoa ekoizten da -mitokondriek martxan jarraitzen dutelako tarte batez-. Era berean, heriotza klinikoaren hurrengo bizpahiru orduetan rigor mortis delakoa hasten da. Muskuluak gogortu egiten dira eta malgutasuna galtzen dute. Fenomeno horrek ez du asko irauten; izan ere, zelulak bizirik jarraitzen dute beste tarte batez eta haien metabolismoak ATPa azido laktiko bihurtzen du muskuluak deskonposatzen hasten direlarik -eta horrekin bigundu egiten dira-.

Zeluletan ekoizten den karbono dioxidoa azidoa da eta, denboraren poderioz, zeluletan dauden organuluak eta zakutxoak apurtu egiten dira. Horren ondorioz, babestuta eta zelulatik bereizita egon behar ziren entzimak askatu egiten dira eta zelula bera digeritzen hasten dira. Nolabait, zelula bere burua jaten hasten da. Prozesu hori zelula barrutik kanpora gertatzen denez, zelulak nutrientez beteriko poltsatxoak bihurtzen dira. Nutriente guzti horiek erakarrita, hainbat bakterio eta onddo gorpura hurbiltzen dira eta hildako zelulen nutrienteak hartzen dituzte. Pixkanaka, muskulu eta organoak likidotzen hasten dira. Putrefakzioa hasi da. Giza-ehunak erasotzen dituzten mikroorganismoen metabolismoaren ondorioz, hainbat eta hainbat substantzia ekoizten dira -horietako batzuk gas egoeran-.

Askatzen diren gasen artean, freona legoke, adibidez. Freona likido hozgarria da, hozkailuetan erabiltzen dena, hain zuzen ere eta klorofluorokarbonoen taldekoa da -ozono geruza kaltetzen duten gasak-. Bentzenoa ere askatzen da, hain zuzen ere, gasolinan dagoen hidrokarburo minbizi-sortzailea. Igortzen diren beste gasen artean sufredun konposatuak daude -ustel-usainaren erantzule nagusiak- eta baita metanoa eta karbono tetrakloruroa ere. Karbono tetrakloruroa, esaterako, su-itzalgailuetan erabiltzen zen toxikoa dela ezagutu zen arte. Fase honetan askatzen diren molekula nagusiak putreszina eta kadaberina dira. Putreszina eta kadaberina, beste 400 bat konposaturekin batera, gorpuen usain txarraren erantzuleak dira. Esan behar da, halere, putreszina ez dela gorpuen deskonposizioarekin bakarrik lortzen eta, besteak beste, gernuak eta semenak ere putreszina dute.

Mikroorganismoen lanaren ondoren, haragi gehiena desagertzen doa eta geroz eta bigunagoa da, usteltzen ari den seinale. Horrekin batera animalia handiagoak gerturatzen dira, besteak beste, zizareak eta kakalardoak. Intsektuek gainerako haragi ustela erabiltzen dute elikatzeko eta, horrela, hezurrak bakarrik geratzen dira. Denboraren poderioz hezurretan dauden proteinak ere deskonposatu egiten dira eta hezurraren mineralak bakarrik geratzen dira -nagusiki hidroxiapatita, alegia, kaltzio fosfatoa-. Denbora luzea pasata, hidroxiapatita ere hauts bihurtuko da eta horrela, gorputza osatzen zuen materia guztia, organikoa eta ez-organikoa, Naturako beste elementuen parte izatera pasatzen da. Horrela, hautsa bizigai bilakatu zen bezala, bizigaia hauts bilakatuko da. Zikloari berriro hasiera emateko, noski; izan ere, hauts bilakatu diren nutriente guzti horiek beste animalientzat elikagai izan dira eta landareentzat ongarri ona izan dira.

Informazio osagarria:

• ¿Qué ocurre después de la muerte?, Moheb Costadi, elpais.com, 2015.
• Biología de la muerte, ecofuneral.es
• ¿Qué hay después de la muerte?, naukas.com, 2014 (bideoa).

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Zer gertatzen zaigu hiltzen garenean? appeared first on Zientzia Kaiera.

Bajau laut herria Filipina, Indonesia, Malaysia eta Bruneiko kostaldean bizi da. “Itsasoko nomadak” bezala ezagunak dira mundu osoan bajautarrak. Izendapenak badu arrazoia, izan ere, literalki itsasoan bizi dira gutxienez duela 1.000 urtetik hona. Baina, nola da hori posible?

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Bizi ote liteke gizakia itsasoan? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Medikuntza

UPV/EHUko eta BioCruceseko ikertzaile batzuek gaixotasun zeliakoa diagnostikatzeko biomarkatzaile berri bat aurkitu dute, glutenik gabeko dieta hartzen duten pertsonekin erabiltzeko aukera emango lukeena. Elhuyar aldizkariak azaltzen digunez, metodo berri honi esker pazienteek ez dute glutenik hartu beharko. Izan ere, zeliakia diagnostikatzeko zailtasunetako bat da pazienteek glutena hartu beharra dutela gaitza endoskopia bidez behar bezala diagnostikatzeko.

Immunoterapia gibel-minbizian ikertzeko sagu eredu bat sortu dute, CRISPR-Cas 9 teknika erabilita. Lujambio laborategiko Marina Ruiz de Galarreta Martínez eta Amaia Lujanbio Goizueta nafarrek gidatu dute ikerketa eta azaldu dute testu honetan zein den immunoterapiaren funtsa. Elhuyar aldizkarian topatu dituzue xehetasunak.

Klima aldaketa

Lur Epelde ikertzailea da Neiker-Tecnalia Nekazaritza, Ikerketa eta Garapenerako Euskal Erakundean eta Lurzoruetako Mikroorganismoen Ekologia taldeko partaidea da ere. Berriak egin dion elkarrizketan mikroorganismoen eta klima aldaketaren arteko harremanaz mintzo da: “Mikroorganismoak dira lurzoruak funtzionatzearen arduradunak, eta klima aldaketak funtzionamendu horretan eragingo du”. Horretaz gain, Epeldek aipatzen du ere antibiotikoekiko erresistente bihurtzen ari diren superbakterioen afera.

Paleontologia

Duela 29.000 eta 21.000 urte bitarteko aztarnategietan oso arruntak dira Noailles erako zulakaitzak. Isturitzeko haitzulokoak aztertu dituzte eta goi paleolitoko jostorratzak zirela ondorioztatu dute orain ikertzaileek. Bada, nolakoak ziren? UPV/EHUko Aitor Calvo Martínez de Guereñu ikertzaile eta lanaren egileetako batek azaltzen digu Elhuyar aldizkarian: “Uste dugu Isturitzeko kobazuloko Noailles zulakaitzak animalien larrua zulatzeko erabili zirela nagusiki”.

Biologia

Dallol basamortuan mikroorganismoak aurkitu dituzte, mineralez osatutako kapsuletan sartuta. Etiopiako Afar eskualdean dago kokatuta eta Planetako eskualde muturrenetakoa da. Hiru plaka teknotikok bat egiten dute bertan, eta horregatik bertako lurrazala oso mehea da, zorua gatzez beterik dago eta azpian magma beroa dago. Berriki egiaztatu dute nanobakterioak direla. Juanma Gallego kazetariak eman digu honen berri. Ez galdu!

Kimika

Artikulu honek hasieratik planteatzen digu honako galdera: zein da iturriko ura biguna edo gogorra izatearen desberdintasuna? Gogortasun horretan parte hartzen dutenak kaltzioa eta magnesioa dira. Kaltzio karbonatoari karea deitzen zaio eta hortxe dago uraren gogortasunaren eta karearen arteko harremana, hau da, kaltzioaren kontzentrazioa handia bada, karearena ere handia izango da, eta ur hori gogorra izango da. Hortaz, kaltzio eta magnesio kantitateen baturak karearen kantitatea emango du.

Matematika

Detektibeak hatz-marken bila ibiltzen dira pertsonak identifikatu ahal izateko artikuluan irakur daitekeenez. FBI 1924an hasi zen hatz-markak hartzen. Horren ondotik, digitalizazioari ekin zioten; hori egiteko hazbete bakoitzeko 500 puntuko irudia aukeratu zuten, 8 byteko kolore grisen eskalan. Estatu Batuetako zenbait unibertsitate eta gobernu-agentziatako ikertzaile elkarlanean aritu ziren hatz-marken irudien konpresiora egokitutako algoritmo on baten bila. Uhinxkak erabilita asmatu zuten FBIren beharretarako WSQ (Wavelet Scalar Quantization) konpresio-sistema.

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #259 appeared first on Zientzia Kaiera.

“Ezagutza publikoa deitu daitekeen ezer ez da existitzen, iritzi subjektiboak dira”. Ados ala ez? Kafe baten inguruan elkarrizketa Jesús Zamora Bonillaren eskutik: The Italian coffee pot, a dialog on values in science (1): Individualism, values and preferences

Gure nerbio sistemaren funtzionamenduan oinarrizkoa prozesua da moldaketa neurologikoa. Autismoa duten pertsonek prozesu honetan aldaketak izan ditzakete. Moldaketa honen alderdia den usaimena aztertzen du José Ramón Alonsok Olfactory adaptation and autism

Atomoz atomoko eraikuntza nanometrikoei lotutako efektuak ezezagunak dira neurri handi batean. Zilarrezko gainazalean kobaltozko atomoak dituen egitura sinplean elektroiek duten masa baino mila aldiz handiagoa balute bezala jokatzen dutela frogatu dute DIPCn. Fermi astuna likidoa izena du. Finite size analogue of a heavy Fermi liquid in an atomic scale Kondo lattice

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #266 appeared first on Zientzia Kaiera.

Antzinako gizaki bizidunek utzitako aztarnak aztertzen ditu paleontologiak, hain zuzen ere, eremu jakin bateko fosilak. Miozeno garaiko fosilak ardatz hartuta informazio ugari lor daiteke gaur egun; hala nola, arroken adina zein den jakin daiteke, baita iraganeko klima eta ingurunea nolakoa zen ere.

Gainera, informazio hori abiapuntutzat hartuta, etorkizunean klimak izango duen joera ere ezagutu dezakegu. Nafarroako Errege Bardeetan, zehazki, fosil ugari aurkitu daitezke eta elementu horiek izan dira Oier Suarez ikertzaileak bere tesian aztertu dituenak. Hala, duela 15 eta 20 milioi urteko aztarnak ikertu ditu, Miozeno garaikoak.

Fosil horien azterketan gehiago sakontzeko, UPV/EHUko Estratigrafia eta Paleontologia saileko ikertzaile den Oier Suarezekin hitz egin dugu.

“Zientzialari” izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.

The post Oier Suarez: “Europa osoan ez dago Bardeetan dagoen bezain erregistro fosil hain ona eta jarraia” #Zientzialari (117) appeared first on Zientzia Kaiera.

Javier Duoandikoetxea Hatz-markek identifikatu egiten gaituzte. Horregatik, hatz-marken bila ibiltzen dira detektibeak delitu bat gertatu den lekuan. Ez da inor harrituko, bada, esaten badugu hatz-marken bilduma erraldoiak daudela polizien artxiboetan.

FBI 1924an hasi zen hatz-markak hartzen. Tintan bustita uzten zuten atzamarrek marka kartoizko fitxetan. FBIk 25 milioi fitxatik gora zituen gordeta 1993an. Ordurako, ordenagailuen erabilera hedatzen hasia zen eta argi zegoen artxibo digitalak izatea onura handikoa izango zela, bai hatz-markak gordetzeko, bai bilaketak egiteko. Hortaz, digitalizazioari ekin zioten.

1. irudia: hatz-markak fitxetan gordetzen ziren lehen. (Argazkia: Alan Levine / CC BY 2.0 lizentziapean)

Garrantzitsua da ahalik eta zehaztasun handienaz ziurtatzea norena den hatz-marka bat. Horregatik, digitalizazioa egiteko hazbete bakoitzeko 500 puntuko irudia aukeratu zuten, 8 byteko kolore grisen eskalan. Horrek hatz-marken fitxa bakoitzetik 10MBko fitxategi bat sortzen zuen. Artxibo osoaren digitalizazioak izugarrizko tamaina hartu behar zuen! Gainera, duela 25 urteko tresnen biltegiratze-gaitasuna gaurkoena baino askoz txikiagoa zen. Zer egin? Aurreko artikulu batean argazkietarako esan genuen moduan, hemen ere konpresioan zegoen gakoa. Gogoan izan konprimatzea fitxategiaren tamaina txikitzea dela eta hori, baliagarria izateko, informazio esanguratsua galdu barik egin behar dela.

Argazkietarako azaldu genuen JPEG konpresio-sistema 1992an kaleratu zen eta horixe erabiltzeko hautua egin zuten FBIko adituek. Hala ere, ez ziren gustura gelditu, konprimatu ondoko irudia ez baitzitzaien egokia iruditu.

Gehienetan, pixel batetik albokora igarotzean kolore-aldaketa txikia egoten da eta hori baliatzen du JPEG sistemak. Horregatik, ertzak dauden tokietan emaitza ez da hain ona, inguruko pixeletan kolore-aldaketa handiak gerta daitezkeelako. Esan daiteke, neurri batean, hatz-marken irudietan ertzak (marrak) direla garrantzia duten bakarrak.

Arazoa gainditzeko, Estatu Batuetako zenbait unibertsitate eta gobernu-agentziatako ikertzaile elkarlanean aritu ziren hatz-marken irudien konpresiora egokitutako algoritmo on baten bila.

Bitarte matematikoa

1984an Yves Meyer matematikari frantsesa Paris-Orsay unibertsitateko irakaslea zen. Lankide fisikari batek artikulu bat erakutsi zion, interesgarria izango zitzaiolakoan. Egileak Jean Morlet eta Alex Grossmann ziren, Elf Aquitaine enpresako ingeniari geofisikaria lehena eta Marseillako unibertsitateko fisikaria bigarrena.

Artikuluak gasa eta petrolioa bilatzeko bide berri bat proposatzen zuen. Lur azpiko gas-poltsak eta petrolioa detektatzeko, uhin bat igortzen da eta zenbait geruza zeharkatu ondoren itzultzen den seinalea aztertuz, barneko konposizioari buruzko informazioa lortzen da. Morletek hori egiteko teknika berri bat aurkeztu zuen eta Grossmannekin landu zuen arlo matematikoa. Ez zuen arrakasta handirik izan enpresan eta, diotenez, Morletek jubilazio aurreratua baino ez zuen lortu. Aitzitik, zientziaren mundutik iritsi zitzaion ospea.

Yves Meyer harrituta gelditu zen artikuluan ikusi zuenarekin: formula ezagunak aurkitu zituen, ederto ezagutzen zuen alor batekoak, eta bide emankorra izan zitekeela iritzi zion. Berak dioenez, Marseillarako trena hartu zuen Grossmannen bila. Urte gutxiren buruan, Meyer eta haren lankide eta ikasleek hasierako urrats baldar haiek teoria matematiko bihurtu zuten.

2. irudia: Alex Grossmann (1930-2019) eta Jean Morlet (1931-2007), 1991n. (Argazkia: Centre de Physique Théorique, Marsellako unibertsitatea)

Fourieren teoria klasikoan funtzio bat garatzeko oinarrizko osagaiak funtzio trigonometrikoak dira. Teoria berrian, oinarrizko osagai horiek aldatu egiten dira eta funtzio ama baten dilatazioak eta translazioak erabiltzen dira. Hori bai, ama horrek propietate egokiak behar ditu erabilgarria izateko. Dena dela, aukera asko daude eta erabileraren arabera zein hartu erabaki daiteke. Horixe bera abantaila bihurtzen da aplikazioetan.

Objektu berriari frantsesez jarri zion izena Morletek: ondelette. Gero, ingelesera heldu zenean, wavelet bihurtu zen eta gehienbat horrela egin du bidea mundu zientifikoan. Erabiltzaile askok mailegua bere horretan (wavelet) hartu badute ere, badira hizkuntza bakoitzari egokitutako terminoak: ondícula (esp.), ondeta (cat.), onduleta (port.), adibidez. Euskaraz, horien antzeko izan daitekeen uhinxka hautatu nuen nik [1].

3. irudia: Stéphane Mallat, Yves Meyer, Ingrid Daubechies eta Emmanuel Candès, uhinxken teoria eta aplikazioen garapenean garrantzi handikoak izan dira. (Argazkia: S. Jaffard, La lettre d’infos du CMLA, 2017ko ekaina)

Fourieren analisi tradizionalak ez ditu ondo antzematen tarte txiki batean gertatzen diren funtzio baten aldaketa handiak, osagai modura erabiltzen dituen funtzio trigonometrikoak ez daudelako lokalizatuta. Uhinxkak, aldiz, lokalizatu egiten dira eta hobeto moldatzen dira funtzioen aldaketa zorrotzak aztertzeko. Gainera, zertan erabili nahi dugun, uhinxka ama egokia hartzea komeni da. Horrek kostu matematiko handiagoa izan dezake eta, aplikatzeko bada, agian kostu ekonomikoa ere, baina nahi edo behar dugun lana hobeto egingo du.

WSQ eta JPEG2000 konpresio-sistemak

Uhinxken teoriak, aurrekari zuen Fourieren serieen teoriak ez bezala, aldi berean jorratu ditu arlo matematiko hutsa eta aplikazioak. Berehala hasi ziren seinaleen prozesamendurako erabiltzen eta ohiko teknikak arlo berrira egokitu ziren. Lehen urrats haietatik mundu errealerako jauziak ez zuen itxaron behar izan. Are gehiago, teoria matematikoa bera elikatu dute aplikazioek, problema berriak plazaratuz.

4. irudia: Ingrid Daubechiesek aurkitutako uhinxka bat erabiltzen da WSQ konpresiorako.

Uhinxkak erabilita asmatu zuten FBIren beharretarako WSQ (Wavelet Scalar Quantization) konpresio-sistema. Libre jarri zuten, gainera, edozeinek erabiltzeko moduan. Matematikoki uhinxka amen bikote bat erabiltzen du, bata deskonposizioa egiteko, eta bigarrena irudia berreraikitzeko. Funtsean, konpresiorako gauza bera egiten da beti: gorde nahi dugun informazioa oinarrizko osagaien (kasu honetan, uhinxken) errezeta baten bidez eman eta garrantzi gutxiko osagaien koefizienteak 0 egin. Horrela, gorde beharreko informazioan 0 asko lortzen dira, eta zeroen zerrenda horiek modu laburrean gordetzeko bideak asmatu dira.

Ez zen horretan geratu uhinxken konpresiorako erabilera. Argazkietarako JPEG asmatu zuen talde berak beste estandar bat sortu zuen uhinxken bidez: JPEG2000. Hau ere erabiltzen da hatz-marken konpresiorako, hazbeteko 1000 puntuko irudiak hartzen direnean. Eta ez horretarako bakarrik: JPEG2000 erabiltzen da zinema digitalean, sateliteek hartzen dituzten irudietan eta irudi medikoen DICOM protokoloan, esaterako.

Fourier modernoa vs. Fourier klasikoa

Fourieren analisia matematika teorikoaren esparruan bizi zen XIX. mendean eta XX. mendearen hasieran. Gero, ordea, mundu errealean erabiltzeko arlo ugari aurkitu zizkioten eta ordenagailuen kalkulu-ahalmena handitzearekin batera are gehiago zabaldu ziren aukerak: seinaleak, soinuak, irudi medikoak, espektrometria, kristalografia, telekomunikazioa, astronomia, ikusmen artifiziala, ahots-ezagutzea…

Uhinxken teoriak, geuk sortzen eta garatzen ikusi dugun arlo berriak, beste bultzada bat eman die aplikazioei. Aipatu dugun hatz-marken kasuan, bide klasikoak baino emaitza hobeak ematen ditu. Beti mereziko du uhinxkak erabiltzea funtzio trigonometrikoen ordez? Ez, egin nahi dugunaren arabera erabakiko dugu. Esaterako, gure argazki-kameretan JPEG erabiltzen dugu, ez du merezi argazki arruntetarako beste konpresio-sistema batera jotzea. Teoria berriak aurrekoa osatu egiten du, ez ordezkatu.

Matematikan gaur egun dagoen saririk handiena Abel saria da. 2017ko saritua Yves Meyer izan zen, “haren funtsezko lanagatik, uhinxken teoria matematikoaren garapenean”.

Oharrak:

[1] Norbaitek mailegua erabili nahiko balu, jatorrizko frantses izenetik hartutako ondeleta hobetsiko nuke, zaila egiten baitzait wavelet euskaraz modu egokian ematea.

Gehiago jakiteko:

• Hatz-markak eta FBI: C. M. Brislawn, Fingerprints go digital, Notices of the American Matematical Society 42, 1978.
• Uhinxkak Mathouriste webgunean: Après Fourier, c’est encore du Fourier! Fourieren analisiari buruzko informazio ugari dago, historikoa besteak beste, web guneko hainbat orrialdetan.
• Abel saria 2017: uhinxkak eta Yves Meyer, zer irakurri eta zer ikusi asko dago web gune horretan.
• Hatz-markei buruzko artikulu bat Zientzia Kaieran (2015): Hatz-markak aldatzen dira denborarekin, baina ez hainbeste.

——————————————-
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.

——————————————-

The post Hatz-markak, FBI eta Fourier modernizatua appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Planetako toki muturrenetakoa den Dallol basamortuan mikroorganismoak aurkitu dituzte, mineralez osatutako kapsuletan sartuta. Tenperatura altuak, gatza eta azidotasuna, horiek dira bizidun ñimiño hauek gehien gustuko dituzten baldintzak.

Uda hurbiltzen den aldiro munduko bulego gehienetan dagoen eztabaida da. “Haize girotua ipini”. “Igo, mesedez”. “Jaitsi”. “Ireki leihoa, haize girotuari alergia diot”. “Eta nik alergia polenari”. “Itxi, arren, euliak sartzen dira eta”. “Ezetz ba, bestela hau infernua da”. Halako egoera batean zure burua ikusten duzun hurrengoan, pentsa gauzek txarrenera jo lezaketela. Kaferako tartean hain jatorra den lankide horren ordez filia hirukoitza duen arkeobakterio bat izan zenezake alboan. Baina arkeobakterio itxurako lankidea ez da arazo bakarra: 30 gradu horiek beharrean, 50-60 gradu izango zenituzke; eta, kafearen ordez… tira, azido sulfhidrikoaren antzeko edaberen bat.

Bulego hori daukate organismo estremofiloen bila ari diren zientzialariek, landa lanean daudenean bederen. Etiopiako Afar eskualdean kokatuta dagoen Dallol basamortuaz ari gara, Dalakill sakonunean. Planetako eskualde muturrenetakoa da bertakoa, eta tenperatura ez da, inolaz ere, arazo bakara. Azidotasun handiko eremua da ere, pH eskalan zerotik gertu edo balio negatiboetan, hain zuzen; eta, hori gutxi balitz, gazitasun altua dago bertan.

1. irudia: hiru plaka tektonikoren artean egoteagatik, eta iraganean Itsaso Gorriak bertan gatza utzi zuelako, oso baldintza bereziak daude Dallol eskualdean. Hala izanik ere, bertan bizia aurkitzea lortu dute. (Argazkia: A. Savin / WikiCommons)

Planetaren indarrek sortu dituzte baldintza berezi horiek. Hiru plaka teknotikok bat egiten dute bertan, eta horregatik bertako lurrazala oso mehea da, 15 bat kilometrokoa. Historia geologikoan Itsaso Gorriak egin dituen joan-etorriek utzi dute zorua gatzez beterik. Azkenik, errezeta osatzeko, azpian magma beroa dago. Ura lurpean sartzen denean, magma horrekin topo egitean berehalakoan berotu eta askatu egiten da, tximinia hidrotermalen bidez. Urarekin batera doazen mineral eta gatz guztiak askatzen dira, eta bilduta geratzen dira bertan, paleta koloretsu bezain pozoitsua sortuz.

2015ean Martek duela 3.000 milioi urte zituen antzeko baldintzen analogoaren bila joana zen bertara CAB Madrilgo Astrobiologia Zentroko zientzialari talde bat; baldintza zail horietan ikerketa tresnak jarri dituzte eta aurkikuntza garrantzitsua egin dute: muturreko baldintza hauetan muturreko bizia ere badago. Scientific Reports aldizkarian kontatu dute.

Zehazki, geruza koloretsu horretako lehen milimetroetan aurkitu dituzte mikroorganismoak, mineralez osatutako oskola bitxi batzuetan txertatuta. Hala egonik, fosilak direla ematen du hasiera batean, baina orain egiaztatu ahal izan dute nanobakterioak direla. Horietatik, batzuk ohiko bakterioak baino askoz txikiagoak dira, 50 nanometro ingurukoak. Lehen aldia da bertan bizia aurkitzen dena, eta, gainera, oso bizi berezia da. Zenbait haloarchaearen antzekoak dira, baina ez dira haloarchaeak. Horregatik uste dute mikroorganismo berriak izan daitezkeela, momentuz hori zientzia-artikulu baten bitartez demostratzeko modurik izan ez badute ere. Termo-halo-azidofiloak dira, hurrenez hurren beroan, gazitasunean eta azidotasunean moldatzen direlako. Haien metabolismoari dagokienez, konposatu inorganikoen oxidazioa egiten dute “elikatzeko”, bereziki burdina eta sufrea.

CAB zentroko ikertzaile Felipe Gomezek aurkikuntzari buruzko azalpenak eman ditu La mecánica del caracol irratsaioan. “Kontua ez da bakterioak inguru horretara egokitu direnik; osterantzean, kontua da hori dela bakterio hauek duten egoerarik hoberena; haien optimoan daudela, hain zuzen”.

2. irudia: SEM eta TEM motako mikroskopia elektronikoa baliatu dute harrian txertatutako bakterioak ikertzeko. Txikienek 50 nanometroko luzera dute. (Irudia: CAB)

Gauzak horrela, aurkikuntzak bizigarritasunaren mugak ulertzeko beste aurrerapauso bat da hau. Gomezek azaldu duenez, erronka zaila da horrelako inguruetan izaten diren prozesuak ikertzea, ohiko kimikaren mugan ere daudelako. Gogora ekarri du zientzia komunitatean aspaldi piztu zen eztabaida bat, Antartikan aurkitutako ALH84001 meteoritoaren harira. “Meteorito horretan aurkitutakoa fosila ez zela esateko argudiorik handiena izan zen estruktura horiek txikiegiak zirela bizia bertan kabitzeko”, azaldu du adituak. Haren irudikoz, orain egindako aurkikuntzak babesten du biziak halako estrukturak sor litzakeela. Norabide horretan, aitortu du aukera bat dela etorkizunean meteoritoak berraztertzea, antzeko estrukturak aurkitzeko esperantzan, baina ezbaia asko sortzen duen gaia denez, ez dutela aipatu zientzia-artikuluan.

A hombros de gigantes irratsaioan ikerketa prozesuan jarraitu duten ibilbidean sakondu du Gomezek. Oso protokolo zuhurrak erabili behar izan dituztela nabarmendu du. Mikroskopia elektronikoa erabili dute, eta modu horretan ikusi ahal izan dute mintzen geruzak badirela. Azkenik, DNA erauzteko eta sekuentziatzeko gai izan dira. Izan ere, zientzia-artikuluaren ebaluatzaileak eskatu zien baieztatzea bakterio horiek jatorrizkoak zirela eta bizirik zeudela. Horretarako, in situ hibridazioa egin zuten. Teknika horrek DNA-zundak erabiltzen ditu, ezaguna den kanpoko DNA sartuta, laginaren DNAren azido nukleikoekin batu dadin; ikertzaileek hibridazio horren emaitza ikus dezakete, kolore jakin batzuen arabera. “Bakterioa metabolizatzen ari denean baino ez da gertatzen hibridazio hori”, argitu du CABeko adituak.

Mikroorganismo horiek tximinia hidrotermal batean aurkitu izanagatik, bizitza estruktura horietan sortu zelako hipotesia babesten dutenentzako beste argudio bat da. Unibertsoan bizia topatzeko esperantza ere sustatzen du aurkikuntzak, noski. “Estremofiliaren munduan izan dudan esperientziak esaten dit ur likidoa egonez gero bizia badagoela; beste parametroek ez dute axola”, esan du Gomezek. “Faktore nagusia da bizirako beharrezkoak diren erreakzio kimikoak ahalbidetuko duen disolbagarri bat egotea”.

Erreferentzia bibliografikoa:

Gómez, F. et al., (2019). Ultra-small microorganisms in the polyextreme conditions of the Dallol volcano, Northern Afar, Ethiopia. Nature Scientific Reports, 9, 7907. DOI: https://doi.org/10.1038/s41598-019-44440-8

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post ‘Infernuan’ ere bizia garaile ateratzen dela egiaztatu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Ainhoa Lekuona eta Sara Pavo Esan ohi da Euskal Herriko ura kalitate onekoa dela inguruko herrietakoekin alderatuta. Jakina da gainera hemengo ura biguna izatea dela horren gakoa. Hala ere, zer eragiten ote du egunerokoan iturriko ura biguna edo gogorra izateak?

Ur bigunaren onurak baino ezagunagoak izango dira ziur aski ur gogorrak etxetresnetan zein industrian eragiten dituen kalteak. Kalte horietako bat, esaterako, karearen metaketa hodietan gertatzen da. Hortaz, etxeko garbigailuak eta berogailuak bizitza laburragoa izango dute. Hala ere, egon lasai, osasunean ez baitu kalterik eragiten.

1. irudia: Sarritan entzun izan ditugu “ur biguna” eta “ur gogorra” terminoak. Bat eta bestearen artean badago desberdintasun bat: mineralen maila. Zehazki kaltzio eta magnesio kopurua hartzen da kontua uraren sailkapena egiteko. (Argazkia: Skitterphoto / Pixabay.com – domeinu publikoko lizentziapean)

Ur bigunaren eta gogorraren sailkapen hori ulertzeko, abstrakzioa egin eta pentsatu beharko da gizakiak ikusten duen likidoa milioika partikulez dagoela osaturik. Ur edangarrian badira ur molekulak ez diren zenbait partikula gogortasun horretan eragina dutenak, besteak beste, kaltzioa eta magnesioa. Bi elementu horien kopurua zein den ikusita esan daiteke ura nolakoa den. Horretarako, litro bat uretan dauden kaltzio eta magnesio partikulak batu behar dira lehenik. Ondoren, kontuan hartu behar da partikula kantitate hori kaltzio karbonatoari dagokiola. Hain zuzen ere, karea hitza kaltzio karbonato gisa ezagutzen da kimikarien artean. Hor dago, beraz, karea eta uraren gogortasunaren arteko harremana. Kaltzioaren kontzentrazioa handia bada, karearena ere handia izango da, eta ur hori gogorra izango da.

Esan beharrik ez dago uretan dauden partikulak begi hutsez ezin direla bereizi. Kontzentrazio horiek neurtzeko bide bat baino gehiago badaude ere, horietako bat kaltzioarekin edo magnesioarekin erreakzionatuko duen zerbait gehitzea izango da. Horrela, gehitzen den horren kantitateak emango du uretan dagoenaren berri. Baloratzaile esaten zaio gehitutako horri. Eta nola lortuko dugu kanpotik erreakzio hori ikustea? Horretarako, disoluzioaren kolore-aldaketa bat gertatuko da, baina zerk eragingo du kolore-aldaketa hori? Adierazleak. Konposatu koloredun bat sortuko da uretako kaltzioaren (edo magnesioaren) eta adierazlearen arteko erreakzioan. Adierazleak kolore bat du kaltzioarekin lotuta dagoenean eta beste bat aske dagoenean. Noiz egongo da aske? Baloratzailea gehitu eta kaltzio/adierazle lotura hausten denean.

2. irudia: Karearen metaketa kanila batean. (Argazkia: Hustvedt / Wikipedia – CC BY-SA 3.0 lizentziapean)

Neurketa egiten hasteko, laborategia sukalde modura irudikatu behar da, bere ontzia, sua, mahai-tresna eta kozinatzeko beharko diren osagaiak eta guzti. Ontzi batean iturriko ura jarriko da, eta bertan zenbat kaltzio (edo magnesio) dagoen jakitea izango da helburua. Horretarako, ontziko ura gatzozpindu beharko da lehenik. Laborategian erabiliko den ozpina azido klorhidrikoa izango da. Zenbait osagai gehitu eta ontzian dagoen nahastea kozinatuko da, hainbat minutuz sutan bor-bor egiten utziz. Sutik aldendu eta nahastea hozten utzi behar da. Behin guztiz hotza dagoenean, adierazlea gehitu behar da. Hara, sukaldatutako nahaste gardenak kolore arrosa hartu du…

Hurrengo helburua kolore hori aldatzea izango da eta horretarako, baloratzailea pixkanaka gehitu behar da. Baloratzaile horren lana adierazleari bere lekua kentzea izango da. Gainera, erraz egingo du hori, adierazlearekin baino lotura sendoagoa eratzen baitu kaltzioak baloratzailearekin. Adierazle-kaltzio lotura hautsi eta baloratzaile-kaltzio lotura gauzatuko da, beraz. Noiz arte gehitu? Bexamela egiten den moduan, baloratzailea irina izanik, poliki-poliki gehituko da testura jakin bat lortu arte, kasu honetan disoluzioak kolore urdina hartu arte. Une horretan kaltzio guztia baloratzaileari lotuta egongo denez, adierazlea aske geratuko da eta horrek eragingo du nahastea urdina izatea.

Nahasteak kolore urdina hartu duenean, amaitutzat emango da sukaldatze-prozesua, baina zenbat baloratzaile erabili den apuntatuko da. Erabili den baloratzaile kantitatetik abiatuta zuzenean kalkula daiteke zenbat kaltzio eta magnesio duen iturriko urak. Eta jada jakina da kaltzio eta magnesio kantitate horien baturak karearen kantitatea emango duela.

Kantitate horren arabera jakingo da, beraz, etxetresnak fabrikatzaileak zehaztutako epea beteko duen ala lehenago kareak erraiak jango dizkion.

———————————————————————————-

Egileez: Ainhoa Lekuona eta Sara Pavo Gipuzkoako Campuseko Kimika Graduko ikasleak dira UPV/EHUn.

Artikulua, Maxux Aranzabe irakasleak Euskararen Arauak eta Erabilerak ikasgaian bultzatutako Laborategietako praktiketan oinarrituta idatzitako zabalkunde-testuak jardueraren harira idatzitako lana da.

———————————————————————————-

The post Karea: etxetresnen erraiak jaten dituen piztia appeared first on Zientzia Kaiera.

Badira “janari lasterra” deitzen diotenak, beste batzuk “zabor-jana” deritzote. Izen bat zein bestea emanda ere, kontuan izan behar dugu astean birritan janez gero gizenduko garela. Izan ere, martxa horretan hamar urtean, zabor-jana astean behin jaten duenak baino 4-5 kg gehiago hartuko ditugu. Eta pisua ez da “irabaziko” dugun gauza bakarra…

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zeintzuk dira zabor-janaren ondorioak osasunean? appeared first on Zientzia Kaiera.

Uxue Razkin

Ingurumena

Montrealgo Protokoloak klorofluorokarbonoen ekoizpena debekatu zuen arren, azken urteetan gas horien isuri berriak atzeman dira. Nondik datoz baina? Nature aldizkariak eman du erantzuna: Txinan ozono geruzaren zuloaren eragile nagusi diren CFC gasen isuria mantentzen ari dira, modu ezkutuan. Zehazki, Txinaren iparraldean atzeman dute. Informazio osoa, Zientzia Kaieran.

Osasuna

Elikadura Osasuntsu Baterako Gida berritu du SENC Elikadura Komunitarioaren Espainiako Elkarteak. Bertako presidente den Carmen Perez Rodrigok, UPV/EHUko Medikuntza fakultateko irakasleak, elikadurak osasunarekin eta ingurumenarekin duen lotura nabarmendu, eta bere gidan gomendatu du gertuko produktuak kontsumitzea, garaian garaikoak, eta plastikozko tresnarik ez erabiltzea. Berrian elkarrizketa osorik irakurtzea gomendatzen dizuegu.

Nerea Osinalde EHUko Biokimika Saileko irakaslea janari ultraprozesatuen aferaz mintzo da Berriako pieza honetan. Hark kontatzen du Cell Metabolism aldizkariak berriki argitaratutako lan batek erakusten duela ultraprozesatutako janaria jaten dutenek, oro har, gehiago jaten dutela. Batez beste, eguneko 500 kcal gehiago. Hori dela eta, gehiegi prozesatutako jakien kontsumitzaileek gehiegizko pisuarekin erlazionatutako arazo gehiago pairatzen dituzte. Horretaz gain, Nafarroako Unibertsitateak egindako ikerketa batek ondorioztatu du jaki ultraprozesatuen kontsumitzaileek depresioa pairatzeko arrisku handiagoa daukatela; zehazki %33 handiagoa.

Pfizer enpresak ezkutatu egin du bere botiketako batek alzheimerrari aurre egiteko ere balio duela. Horren aurrean, botika etxeak “arrazoi zientifikoak” argudiatu ditu. Bada, badirudi egun artritisaren aurka egiteko erabiltzen den Enbrel botikak, alzheimerra garatzeko arriskua %64an murrizten duela. Berrian topatuko duzue informazio guztia.

Mikrobiologia

Izaki bizidunak aurkitu dituzte Dallol sumendian (Etiopiaren ipar-ekialdean), munduko leku muturrenetako batean, Elhuyar aldizkariak jakinarazi duenez. Hango jalkin mineraletan mikroorganismoak aurkitu dituzte Espainiako Astrobiologia Zentroko ikertzaileek. Egindako azterketa eta analisi guztien ondotik, ondorioztatu dute Nanohaloarchaea ordenakoak direla baina ez dute baztertu orain arte ezagutzen ez zen ordena batekoak izatea.

Astronomia

Badirudi eztabaida piztu dela Starlink satelite-katearen inguruan, Elhuyar aldizkarian irakur daitekeen moduan. Starlink satelite-konstelazioaren helburua Internet-sare globala osatzea da. Satelite-konstelazio horren bidez, Elon Muskek, SpaceX konpainiaren nagusiak, Internet-sare global bat eskaini nahi die mundu osoko erabiltzaileei. Sateliteak txikiak dira, eta Lurretik gertuko orbitan jartzea da asmoa. Batzuk kexatu dira dagoeneko. Hala nola, irrati-astronomoak, sateliteek erabiliko dituzten maiztasunek bat egiten dutelako irrati-astronomian erabiltzen direnekin.

Estatistika

Jakina da ikertzaile baten etorkizun profesionala asko eta azkar argitaratzearen menpe dagoela. Horrekin lotuta, Oxfordeko Unibertsitateko Dorothy Bishop ikertzaileak artikulu batean zientzialariek egiten dituzten lau akats nagusi azpimarratu ditu: aurreiritziak edo joera okerrak izatea, gaitasun estatistiko eskasarekin lan egitea, P balioa hackeatzea eta HARK egitea, hau da, emaitzak izan ondoren hipotesiak egitea. Irakur ezazu lau arrisku horien inguruan hemen.

Biofisika

Garunak oroitzapenak non eta nola gordetzen dituen ikertzen dabil Mazahir T. Hasan (Lahore, Pakistan, 1966) biofisikaria Leioako Achucarro Basque Center for Neuroscience gunean. Oxitozina hormona ikertzen du eta zientzialariak Berrian azaltzen du, bestek beste, zergatik interesatu zitzaion hori oroimenaren mekanismoak ikertzerako orduan: “Hipotalamoko oxitozinaren neuronek eginkizun garrantzitsua dutela ikusita, horiek hartu genituen jomugatzat, eta aurkitu dugu baietz, benetan eginkizun erabakigarria dutela oroitzapenak eraikitzen”. Beste gai batzuk aipatzen ditu tartean, hala nola oroitzapen faltsuak txertatzeko eta oroitzapenak manipulatzeko aukera.

Emakumeak zientzian

Eva Perez-Pons Andrade Industria Elektronikaren eta Automatikaren Ingeniaritzako Graduko ikaslea ezagutzeko aukera izan dugu artikulu honen bidez. Azaltzen duenez, unibertsitateko giroa, oro har, ez da oso atsegina bere iritziz: “Nahiko maskulinoa da, unibertsitatea bera erabat hierarkizatuta dago, lehia handia dago ikasleen artean, edukia oso bideratuta dago enpresetara, eta jendea ez da batere kritikoa”. Modu berean, eta bere gradu-amaierako lanari dagokionez, azaltzen du Mugarik Gabeko Ingeniaritza eta El Salvadorgo ADES elkarteekin dabilela Buenavistan (El Salvador), ur-horniketarako sistema bat ezartzeko proiektuan.

Zientzian bide-urratzaile izan da Begoña Ochoa Olascoaga. Fisiologiako Katedraduna UPV/EHUn eta Medikuntza eta Erizaintza Fakultatean Idazkari eta Ikerkuntza Dekanorde postuak betetzen lehen emakumea izan zen eta Fisiologiako Saileko lehen emakume zuzendaria. Bestalde, 2009tik 2013ra bitartean Eusko Jaurlaritzako Politika Zientifikoko zuzendaria izan zen. Bere ikerkuntza ibilbidea ugaria izan da, besteak beste, kolesterolaren metabolismoa hobeto ezagutzeko asmoz ikerkuntza-egitasmo ugari zuzendu ditu. Informazio guztia artikuluan.

Geologia

Bizkaiko Golkoaren kokapenak eta formak eta Pirinio mendilerroaren izaerak jatorri bera dute; biak dira plaka-tektonikaren ondorio. Eta horien inguruan egin diren ikerketek bien jatorria ulertzeko balio izan dute. Irekiera prozesua ulertzeko lurrazal ozeanikoa erregistratzen diren bandeatu magnetikoak eta arro sedimentarioetan metatutako arrokak aztertzen dira. Lehenengoak ikertzeko Bizkaiko Golkoko eta Atlantiar ozeanoko itsas hondoak metodo geofisikoen bidez aztertzen dira; bertako arrokak berriz, zundaketen bidez lortzen dira. Ez galdu azalpen interesgarri hau!

———————————————————————–

Egileaz: Uxue Razkin kazetaria da.

——————————————————————

The post Asteon zientzia begi-bistan #258 appeared first on Zientzia Kaiera.

Sare kristalino baten elektroien eta bibrazio atomikoen arteko interakzioaren ondorio da supereroankortasuna. Fenomeno hau zelan ikertzen den azaltzen du Daniel Pérezek, eztainu nanoharietan interakzioa zelan ikertu duen azalduta: Electron-phonon coupling enhancement in Sn nanowires

Giza anatomia erabat aztertuta dagoela pentsa liteke. Ezta gutxiago ere. Neurona espazial berria topatu dute. Rosa García-Verdugoren Another type of spatial neuron found

Etorkizuneko elektronika, masiboa izan dadin nahi badugu, gaur egun erabiltzen diren eta eskasak diren lur arraroetan baino, beste zerbaitetan oinarritu beharko da. Material semieroale organikoetan, idealki. Honetan dabiltza DIPCn: Diradical character a condition for stable n-type doped organic conducting materials

–—–

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #265 appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia Eva Perez-Pons Andrade Industria Elektronikaren eta Automatikaren Ingeniaritzako Gradua amaitzen ari da. Aitortu duenez, ustekabean iritsi zen hara. Izatez, karrera aukeratzeko zerrendan, pare bat Ingeniaritza jarri zituen, batxilergo teknologikoa egin zuelako, eta gero benetan gustatzen zitzaizkionak: Filosofia, Politika Zientziak eta Soziologia. “Azkenean gertatu zen Ingeniaritzara sartzeko nota 10etik 5era jaitsi zela, eta, bat-batean, sartu nintzen”.

Irudia: Eva Perez-Pons Andrade ingeniaritza-ikaslea. Energia berriztagarriak, burujabetza energetikoa eta feminismoa uztartzeko aukera eman dio gradu amaierako lanak.

Apur bat gogorra egiten ari zaiola onartu du, ez Ingeniaritza zaila delako, baizik eta eskatzen duen ahaleginarengatik. “Prekarietateak asko eragiten du. Adibidez, master bat egin nahi baduzu, lana egin behar duzu matrikula ordaintzeko. Horrez gain, Ingeniaritzetan oso ohikoa da akademietara joatea, ikasgaiak lehenengoan gainditzeko”. Horri egoera familiar zaila edo depresiorako joera gehitzen bazaio, “bonba bat” izan daitekeela dio.

Giroa, oro har, ez zaio oso atsegina iruditzen: “Nahiko maskulinoa da, unibertsitatea bera erabat hierarkizatuta dago, lehia handia dago ikasleen artean, edukia oso bideratuta dago enpresetara, eta jendea ez da batere kritikoa”. Leioako kanpusean, fakultate gehiago daudenez, bestela izan daitekeelakoan dago, baina bere fakultatea bakarrik dagoenez San Mamesen (Bilbon), zaila da taldeetan biltzea: “Jendea horra doa bakarrik ikastera. Ez dago espazio kolektiborik, eta horrek ere asko eragiten du”.

Hala ere, elkarte batzuk badaudela ohartarazi du, besteak beste Ikasle Mugimendua eta Mugarik Gabeko Ingeniaritza. Haietan dabil, eta Ikasle Mugimenduak ikasleria kritikoa sustatzeko urtero antolatzen dituen jardunaldiak nabarmendu ditu: Herri Unibertsitatea eta Ostegun Kulturalak.

Ingeniaritza gustuko dituen diziplinekin uztartzea ere lortu du: “Azkenean, Ingeniaritzako proiektu bat egiten ari zarenean, teknologiaz gain, beste ikuspuntu batzuk ere aintzat hartu behar dituzu, adibidez, soziologikoa”.

Horren adibide garbia da egiten ari den gradu-amaierako lana. Mugarik Gabeko Ingeniaritza eta El Salvadorgo ADES elkarteekin dabil, Buenavistan (El Salvador), ur-horniketarako sistema bat ezartzeko proiektuan: “Ura putzutik ateratzen da, eta altueran dagoen biltegi batera eramaten da. Horrela, ur-banaketa grabitatearen bidez egiten da, eta ponpak behar duen energia elektrikoa eguzki-energiaz lortzen da”.

Perez-Ponsek azaldu duenez, El Salvadorren ur-hornidura egoera larrian dago. Uraren % 90 kutsatuta dago eta energia elektrikoa oso garestia da; horrenbestez, zailtasun handia dute ur edangarria lortzeko. Gainera, emakumeak arduratzen dira uraren kudeaketaz, eta lan erreproduktiboa ez ezik, beste lan batzuk ere egin behar dituzte: garbiketa… “Horrelako proiektu bat garatzean, ezinbestekoa da testuingurua eta biztanleengan duen eragina aintzat hartzea”.

Burujabetza energetikoa eta feminismoa

Perez-Ponsek aipatu du horrelako proiektuetan ohikoa dela, teknologia sartutakoan, gizonak bereganatzea. Aldiz, haren asmoa da lantzen ari den proiektua tresna bat izatea emakumeak ahalduntzeko. Hala ere, badu beste kezka bat: “El Salvadorren denez, zilegitasun-falta nabaritzen dut. Alde horretatik, gehiago ikusten naiz hemen eragiten, beste lurralde batean baino. Baina han ere prozedura eta lana egiteko modu asko ikasiko ditut gero hona ekar daitezkeenak”.

Udan joango da El Salvadorrera. Mugarik Gabeko Elkarteari esker joan zen jabetzen han duten egoeraz, eta gradu-amaierako lana haiekin egitea motibagarria zitzaion: “Gradu-amaierako lan gehienak kaxoi batean geratzen dira, eta oso indibidualak izaten dira. Askotan, egin behar direlako egiten dira, inolako motibaziorik gabe. Nik beste zerbait nahi nuen, eta honek eman dit aukera niretzat garrantzitsuak diren ardatzak lantzeko, adibidez, energia berriztagarriak, burujabetza energetikoa eta feminismoa“.

Aurrera begira, master bat egin nahiko luke, jasangarritasun energetikoan edo feminismoan. Horrez gain, dibulgazio zientifikoak euskaraz ere asko erakartzen du, eta jakintza kolektibizatzeko bideak ere topatu nahiko lituzke: “Jakintza ez da akademiaren bitartez bakarrik jasotzen”.

Ildo horretatik, Errekaleorren burujabetza energetikoa lortzeko egin dute prozesua erreferentea iruditzen zaio: “Egia da adituen laguntza jaso dutela, baina denek parte hartu dute, eta prozesua eredugarria izan da: teknologia eta feminismoa nola gurutzatzen diren, nola kudeatu sexu-erasoak, lan-banaketa…”

Fitxa biografikoa:

Eva Perez-Pons Andrade Lemoan jaioa da, 1996an. Industria Elektronikaren Eta Automatikaren Ingeniaritzako Gradua amaitzen ari da, UPV/EHUn. Gradu-amaierako lana ur-hornidurarako sistema bat da, El Salvadorren.

———————————————————————————-

Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariko erredaktorea.

———————————————————————————-

Elhuyar Zientzia eta Teknologia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Eva Perez-Pons Andrade, ingeniaritza-ikaslea: “Jakintza ez da akademiaren bitartez bakarrik jasotzen” appeared first on Zientzia Kaiera.

Hiart Navarro eta Begoña Sanz Zientziaren arloan, Begoña Ochoa Olascoaga litzateke ikerkuntza-sarearen garapenean lagundu duten emakumeen artean, izen aipagarri bat UPV/EHUn. 1975. urtetik Fisiologiako Saileko irakasle izateaz gain, bere ikerkuntza-curriculumak ere bikaintasun-ibilbidea islatzen du. Besteak beste, kolesterolaren metabolismoa hobeto ezagutzeko asmoz ikerkuntza-egitasmo ugari zuzendu ditu. Bikaintasun saria jaso duten hainbat tesiren zuzendari edo zuzendarikide izan da eta bere ikerkuntzaren emaitza modura, 100 argitalpen inguru egin ditu. Horrez gain, kudeaketaren alorrean ere lorpenak nabarmenak izan dira.

Begoña Ochoa Fisiologiako Katedraduna da UPV/EHUn eta Medikuntza eta Erizaintza Fakultatean Idazkari eta Ikerkuntza Dekanorde postuak betetzen lehen emakumea izan zen eta Fisiologiako Saileko lehen emakume zuzendaria. Bestalde, 2009tik 2013ra bitartean Eusko Jaurlaritzako Politika Zientifikoko zuzendaria izan zen.

Hau guztia ikusita, argi dago andre honen ibilbidean izugarri handiak izan direla bere jarduera akademikoa, eta Unibertsitatean izan duen jarduna. Horregatik, 2018/2019 ikasturtearen amaieran erretiratu egingo dela eta, ekainean, bere omenez ekitaldi bat antolatu dute Olatz Fresnedok eta Susana Cristobalek (bere doktoregaiak izandakoak eta ikerketa-taldeko kideak), UPV/EHUko bide-urratzaile izan diren emakume zientzialariak ikusgai egiteko asmoz.

1. irudia: Eskuinetik ezkerra, Begoña Ochoa Fisiologiako katedraduna, Begoña Sanz irakaslea eta ikertzailea eta Hiart Navarro ikertzailea. (Argazkia: Jon Torres Unda)

Ekitaldi horren harira, Begoña Sanz eta Hiart Navarro, Fisiologia Saileko kideak berarekin elkartu gara bere bizipenak gertuagotik ezagutzeko asmoz. Izan ere, 40 urte baino gehiagoko karrera baten ostean agur esateak oroitzapen eta sentimendu ugari ekar ditzakeela uste dugu. Honen inguruan galdetuta, Begoñak dio klaseen prestakuntzak beti eragin izan diola nolabaiteko estutasuna, baina ikasleen arreta lortzeak asebete egiten duela. Hori dela eta, badirudi azken klasea ez zuela lehenengoaren aldean oso ezberdin bizi izan. Ikasleekin elkarrekintzaren falta sumatuko du batez ere, baina unibertsitateari lotuta jarraituko du 2019/2020 ikasturtean gutxienez, Ohorezko Irakasle Kolaboratzaile izateko eskaera onartu baitio Unibertsitateak. Horren karrera luzearen ostean, ondorengo belaunaldientzat honako aholkua ematen digu: “Maitemindu lanarekin. Lan hau edonork gara dezakeen lan hoberena da. Ikasteko, ezagutzeko, transmititzeko, sakontzeko, lortzeko… aukera ematen du. Zeuen burua garatu, motibatu eta lan honek eskaintzen duena dastatu.”

Aurretik esan den bezala, irakaskuntza, ikerkuntza zein kudeaketa alorretan parte hartze garrantzitsuagatik nabarmentzen da Begoña Ochoaren karrera luze hau. Askotan ez da erraza izaten 3 alorretako arduraldiak neurtzea eta bere kasuan izan ez den arren, beste askorentzat alor independenteak izan daitezkeela azaltzen zuen. Dena den, bere ustez, garrantzitsua da eguneko 24 orduetatik batzuk bizitza pertsonalerako gordetzea. Bere hitzetan, “denbora ongi kudeatu arren, garrantzitsua da gutxienezko selektibotasun maila bat izatea. Bizitzako une bakoitzean alor ezberdinak nagusitu dira, eta bizitzako egoerak aldatzen direnean garrantzitsua da egokitzen jakitea. Dena den, noizbehinka, ikerketa alorreko erritmo azkarraren ondorioz gainezka nengoelako sentipena izan dut. Bai. Batzuetan gogorra izan da.”

2. irudia: Begoña Ochoaren omenez ekainaren 12an egingo den ekitaldia. (Argazkia: UPV/EHU)

Ikerkuntzaren testuingurua hainbeste aldatu denez, jakin nahi izan dugu Begoñaren ustetan nolako izango ote zen bere ibilbide profesionala 20 edo 40 urte geroago jaioa izan balitz. Beranduago jaio izan balitz ere, antzeko ibilbidea egingo lukeela irudikatzen du baina aldaketa nabarmena ikerkuntza arloan aurreikusten du: “ ikerkuntza arloan aldaketak izugarriak izan dira. Konpetentzia ikaragarria da gaur egun, eta honekin ez dut esan nahi lehen erraza zenik, baizik eta egun zailagoa dela. Nire ustez, ikerkuntzak denbora behar du eta honen harira asko gustatzen zait azkenaldian agertu den slow science delako korrontea”.

Dena den, urte hauen alde onak eta txarrak erkatzeko eskatzen diogunean, Begoñak oso argi dauka: “Oso positiboa. Oso aberasgarria. Bizipen ugari eramango ditut nirekin, eta oso onak gainera. Noski, esperientzia txar bat zein beste ere izan dira, baina horiek ahanzturan geratzen dira”.

Egindako elkarrizketari bukaera emateko, karrera luze honetan zehar bizitakoen artean zerekin geratzen den jakin nahi genuen, eta Begoñak argi dauka erantzuna: “Unibertsitatean zein Unibertsitatetik kanpo ezagutu ditudan pertsona bikain guztiekin. Nire nortasunaren garapenean eta Lipids&Liver ikerkuntza taldearen finkapenean ohartuta ala ohartu gabe lagundu duten pertsona horiekin guztiekin. Musu-truk beti laguntzeko prest dauden pertsona horiekin guztiekin. Horiei guztiei zor diet zoriontasuna”.

—————————————————–
Egileez: Hiart Navarro Imaz UPV/EHUko Fisiologia Saileko Lipids&Liver taldeko ikertzailea da. Begoña Sanz Echevarria (@atxikimenduz) UPV/EHU Fisiologia Saileko irakaslea eta Ageing On taldeko kidea da.
—————————————————–

The post Begoña Ochoa: Kolesterolaren homeostasitik Zientzia Politikara appeared first on Zientzia Kaiera.

Arantxa Bodego Bizkaiko Golkoaren kokapenak eta formak eta Pirinio mendilerroaren izaerak jatorri bera dute, eta azken berrogei urteetan hau ulertzeko ikerketak egin dira. Biak dira plaka-tektonikaren ondorio, zehazki, Iberiar eta Eurasiar plaken artean gertatutako mugimenduaren ondorio. Duela ehunka milioi urte gertatzen ari den Atlantiar ozeanoaren irekitzeak lurrazal ozeaniko berria sortarazten du gandor erdi-ozeanikoan –ozeanoaren erdian kokatuta dagoen arroka magmatikoz eratutako mendilerroan-. Kretazeoan zehar (145-65 Ma) gandor honen adar bat ekialderantz irekitzen hasi zen -gerora Bizkaiko Golkoa izango dena- lurrazal ozeanikoa Asturiasko kostalde pareraino iristen delarik.

Lurrazal ozeanikoa sortu ez arren, Iberia eta Eurasiaren arteko urruntzeak, bi plaken artean itsaso bat ezartzea ahalbidetu zuen eta rift motako hainbat arro sedimentario sortu zituen Triasiar garaitik (250 Ma) Kretazeo bitartean (65 Ma). Kretazeo amaieran bi plaken hurbiltzeak arro sedimentario hauetan metatutako materialak tolestu, failatu eta itsas mailaren gainetik azaleratuko ditu eta ondorioz Pirinio mendilerroa sortuko da (1. irudia).

1. irudia: Pirinioetako mendiak (Argazkia: Coline Buch / Flickr – CC BY-NC-SA 2.0 lizentziapean)

Pirinioen zein Bizkaiko Golkoaren jatorria bat izanik, batean zein bestean egiten diren ikerketek bien jatorria ulertzeko balio dute. Irekiera prozesua ulertzeko lurrazal ozeanikoan erregistratzen diren bandeatu magnetikoak (gandor erdi-ozeanikoarekiko paraleloan kokatuta, lurrazala sortzerakoan lurraren eremu magnetikoa erregistratzen duten banda sistema) eta aipatutako arro sedimentarioetan metatutako arrokak aztertzen dira. Bandeatu magnetikoak ikertzeko Bizkaiko Golkoko eta Atlantiar ozeanoko itsas hondoak metodo geofisikoen bidez aztertzen dira; bertako arrokak berriz, zundaketen bidez lortzen dira. Gainazaleko (kontinenteko) azterketak geofisikaz eta arroken azterketa zuzenaz egiten dira Pirinio mendilerroa eratzen duten arroetan (Euskokantauriar arroan, adibidez).

Kretazeo amaieran eta Paleogenoan zehar Alpetar orogeniak, Pirinio mendilerroa sortu zuen, eta hori dela eta, Kretazeoko irekitze fasea ikertu ahal izateko, materialen jatorria aztertu eta ulertu behar da. Era berean, egun mendilerro horrek duen egitura tektonikoa aztertu beharko da, metatzerakoan zuten kokapena eta egiturak ezagutu ahal izateko.

Oso eztabaidatuak izan dira Iberia-Eurasia plaken arteko irekieraren kantitate eta iraupenak, zein euren arteko mugen izaerak, eta egun ere, geologoen artean ez da adostasun osorik lortu. Izan ere, desberdin interpretatzen dituzte batzuek eta besteek Ipar Atlantiar ozeanoan eta Bizkaiko Golkoan 126 -118.5 Ma adin bitarteko itsaspeko anomalia magnetikoak, hau da, lurraren eremu magnetikoaren aldaketen erregistroa. Gandor erdi-ozeanikoetan sortutako anomalia magnetikoak isokronatzat hartzen dira (adin bereko gainazalak kontsideratzen dira), lurrazal ozeaniko sortu berriaren hozketa prozesuak lurraren eremu magnetikoan gertatzen diren aldaketak erregistratzen baititu (eta hauek, geologikoki, istant batean gertatzen dira). (2. irudia)

2. irudia: Atlantiar ozeanoko lurrazal ozeanikoaren adin-mapa. Gandor erdi-ozeanikoetan lurrazal ozeaniko berria sortzen denez, bertan adin gazteenak erregistratzen dira, irudian gorriz, eta simetrikoki alboetara, adin zaharragoak (Iturria: AEBko Ozeano eta Atmosferaren Administrazio Nazionala / Wikimedia Commons – jabego publikoko argazkia)

Arazoa ondorengoa da: Bizkaiko Golkoaren irekiera ikertzeko erabilitako anomalia magnetiko batzuk ez dira lurrazal ozeanikoko eremuetan aurkitzen, eta ondorioz, ikertzaileek anomalia hauen izaera eta jatorria zalantzan jartzen hasi dira azken urteetan. Ikertzaile batzuen arabera, anomalia hauek ez lirateke lurraren eremu magnetikoaren aldaketen ondorioz sortuak izango eta beraz, ezin erabil daitezke isokrona gisa (iraupen berdineko tarteetan egiten diren mugimenduak). Hau horrela, anomalia magnetikoen izaeraren interpretazio anitzak erabiliz, Kretazeo garairako, Bizkaiko Golkoa-Pirinioen irekitzea gertatu zenean, Iberiar plakaren kokapena ezberdina da.

Kontutan hartuta interpretazio ezberdin edo okerren ondorioz irekitze prozesuaren hasieran Iberiar plakaren kokapena bestelakoa izango litzatekeela eta baita, egungo bere kokapena ezagututa, irekitze eta ixte prozesua azaltzeko proposatu diren ereduak, hiru talde nagusitan multzoka daitezke. (3. irudia)

3. irudia: Kretazeo garaian Iberiar plakak jasan zuen mugimendua azaltzen duten eskemak, hiru taldetan multzokatuta. Anomalia magnetikoen interpretazio ezberdina dela eta, Kretazeo garairako Iberiar plakaren kokapena ez dator bat hainbat autoreen arabera (Ilustrazioa: Arantxa Bodego)

A. Iberiaren errotazioak sortutako “goraize” irekiera eredua

Eredu honen arabera (irudiko A eredua) bi plakak elkarrengandik ~200-500 km aldendu ziren Kretazeoko irekitze prozesuan zehar, Iberiar plakak bere baitan kokatutako errotazio-ardatz bertikal batekiko ~35º biratzen duelako erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Modelo honen arabera, Iberiar plakaren desplazamendu-abiadura handia izan beharko zen, orogenia alpetarra gertatu zenerako, aipaturiko distantzian Europatik aldendu eta berriz gerturatzeko.

B. Eurasia-Iberia mugan zehar urratze senestro bidezko irekiera modeloa

Plaken arteko aldentzea Kretazeo garaian gertatu zen Iberiar plakaren ekialderanzko mugimendu erlatiboak -mugimendu senestroak- eraginda (irudiko B modeloa). Translazio honek Iberiar plaka urratze faila handi batean zehar ~300-500 km desplazatzea eragiten du, eta faila hau bi plaken arteko mugatzat hartzen dugu.

Faila hau gaur egungo Ipar-Pirinioetako failan zehar kokatuko litzateke. Dena dela, faila honen gaurko jarraipena ez da guztiz argia (ez landan, ez metodo geofisikoen bitartez) eta plaken arteko mugatzat jotzeak ikertzaileen artean desadostasuna sortzen du.

C. Lurrazalaren hiper-estentsioaren modeloa

Azken hamarkadan egile batzuek datu geofisiko, tektoniko eta sedimentologiko berriak plazaratu dituzte. Bertan, lurrazalaren muturreko estentsioa (hiper-estentsioa) justifikatu dute (irudiko C modeloa). Estentsio hau angelu handiko failen bidez gertatzen da, lurrazal kontinental guztia zeharkatu ondoren, eta sakonean horizontal jartzen direlarik, mantura iristeraino.

Bizkaiko Golko-Pirinioetan identifikatu diren mota honetako failak ekialde-mendebalde norabidean luzatzen dira, eta hauek baliatuz ipar-hego mugimendu dibergenteen (edo aldentze mugimenduen) ondorioz golkoaren irekiera gertatu zen eta bi plakak elkarrengandik urrundu ziren. Modelo honen arabera, Iberiar plakak behe Albiar arte (126 Ma), hego-ekialderanzko desplazamendua jasaten du, eta ondoren hegoalderantz mugitzen da, Campaniar estaia arte (83.5 Ma).

Eredu honetan gauza garrantzitsuena da: lurrazala muturreraino mehetzen da mantuko arrokak itsas hondoan azaleratu edo arro sedimentarioaren sedimentuekin kontaktuan geratu arte. Hala ere, bi plaken arteko dibergentzia ez da nahikoa izan Kantauriar itsasoaren ekialdean eta Pirinioetan zehar gandor ozeaniko berria sortzeko (Asturiasko kostaldetik mendebalderantz bakarrik sortu baitzen). Modelo honen arabera eztabaidagai diren anomalia magnetiko batzuk mantuko arroken alterazio prozesuen ondorioz sortutakoak dira, hau da, mantuko arrokak itsas hondora azaleratzerakoan sortutakoak, eta ez gandor erdi-ozeanikoetan sortutakoak; beraz, ezingo lirateke erabili eremu geomagnetikoaren inbertsioaren isokrona gisa (4. irudia).

4. irudia: Hiper-estentsioaren bidez lurrazal kontinentala mehetzen duen mekanismoaren eskema, zehar-ebakia. (Ilustrazioa: Arantxa Bodego)

Bada azken modelo bat ere, datu geofisikoetan bakarrik oinarritzen dena eta oso autore gutxik defendatzen dutena. Kasu honetan, Kretazeoan zehar Eurasiar eta Iberiar plaken aldentzea izan gabe, bien arteko konbergentzia (hurbiltzea) gertatu zela defendatzen da, beraz, Bizkaiko Golkoa eta Pirinioak subdukzio-ertza eta arku magmatikoak izango lirateke. Dena dela, ez da oraindik aurkeztu modelo hau aintzat hartzen duen landako datu geologikorik.

Modelo hauek guztiak joan den mendeko 70. hamarkadatik aurkeztu eta eztabaidatu dira, denborarekin berritu eta hobetuz datu geologiko eta geofisiko berrien bidez. Asko dira gai honen inguruan lanean diharduten ikerketa-taldeak Europako zein Espainiar Estatuko unibertsitateetan. Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV/EHU) geologoek ere 90. hamarkadatik modelo baten edo bestearen alde artikulu zientifiko ugari argitaratu dituzte, asko erreferentziazko artikuluak bilakatu direlarik. Tamalez, gaur egun oraindik ere ez da lortu aipaturiko modeloetatik bakar batek ere ezagutzen diren datu geologiko eta geofisiko guztiak modu koherente batean interpretatzea. Eztabaida honen guztiaren erdian azken urteotan hiper-estentsioaren modeloak hautsak harrotu eta gaiaren eztabaidan iraultza bat ekarri du. Hala ere, oraingoz, diskusio zientifikoak bere horretan jarraituko duela dirudi. Euskal Herriko Unibertsitateko Geologia ataleko kideok lanean jarraituko dugu datu berriak plazaratuta eztabaida zientifiko hau argitzeko asmoz.

Gehiago jakiteko:

• Tugend, J., Manatschal, G., Kusznir, N.J. (2015). Spatial and temporal evolution of hyperextended rift systems: Implication for the nature, kinematics, and timing of the Iberian-European plate boundary. Geology, 43 (1), 15–18. DOI: https://doi.org/10.1130/G36072.1
• Barnett‐Moore, N., Hosseinpour, M., and Maus, S. ( 2016). Assessing discrepancies between previous plate kinematic models of Mesozoic Iberia and their constraints. Tectonics, 35, 1843– 1862. DOI:10.1002/2015TC004019
• Tavani, S., Bertok, C., Granado, P., Piana, F., Salas, R., Vigna, B., Muñoz, J. (2018). The Iberia-Eurasia plate boundary east of the Pyrenees. Earth-Science Reviews, 187, 314-337. DOI: 10.1016/j.earscirev.2018.10.008
• Apraiz, A. eta Bodego, A. (2015). Rift kontinentala: nola mehetu zen litosfera kontinentala Euskokantauriar arroan? A. Bodego, M. Mendia, A. Aranburu eta A. Apraiz (Edz.), Euskokantauriar arroko geologia (orr. 167-169). Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua.

—————————————————–
Egileaz: Arantxa Bodego Aldasoro irakaslea eta ikertzailea da UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Estratigrafia eta Paleontologia Sailean.
—————————————————–

The post Bizkaiko Golkoa, Pirinioak eta plaka-tektonika appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego Montrealgo Protokoloak klorofluorokarbonoen ekoizpena debekatu zuen arren, azken urteetan gas horien isuri berriak atzeman dira. Zientzialari talde batek gas horien arrastoa jarraitu du, eta jatorri bat identifikatzeko gai izan dira: Txinaren ipar-ekialdea.

1. irudia: Hawaiiko Mauna Loa behatokian aurkitu dute CFC gasen beherapena moteldu dela eta orain mundu osoan zehar barreiatutako behatoki sare bati esker ikertzaileak gai izan dira isurien jatorria argitzeko. (Argazkia: NOAA).

Ilea urdintzen hasia dutenek ondo gogoratuko dituzte 1990eko hamarkadaren erdialdean udako euliak hiltzeko erabiltzen ziren intsektizida pote handi horietan pixkanaka agertzen hasi ziren hitzak: “CFCrik gabe”. Garai horren bueltan ere zabaltzen hasi ziren fosfatorik gabeko detergenteak, ingurumenari buruzko kezka zabaltzen zihoan heinean, enpresek ere haien produktuak olatu horretara egokitzeko beharra ikusten zuten seinale.

Ez zen kosmetika hutsa. Bi hamarkada lehenago hasia zen CFC gasen inguruko kezka, eta klorofluorokarbono hitza telebista albistegietan eta egunkarietan agertzen hasi ziren, Hego Poloan orain vintage kutsukoak iruditzen zaizkigun irudien bitartez marraztutako orban gorri batekin lagunduta. Hain izen luzea zuen zera horiek ozono geruza txikitzen ari ziren, eta hori ez zen batere dibertigarria izango, batez ere latitude horietatik gertuago bizi ziren lagunentzat. Jakina da ozono geruzak Eguzkitik datozen izpi ultramoreengandik babesten gaituela.

Bereziki kloroa da ozonoaren galeraren erantzule, eta CFC isuriak direla eta atmosferako kloro mailak bost aldiz handiagoak zirela kalkulatu zuten ikertzaileek. Kloroak kate-erreakzioa eragiten du atmosferan, eta atomo bakoitzak 100.000 ozono molekula apurtzeko gaitasuna du. Bereziki eraginkorra da tenperatura baxuetan, -43 gradu zentigradoen muga pasata. Horregatik ozono geruza Hego Poloaren inguruan hasi zen, bertan estratosfera -62 gradu zentigradoren bueltan dagoelako.

Pixkanaka gaia nazioarteko instituzioen agendan sartu zen, eta 1987an, CFC gasen arriskuaz ohartuta, 24 herrialdek Montrealgo Protokoloa sinatu zuten, mendearen amaierarako gas horien isuria erdira mugatzeko asmoarekin. Baina zientzia ebidentziak pilatuz zihoazen heinean, berehala ikusi zen helburu hori ez zela nahikoa, bueltarik gabeko kalteak ekidin nahi baziren bederen. Pixkanaka herrialde gehiago batu ziren akordiora, baina, ohi bezala, desadostasunak egon ziren garapen bidean zeuden herrialdeekin. Txinak eta beste hainbat herrialdek hamar urteko luzapena eskatu zuten, beti ere ordezko produktuei sarbide erraza eta merkea bermatzen bazitzaien. Halaxe egin zen eta, teorian, Nazio Batuetako herrialde gehienak akordioaren baitan daude gaur egun. Azkenean, luzapenaren amaierako urtea 2010 izan zen.

Haren arrakasta dela eta, Montrealgo Protokoloa akordio handietarako eredutzat jarri izan da, bereziki berotegi efektuko gasen isurien aferan. Aurrekoa ikusita, beraz, gaur egun ez dago CFC gasak ekoizten dituen herrialderik. Datuek, baina, ez dute hori esaten. Lehen alarmak iaz piztu ziren: 2018ko maiatzean, Mauna Loa behatokian (Hawaii, AEB) egindako neurketek ezustekoa eman zuten, orduan ikusi baitzen 2013. urtetik aurrera gas horien isuriak gora zihoazela berriz ere, bereziki ipar hemisferioan, atmosferan gas horien pilaketaren gutxitze erritmoak moteltzen hasiak zirelako.

Horien jatorria Asiaren ekialdean zeudela uste zen orduan, baina, garaiko datuekin, ezinezkoa izan zen kontua gehiago zehaztea. Askok berehala pentsatu zuten jatorria Txina izan behar zela, are gehiago kontuan izanda herrialdek duen gihar industriala eta ingurumen kontuetan Txinako agintariek erakutsi ohi duten sekretismoa.

2. irudia: Gosan (Hego Korea) eta Hateruma (Japonia) behatokietan egiaztatu ahal izan dute Txinako ipar-ekialdean dagoela CFC-11 gasen isurien gorakada. (Irudia: Nature)

Datu gehiago eskuratzeari ekin zioten, eta orain eman dituzte emaitzak: Nature aldizkarian argitaratutako artikulu baten arabera, Txinan ozono geruzaren zuloaren eragile nagusi diren CFC gasen isuria mantentzen ari dira, modu ezkutuan. Zehazki, Shandong eta Hebei eskualdeetan lokalizatu dute gas horien jatorria, Txinaren ipar-ekialdean, baina Shanghain ere egiaztatu ahal izan dituzte isuri txikiagoak.

CFC-11 motako klorofluorokarbonoa da atzeman dutena. Zenbaki gordinei begira, 2008-2012 tartean 64.000 tona CFC-11 isuri dira mundu osoan, eta 2014-2017 tartean, berriz, 75.000-80.000 tona inguru. Beraz, eta teorian horien ekoizpena debekatuta egon arren, AGAGE Atmosferako Gasei buruzko Esperimentu Global Aurreratua izeneko esperimentuaren bitartez zientzialariek kalkulatu dute urtero 13.000 tona CFC-11 gas gehiago isuri direla munduan; ondorioztatu dutenez, horietatik 7.000 tona inguruk Txinan izan dute sorburua, modu ziurrean.

Azalpen bakarra

Oro har, isuri horien jatorria bereziki hozkailuen birziklapenean egindako akatsetan eta etxebizitzen eraisteetan dagoela uste dute, baina arrazoi horiek ez omen dute azaltzen Txinan horrenbeste isuri egon izana: horregatik uste dute produktu horren ekoizpen aktiboa dagoela bertan. Ezin izan dute zehaztu nondik etorri diren gainerako 6.000 tonak, baina iradoki dute Txinaren ekarpena are handiagoa izan daitekeela, kontuan izanda marjina handiarekin egin dituztela neurketak. Bigarren aukera moduan AGAGE sareak ondo monitorizatuta ez dituen eremuetan egon daitekeela gainerako gasi horien jatorria, hala nola Asian, Afrikan edo Hego Ameriketan.

Hain salaketa larria egin baino lehen, bestelako azalpenak bilatu dituzte. Hasierako galdera agerikoa izan da, are gehiago lur-sistemaren funtzionamendu konplexua ezagututa: posible litzateke isuri horien jatorria debekua hasi baino lehenagokoa izatea? Aukera hori aztertu dute, baina egoera azaltzeko orduan ez zaie baliagarria suertatu. “CFC-11 batez ere apar-eragile gisa erabili izan da. Horregatik, 2010 baino lehen eraikinetan edo hozkailuetan erabili izan ziren CFC-11 gasen kopuruei erreparatu genien, baina ikusi genuen kopuruak oso txikiak zirela duela gutxi izan den gorakada hau azaltzeko”, adierazi du prentsa ohar batean Bristolgo Unibertsitateko (Erresuma Batua) Matt Rigby kimikariak. Bestetik, egiaztatu dute ere isurien jatorria ez datorrela bat populazioaren banaketarekin, eta horrek ekoizpen aktiboaren ideia berretsi die.

Debekua jaso baino lehen, CFC-11 gasak material isolagarriak egiteko erabiltzen ziren. Bereziki poliuretanoaren apar-eragile gisa erabili izan da, horren bidez lortzen baita isolatze termiko bikaina den materiala, eta oso arina, gainera. Hozkailuetan ere erabiltzen zen, eta baita mota guztietako aerosoletan, produktuaren atomizazioa eragiteko. Eraikuntza izan da beste erabilpen arlo klasiko bat, eta, lehen ikusi dugun moduan, ikertzaileek uste dute bereziki eraikuntzan erabiltzen diren isolagarriak sortzeko ekoizten direla Txinako gasak.

Ikerketa aurrera eramateko, munduan barreiatutako neurgailuak baliatu dituzte, baina bilaketa fintzeko bereziki baliagarria izan zaie Hego Koreako eta Japoniako ikertzaileen laguntza, horiek eman dituztelako Gosan (Hego Korea) eta Hateruma (Japonia) estazioen datuak. Jasotako datu gordinak atmosferaren zirkulazioaren simulazioekin alderatu dituzte, ordenagailu bidez.

Montrealgo Protokoloa sinatu zen garaiko aurreikuspenen arabera, 2050. urterako konponduta beharko luke zuloak, baina, ikusten ari denez, XXI. mendeko mundu globalean arras zaila da behin-betiko erabakiak ezartzea leku guztietan. Hori dela eta, zientzialariak beldur dira berreskurapenerako kalkulatutako data hori atzeratuko ote den.

Erreferentzia bibliografikoa:

Rigby, M. et al., (2019). Increase in CFC-11 emissions from eastern China based on atmospheric observations. Nature, 569, 546–550. DOI: https://doi.org/10.1038/s41586-019-1193-4

———————————————————————————-

Egileaz: Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

———————————————————————————-

The post Norbait tranpetan ari da CFC gasen isuriekin, eta Txinari bota diote errua appeared first on Zientzia Kaiera.

Josu Lopez-Gazpio Ez dira garai onak zientzialarientzat. Metodo zientifikoaren eta aurkikuntza zientifikoen lehen pausoa behaketak egitea dela jakina da. Naturari edo inguratzen gaituenari buruzko galderak egitea. Horretarako, ordea, zientzialariek zerbait zalantzan jartzeko astia izan behar dute. Jarraian, ikusitakoa azaltzeko, zalantzan jarritakoa argitzeko edo egindako galderei erantzuna emateko hipotesia planteatu eta esperimentuak egiten hasiko dira. Hori da teoria. Alabaina, egunotan ikertzaile baten etorkizun profesionala asko eta azkar argitaratzearen menpe dago. Zenbat eta zientzia-artikulu -ingelesez paper deiturikoak- gehiago argiratu, hobe. Nekez laguntzen dio horrek zientziaren metodoari.

irudia: Zientziaren izen ona mantentzeko, zientzialariek zientzia okerraren arriskuetatik alde egin behar dute eta, sarritan, oso gertu eta eskuragarri daude arrisku horiek. (Argazkia: Rudy and Peter Skitterians – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)

Ikerketen emaitzak argitaratzeko beharrak sarritan metodo zientifikoari buelta eman behar izatea dakar. Lehenik ikerketaren emaitzak non argitaratu nahi diren pentsatu, hipotesia proposatu eta, ondoren, hipotesi hori berresteko baliagarriak izango diren esperimentuak egitea. Asko argitaratzeko beharrak ekarri duen ondorioetako bat ikertzaile hiperoparoen kasua da, alegia, bost egunean behin gutxienez ikerketa-artikulu bat argitaratzen –edo hobeto esanda, sinatzen– duten ikertzaileak. Zientzia Kaieran argitaratutako ekarpen horretan azaltzen zen Salami argitalpenak zer diren, hau da, ahalik eta informazio-kantitate txikiena erabiltzea argitalpen bakoitzean -modu horretan artikulu asko argitaratzeko ikerketa bakarra eginda-. Horren adibide da, esaterako, Archives of Iranian Medicine aldizkarian argitaratutako artikulu-sorta. Egileek 33 artikulu argitaratu zituzten, guztiak oso antzekoak. Izenburuetan Irango probintzia desberdinak ageri ziren, alegia, egindako ikerketa guztiarekin ekarpen bakarra egin beharrean, probintzia bakoitzean egindako analisiak artikulu bat argitaratzea ekarri zuen. Baliteke, hortaz, Salami argitalpenaren adibide bat izatea hori.

Zientziaren arrisku horiekin lotuta, Oxfordeko Unibertsitateko Dorothy Bishop ikertzaileak Nature aldizkarian ekarpen bat egin berri du zientzialariek egiten dituzten lau akats nagusienak azpimarratuz. Gutun argigarri horretan, zientziaren praktika sendoagoa bihurtu behar dela dio eta, gainera, egileak dio batzuek ez dutela onartzen -edo ez dutela onartu nahi- hainbat akats dituela egungo zientziaren jardunak.

Bishopen aburuz, azken 60 urteotan baliabide gehiegi xahutu diren akatsak dituen zientzia egiten, biomedikuntzaren arloan, bereziki. Zientzialariok badakigu hipotesiak formulatzen eta haiek berresteko esperimentuak diseinatzen. Tresna estatistikoak ditugu esperimentuen aldagarritasuna kontrolatzeko eta behaketak errepikatzearen beharra ulertzen dugu. Alabaina, zenbaitetan gauzak ez ditugu ondo egiten -nahita edo nahi gabe- eta zientzialari askok duten lan egiteko moduak ez du bermatzen emaitza esanguratsuak lortuko direnik.

Nature aldizkarian argitaratutako hitzetan azaltzen denez, zientzialari horiek Apokalipsiaren lau zaldietan doaz. Metafora horrekin biltzen ditu Dorothy Bishopek zientziaren lau arrisku nagusi: aurreiritziak edo joera okerrak izatea -ingelesez bias deritzona-, gaitasun estatistiko eskasarekin lan egitea, P balioa hackeatzea eta HARK egitea -Hypothesizing After Results are Known-, alegia, emaitzak izan ondoren hipotesiak egitea.

Apokalipsiaren lau zaldizkoak, nor da nor?

Aurreiritzi edo zientziaren joerak argitaratzeko beharrarekin lotuta daude, noski. Jakina da zientzian emaitzak ez badira arrakastatsuak argitaratzeko probabilitatea txikiagoa dela, baina, zer dira emaitza arrakastatsuak? Normalean efektu positiboak ematen dituzten ikerketak gehiago saltzen dira, alegia, ikerketa batek frogatzen badu A elikagaia B gaixotasunekin lotuta dagoela erraz argitaratuko da. Alabaina, A elikagaiaren kontsumoak ez badu loturarik B gaixotasunarekin, litekeena da ez argitaratzea. Horren ondorioz, emaitza negatiboak gutxitan argitaratzen dira eta hori arrisku larria da zientziarentzat. Izan ere, ikerketa hori ez denez argitaratu, beste zientzialari batek berriro galde diezaioke bere buruari ea A elikagaiak B gaixotasunarekin loturarik ba ote duen. Ikerketa hori egiten denbora eta baliabideak xahutuko ditu eta, berriro, emaitza negatiboak lortuko dituenez ez du lortuko, edo nekezagoa izango zaio, bere ikerketaren emaitzak argitaratzea.

Bishopek Nature aldizkarian adierazten duenez, joera hori pixkanaka aldatzen ari da. Bertan aipatzen den adibidearen antzerako beste bat jarriz, demagun 20 ikerketa egiten direla sendagai batek C gaixotasunarekiko duen eraginkortasunari buruz. Horietako 19tan ez emaitza negatiboak lortzen dira eta bakar batean emaitza positiboa. Alabaina, lehen 19ak ez badira argitaratzen emaitza negatiboak ematen dituztelako, bibliografia irakurtzen duen ikertzaileak emaitza positiboak eman dituen artikulu bakar hori ikusiko du eta pentsatuko du sendagaia eraginkorra dela C gaixotasunaren aurka. Horrexegatik ezinbestekoa da emaitza negatiboak ere argitaratzea, ondoren egindako meta-analisiak –alegia, analisi guztien analisi orokorrak– adierazgarriak izan daitezen.

Zientziaren bigarren arriskua gaitasun estatistiko eskasa da, Bishopen aburuz, eta zuzen dabil. Geroz eta ikerketa gehiago argitaratzen dira lagin kopuru txikiegiarekin. Aztertutako lagin kopurua oso txikia bada, ausaz, edozein efektu frogatzea posible litzateke. Sarri askotan, izenburu sentsazionalista baten atzean lagin kopuru txikia aurkitzen da, edota estatistikaren erabilera maltzurra. Adibide bat emate aldera: duela gutxi aldizkari ezagun baten tituluan irakur zitekeen puxikak direla itsas-hegazti gehien hiltzen dituena. Baieztapen horrek Scientific Reports aldizkarian argitaratuko ikerketa bat zuen oinarri, eta zientzialariek ere antzeko baieztapena egiten zuten, baina beste modu batera. Alabaina, datuak aztertuta eta itsas-hegaztien heriotzak aztertuta, ikerketa ondo irakurtzen bada ikus daiteke analizatutako 1.722 hegaztietatik 5 hil zirela plastikozko puxikak jan ostean -guztiaren %0,3-. Datu horretatik titulu horretara nola iritsi diren jakiteko, ekarpen hau irakurtzea gomendatzen dizuet. Aurreratuko dizuet, estatistikaren erabilpen okerra edo desegokia dela arrazoia, eta Bishopek aipatzen duen laginketa desegokiarekin lotzen da, berriro ere.

Zientziaren Apokalipsiaren hirugarren zaldizkoa p balioaren erabilpen okerra da. Zehaztasun estatistiko konplexuetan sartu gabe, esan daiteke parametro horrek hipotesi jakin bat onartzeko edo baztertzeko adierazgarritasuna ematen duela. Beste modu batera esanda, hipotesi bat onartzerakoan daukagun ziurtasuna adierazten du. Kalkulu estatistikoak egoki egiten badira, alegia, lehenengo datuak jaso eta gero estatistika erabili hipotesia betetzen den edo ez jakiteko, p balioa lagungarria eta ezinbestekoa da. Alabaina, p balioa ikertzaileak nahi duen bezala moldatuz eta haren erabilpen malgu eta desegokia eginez, ia edozein hipotesi onar daiteke. Jakina, ziurtasun-maila baxuarekin onartuko da hipotesia, baina, onartu egingo da eta artikulua polita geratuko da. Errealitateak ez du zapuztuko esperimentuak egin baino lehen onartutako hipotesia. Balio horren erabilera desegokia modu umoretsuan erakusteko, 2011n Simmons eta bere lankideek artikulu bat argitaratu zuten Psychological Science aldizkarian, p balioa moldatuz edozein hipotesi onar zitekeela erakutsiz.

Azken arriskua HARK delakoa da, alegia, emaitzak izan ondoren hipotesiak egitea. Aurreko puntuarekin lotuta dago noski -aurreko guztiekin hobeto esanda-. Zientzialari batek HARK egiten duenean, hipotesi bat formulatzen du eta esperimentuak egiten ditu hipotesi hori benetakoa dela frogatzeko. Baliteke hipotesiaren aurka doazen esperimentuak ez planifikatzea, edo hipotesiarekin bat datozen datuak baztertzea edo akatsak direla esatea. Modu horretan, aukeratutako datuek hipotesia frogatzen dute. Jarraian estatistika erabil daiteke hipotesia estatistiko adierazgarria dela ondorioztatzeko. Hipotesi eder eta logiko bat proposatu denez, errealitate itsusiak ezin du aurkakoa esan -pentsatzen du zientzialariak-.

Arrisku hauek ez dira gaur sortutakoak, baina, aurre egin behar zaie zientziaren izen ona mantentzeko eta ikerketetan argitaratuta informazioa fidagarria eta adierazgarria izan dadin. Estatistikaren erabilera egokia, laginketa egokia, metodo zientifikoa jarraitzea eta emaitza negatiboak jakinaraztea ezinbestekoa da zientziak modu onean aurrera egin dezan. Guzti hori bultzatzeko, argitalpenak egiteko modua aldatu egin behar da, bai, baina ezerk ez du balio zientzialariak berak ez badu zuzen jokatzen. Has gaitezen geure buruak aztertzen eta akatsak onartzen.

Erreferentziak bibliografikoak:

Bishop, D. (2019). Rein in the four horsemen of irreproducibility. Nature, 568, 435. DOI: 10.1038/d41586-019-01307-2.

Simmons, J.P., Nelson, L.D., Simonsohn, U. (2011). False-positive psychology: undisclosed flexibility in data collection and analysis allows presenting anything as significant. Psychological Science, 22(11), 1359-1366. DOI: 10.1177/0956797611417632.

Informazio osagarria:

• La ciencia y la tentación de la narrativa, José Cervera, culturacientifica.com, 2018.

—————————————————–
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea, irakaslea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
—————————————————–

The post Zientziaren arriskuak appeared first on Zientzia Kaiera.

Entsalada bat jaten duzun hurrengo batean, agian, begirune handiagorekin murtxikatuko duzu… Izan ere, entsaladan dagoen azenario horrek eta gizakiok badugu ezaugarri komun bat, DNA dugu zeluletan. Hala ere, uste baduzu bestelako itxura izateagatik azenarioaren eta gure DNA oso desberdinak direla, oker zabiltza. Hala da, azenarioak %50eko antzekotasun genetikoa baitu gurekin.

Maiz egiten diren galderak ataleko bideoek labur eta modu entretenigarrian aurkeztu nahi dituzte, agian, noizbait egin ditugun galderak eta hauen erantzunak. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duenÓrbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Zertan datoz bat Einstein eta azenarioak? appeared first on Zientzia Kaiera.