Zientzia Kaiera

Bilboko Ingeniaritza Eskolako Eolo ikertaldeak argitaratu duen lan batek dio klima aldaketak ez diola kalte handirik eragingo, 2100. urtera arte behintzat, itsas energia berriztagarrien produkzioari, berotegi efektuko gasen emisioek gora egin arren. Scientific Reports aldizkarian argitaratu den azterlan honen arabera, modu egokian jarraitu ahal izango da gure itsasertz eta ozeanoetako energia baliabide berriztagarriak eraginkorki ustiatzen. Horrek lagundu egingo du emisioak gutxitzeko eta ekonomia deskarbonizatzeko helburua betetzen. Hauxe izan da klima aldaketaren eta itsas energia berriztagarrien inguruan egin den lehen ikerlana.

2019an, Espainiako gobernuak eta Europako Parlamentuak deklarazio bana egin zuten bizi dugun larrialdi klimatikoaz ohartaraziz, eta mundu osora zabaldu zen haren oihartzuna. Deklarazio horietan, besteak beste, epe luzerako proiekzio klimatikoak aztertu ziren. Zientzialari guztiek onartzen duten ideia baten berri ematen zen: hots, hurrengo hamarkadetan tenperaturak gora egingo duela berotegi efektuko gasen emisioengatik. Hortik etorri da herrialde ugariren ahalegina erregai fosilekiko mendekotasuna txikitzeko, itsas energia berriztagarriak garatuz adibidez, deskarbonizazio helburu globalak betetzea izanik xede nagusia.

Irudia: klima aldaketak ez dio kalte handirik eragingo itsas energia berriztagarrien produkzioari, 2100. urtera arte behintzat. (Argazkia: Pixabay – erabilera libreko irudia. Iturria. Pexels.com)

Hala eta guztiz ere, tenperatura igotzeaz gain, berotegi efektuko gasen kontzentrazioa handitzeak aldatu egiten du atmosferaren eta ozeanoen portaera. Horregatik, klima larrialditzat hartzen den testuinguru batean, oso garrantzitsua da zehaztea zer ondorio izango dituen beroketa globalak mende amaieran energia iturri berriztagarri gisa erabilitako haizean eta olatuetan. Beste hitz batzuekin esateko, murritz ditzake klima aldaketak haizea eta olatuak erabiltzeko aukerak, modu horretan eragotziz aldaketa horri aurre egiteko bide garrantzitsuenetako bat; hau da, energia berriztagarrien garapena?

Erantzun zientifiko bat emateko ahaleginean, EOLO ikertaldeak lehen azterlan bat argitaratu du klimak itsas baliabide berriztagarrietan 2100 arte izango duen inpaktuari buruz. Horretarako, aztergai izan du haizetik eta olatuetatik lortzea espero den elektrizitate-kantitatearen bilakaera, energia iturri horiek aprobetxatzeko gailuak ezar daitezkeen itsas eremuetan. Ikerketa horretan, kontuan hartu dira aurreikusitako klima egoeren (CMIP6) azken proiekzioak, Klima Aldaketaren Nazioarteko Panelak (IPCC) argitaratuak, alor honetan nazioarteko ahalegin zientifikoak koordinatzeaz arduratzen den NBEren erakundea.

Azterlanaren emaitzek adierazten dute haizetik eta olatuetatik lortutako elektrizitateak apenas izango duela aldaketarik eta aldaketa horiek itsas eremu gutxi batzuetan soilik izango direla, baita aurreikus daitekeen egoera okerrenean ere: hau da, gaurtik 2100era ez murriztea nazioarteko akordioetan hitzartutako emisio kantitateak. Ikerketaren arabera, mende amaiera arte Espainiako Estatuan ez da aldaketarik egongo instalazio berriztagarriak teknikoki bideragarriak diren itsas eremuetan lortutako elektrizitate kantitatean.

Aldaketa gutxi eta garrantzi txikikoak

Mundu mailan aldaketak aurreikusi diren eskualde geografiko bakanei dagokienez, dagoeneko itsas parke eoliko erabat funtzionalak dituzten eremuak dira; hala nola Europa Iparraldea eta Txinako Itsasoa. Nolanahi ere, eremu geografiko kopuru txiki horretan espero diren aldaketak ez dira oso esanguratsuak.

Ikertzaileek azaldu dutenez, murrizketa handiak egongo badira ere itsas industria eolikoan eginiko inbertsioetan, aldaketa txiki horiek ez dute arriskuan jarriko haren bideragarritasun tekniko-ekonomikoa. Aitzitik, espero da datozen hamarkadetan nabarmen areagotzea era honetako instalazioak. Are gehiago, ikerketaren ondorioetako bat izan da gaur egun itsas instalazio eolikorik ez duten itsasertzek, hala nola Arabiako Itsasoak edo Bengalako Golkoak, inbertsio handiak erakar litzaketela etorkizunean, industria honen potentzial handiagatik eta aurreikus daitekeen garapenagatik.

Azterlanaren egileek ohartarazi dute olatuetatik lortutako energiaren garapen teknologikoa itsas energia eolikoarena baino dezente apalagoa dela oraindik. Hala ere, ikerketak egin duen erradiografia globalaren emaitza ia estatikoa da, eta leku gutxi batzuetan bakarrik espero dira aldaketak olatuetan, garrantzi gutxikoak gainera, energia eolikoaren potentzialean bezala. Beraz, ikertalde honen iritzian, ez da aldaketa handirik espero ozeanoetan, eta etorkizunean prototipoak garatu ahal izango dira, olatuen energia eraginkorki ustiatzeko aukera emango dutenak. Horri esker, hobeto egingo dira epe luzerako ikerketa eta inbertsio kostuen estimazioak, eta mesede egingo dio horrek garapen aurreikusgarriago eta seguruago bati.

Egileek bere garaian aztertu zuten Mutrikuko olatu instalazioaren energia eraginkortasuna, eta oraingoan aurreikusi dute egoerak egonkor jarraituko duela eta ez dela aldaketa handirik espero instalazio horretan. Beraz, haren ustiapena mantendu eta dispositibo berriak instalatu ahal izango dira. Gogoratu behar da Mutrikukoa dela munduko instalazio bakarra 10 urtetik gora daramatzana olatuek sortutako elektrizitatea sarera injektatzen.

Iturria:

UPV/EHU prentsa bulegoa: Klima larrialdia? Itsas energia berriztagarrietan ez.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ibarra-Berastegui, Gabriel; Sáenz, Jon; Ulazia, Alain; Sáenz-Aguirre, Aitor eta Esnaola, Ganix (2023). CMIP6 projections for global offshore wind and wave energy production (2015–2100). Scientific Reports, 13. DOI: 10.1038/s41598-023-45450-3

The post Itsas energia berriztagarrien etorkizuna klima-aldaketaren aurrean appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Matematika

Eugenio Calabi matematikariak hainbat objektu geometriko berri asmatu zituen bere ibilbide profesionalean zehar. Bereziki ezaguna da 1953an egindako aieruagatik. Zientzialari batzuk bere lanaren aurrean eszeptiko azaldu ziren, baina Calabik Shing-Tung Yau matematikariarekin batera eraikitako objektu batzuk funtsezkoak izan ziren soken teoria planteatzeko. Izan ere, fisikari talde bat ohartu zen unibertsoko sei dimentsio “estrak” Calabi-Yau barietate oso txiki batean ezkutatuta egon zitezkeela. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Espazioaren forma zizelkatu zuen matematikaria.

Biologia

Argiari jarraitzeko landareek duten mekanismoa azaldu du ikerketa batek. Arabidopsis thaliana landarearen ale mutante batek eman die erantzuna. Ikertzaileak ohartu ziren landareek zelulen artean dituzten kanal batzuk oso garrantzitsuak direla landareak argia jarrai dezan. Kanal horietan airea sartzen denean, zelula fotosentikorrak argi gradiente bat sumatzen dute eta, ondorioz, landarearen hazkuntza argirantz bideratzen da. Datuak Zientzia Kaieran.

Hegazti-gripeak gutxienez hartz polar bat hil duela baieztatu du Kanadako Ingurumen Kontserbazio Sailak. Adituek pentsatzen dute hildako hegaztien gorpuak janda kutsatu zela hartza. 2021ean identifikatu zen hegazti-gripearen azken izurria, eta, geroztik, milioika hegazti basati eta milaka ugaztun hil dira mundu osoan birus horrengatik. Albiste honek kezka piztu du bereziki, gripearen birusak normalean ez baitira iritsi lurralde horietara. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Gorostia zuhaitz berezia eta maitatua da gurean. Ohitura zen haren aleak basotik hartu edo kimatzea, eta horregatik erakundeek halakorik egitea debekatu zuten. Pinudiak landatzearekin batera gutxitu ziren gorostiak, beste zuhaitz askorekin batera. Mikel Etxeberria Okariz Aranzadi zientzia elkarteko kideak azaldu du, gorosti arrak eta emeak daudela, eta emeek ematen dituztela pipita gorriak. Gehienbat azten horiek kentzen ziren basotik, eta populazioak desorekatu ziren. Interes bereziko espezieen EAEko katalogoan dago gorostia. Datuak Berrian.

Biokimika

Landareetan aminoazidoetatik abiatuta oxido nitrikoa sortzeko bide metaboliko bat aurkitu dute. Ikertzaileek jakin nahi zuten zehazki nola lortzen zuten landareek konposatu hori ongarri gisa erabiltzen den amonio asketik eta aminoazidoetatik. Izan ere, landareen tolerantzia hobetzen du konposatu horrek lehorteetan edo mantenugaien eskasia dagoenean. Orain Nafarroako Unibertsitate Publikoak gidatutako ikerketa batek ikusi du peroxidasa izeneko entzima bat erabiltzen dutela oxido nitrikoa sortzeko. Egileek uste dute aurkikuntzak hainbat aplikazio izan ditzakeela nekazaritzan eta medikuntzan. Datuak Elhuyar aldizkarian.

Ingurumena

Galizian isuri diren moduko plastikozko aleak itsasoan aurkitzea ez da gauza arraroa. Kalkulatzen da urtean 52.000-184.000 tona plastiko-ale isurtzen direla itsasora ekoizpen eta garraio-katean gertatutako arazoen ondorioz. Gaiaren inguruko artikulu berri batean ikertzaileek argi utzi dute halako isuriak beti direla ingurumen-arazo bat, eta materialaren arabera toxikotasun-arazo bat ere izan litezkeela. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian: Plastikozko aleak itsasoan; ez da berria, baina bai larria.

Ibone Ametzaga Biologian doktorea ekosistemen zerbitzuez mintzatu da NAIZ Irratian. Ekosistemen zerbitzuak dira gizakiak ekosistemetatik lortzen dituen onurak. Hauek zuzenak, erregulatzaileak edota kulturalak izan daitezke. Ametzagak azaldu du naturari balio utilitarista jartzea ez dela erraza, zaila baita kalkulatzea paisaia baten edo espezie baten “prezioa”. Gainera, gogorarazi du ekosistemen funtzionamenduen oinarria biodibertsitatea dela, eta horrek denboran zehar eboluzionatzen duela. Azalpen guztiak Gara egunkarian.

Klima-aldaketa

2023a izan da inoiz neurtu den urterik beroena, Europako Batasunak klima-aldaketa aztertzeko sorturiko Copernicus zerbitzuaren datuen arabera. Ekainetik abendura, hilabete guztiek gainditu zituzten hilabete horietako tenperatura markak, eta berotegi gasen kontzentrazioa inoizko handiena da. Horren ondorioz, industriaurreko datuekin alderatuta, batez beste ia 1,48 gradu berotu da planeta. Gainera, aurreko urtean muturreko fenomeno meteorologiko ugari izan ziren. Informazio gehiago Berrian.

Ikerketa berri baten arabera, itsasoko tenperaturak 0,23 gradu egin du gora 2022tik 2023ra. Gainera, industrializazioaren garaiarekin alderatuz gero, %50 CO2 gehiago dago itsasoan. Itsasoko tenperaturak gora egiteak ingurumen hondamendiak gertatzeko probabilitatea handitzen duela azaldu dute ikertzaileek. Gainera, uraren ziklo atmosferikoa ere aldatu dela argudiatu dute. Datuak Berrian.

Genetika

Zahartzea erruz atzeratzea lortu du Hungariako zientzialari talde batek. Laborategiko zizareetan egin dute, eta Piwi-piRNA bidezidorra aktibatzea izan da gakoa. Bidezidor horrek gene saltariak (transposonak) inhibitzen ditu, genomaren parte batetik beste edonora mugi daitezkeen DNA zatikiak. Gene saltariek ondorio kaltegarriak eragiten dituzte organismoan, eta gehiegi mugitzen direnean, genoma desegonkortu eta zelulen zahartzea eragin dezake. Gene horiek saltorik ez egitea lortu dute, beraz, eta zahartzea atzeratzea. Datuak Berrian.

Geologia

Blanca Martinez geologoak uharteak benetan zer diren eta nola sortzen diren azaldu du Zientzia Kaieran. Uharte guztiak itsas hondotik hazten dira, eta itsas maila gainditu arte ez dira azaleratzen. Uharteak bi prozesu geologikoren bidez sor daitezke: mugimendu tektonikoen bidez, eta itsaspeko bolkanismoaren bidez. Lehen prozesuan, litosfera osatzen duten plaka tektonikoen arteko talken ondorioz sortzen dira uharteak. Bigarrenean, berriz, ozeanoaren hondoko puntu finko batean dagoen ganbara magmatiko batek laba isurtzean sortzen da.

Osasuna

Alzheimerraren bost aldaera aurkitu dituzte, eta baliteke bakoitzak tratamendu desberdina behar izatea. Ikertzaileek alzheimerra zuten 419 pertsonen likido zefalorrakideoa ikertu zuten, eta bertako 1058 proteina aztertu. Jasotako emaitzen bidez, ikusi zuten gaixotasunean gertatzen ziren prozesu biologiko batzuk bost taldetan banatu zitezkeela. Gainera, ikusi zuten gaixotasunaren bilakaera ere desberdina zela aldaeraren arabera, eta agian bakoitzak tratamendu ezberdin bat beharko lukeela. Azalpen guztiak Elhuyar aldizkarian.

Txantxarra izatea oso ohikoa da mundu mailan. Lesio mota hori agertzen da ahoko mikrobiotaren desoreka-egoera edo disbiosia gertatzen denean. Txantxarrak osasun publikoarentzat erronka handia izaten jarraitzen du, prebentzioan baino tratamenduan oinarritutako ikuspegia gailentzen baita. Hori hala da esku-hartze gehienak klinika pribatuetan egiten direlako. Euskal Autonomia Erkidegoan, PADI programari eta uren fluorizazioari esker, gaur egun Europako onenen artean daude txantxarraren indizeei dagokienez. Datuak Zientzia Kaieran.

Egileaz:

Irati Diez Virto (@Iraadivii) Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #469 appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Bueno Saz

Genero-ekitateaz eta gizarte bidezkoago bat eraikitzeaz arduratzen diren gizon askorekin bizi gara. Ziur gizonok gurekin ados daudela, lantokiko sexismoa oraindik ere arazo bat dela esaten dugunean. Erraza da ulertzea denok, gizonek zein emakumeek, onura ateratzen dugula sinesmen eta aurreiritzi faltsuei aurre egiten zaienean. Eskubide agerikoenak defendatzen dituen gizon batek lanean komentario sexista bat entzuten duenean, senak hari aurre egitera bultzatzen du, komentario horren atzean dauden uste eta estereotipo faltsuak zalantzan jarriz edo ezeztatuz.

Negin Sattari, Sarah H. DiMuccio, Joy Ohm eta Jose M. Romero ikertzaileek hamahiru herrialdetako 7.210 gizoni egindako inkestaren arabera, sarritan, berdintasun justua lortzeko inplikatuta dauden gizonek «sexismo onbera» batez erantzuten diete komentario sexistei: positiboak diruditen jarrera, jardunbide eta ekintzak, esaterako, sarritan beharrezkoa ez den laguntza eskaintzea, lausenguak egitea edo irtenbideak iradokitzea. Horrek emakumeen alde jartzeko helburua ahuldu dezake, laguntza, babesa eta maitasuna emateko aitzakiarekin askotan.

1. irudia: sarritan, berdintasun justua lortzeko inplikatuta dauden gizonek «sexismo onbera» batez erantzuten diete komentario sexistei. (Argazkia: Gerd Altmann – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Hala sexismo onberak nola sexismo kaltegarriak identitateei eta rol sozialei buruz ezarritako genero-estereotipoak indartzen dituzte. Sexismo kaltegarriak genero-aurreiritzi tradizionalak defendatzen ditu eta horiei aurre egiten dieten emakumeak zigortzen ditu; aldiz, sexismo onberak gauza bera egiten du, asmo oneko ekintzen bidez. Baten eta bestearen taktikak desberdinak dira, baina emakume langileentzat izan ditzaketen ondorioak berberak dira: eragin negatiboak izan ditzake haien osasun mentalean, gaitasunik ez dutela sentitu dezakete, eta laguntza profesional gutxiago jaso dezakete.

Oharkabean sexistak diren jokabideek ez gaituzte bultzatu behar lan eremuan oso beharrezkoa den borroka hori alde batera uztera, baina gero eta pertsona gehiagok ikasi beharko lukete halakoak hautematen.

Sinesmen kaltegarriak indartzen

Sexismo onberaren gakoa ulertzeko, adibide hau irakur dezakegu: sareko sistemen administratzaile izateko lanpostu batean plaza bat dago eta eztabaidatzen ari dira ea Angelina, taldeko kide berri samar bat, sustatu behar den. Colinek dio ez duela uste taldearen errespetua lor dezakeenik, taldekide gehienak gizonak direlako eta hura erakargarriegia delako; beraz, ez du postuz igotzerik nahi. Halako komentario sexista baten aurrean, Jakobek dio: «Colin, ez zenuke hori esan behar: Angelinaren itxurak ez du zerikusirik bere adimenarekin eta lan honetarako duen gaitasunarekin. Baina egia da giroa harentzat agresiboegia izan daitekeela».

Jakobek Colinen komentario sexista nabarmendu du, baina ondorio bera duen komentario bat egin du berak ere: Angelinari igoera ukatzea, hura zaintzearen eta haren ongizateaz kezkatzearen distira positiboarekin adierazita. Pentsa dezake erronka desatsegin batetik babesten ari dela, baina, egia esan, hori sexismo onbera da.

Halako egoeretan, Jakobek eta sexismoa salatu nahi duten beste pertsona batzuek zera hausnartu beharko lukete: positiboak diruditen baina, egiaz, genero-arloan kaltegarriak diren hiru uste faltsuetako bat indartzen ari dira beren erantzunaren bidez? Hona hemen usteok:

• Uste faltsua: gizonek emakumeez arduratu behar dute

Sinesmen hori tradizio patriarkal batetik dator, zeinaren arabera gizonek emakumeak babestu eta hornitu behar dituzten, eta emakumeek gizonen babesa eta laguntza behar duten. Emakumeei eskatu gabeko laguntza eskaintzea, esaterako, finantza-gaiez edo arlo teknologikoaz arduratzeko, agian asmo oneko jokabidea da, baina ekintza paternalista horiek ulertarazten dute emakumeak hauskorrak direla, gaitasun txikiagoa dutela eta ez direla gai beren erabakiak hartzeko.

Adibidez: emakume bati ikusgarritasun handiko proiektu bat zuzentzeko ez eskatzea edo nazioarteko esleipen bat ez ematea, egoera zailei aurre egin beharko liekeelako, arlo familiarrean (batez ere seme-alaba txikiak baditu) eta logistikoan.

2. irudia: uste faltsu bat da gizonak eta emakumeak, berez, gizarteko erantzukizun eta rol desberdinetarako egokiak direla. (Argazkia: Lydia – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

• Uste faltsua: gizonak eta emakumeak desberdinak eta osagarriak dira

Kasu honetan, uste da gizonak eta emakumeak, berez, gizarteko erantzukizun eta rol desberdinetarako egokiak direla. Agian noizbait entzun dugu honelako zerbait: emakumeak gizonak baino solidarioagoak dira eta, beraz, familia, komunitatea eta, lanean, taldea zaintzeko ardura izan behar dute. Agian, uste hori kaltegabea edo lausengagarria ere irudituko zaio norbaiti, baina emakumeek historikoki etxetik kanpoko aukeretan izan dituzten muga askoren oinarria da, eta horrexek bultzatu zituen laguntzeko roletara lan-eremuan.

Adibidez: iradokitzea emakume bat egokiagoa dela giza baliabideetako lanpostu baterako, salmentetarako baino.

• Uste faltsua: gizonen bizitza pertsonala emakumeen mende dago

Uste itogarri horren arabera, gizonen biziraupena emakumeen esku dago. Gizonekiko mendekotasuna nabarmentzen du, baina, aldi berean, ziurtzat jotzen du emakumeek gizartean duten zeregin nagusia gizonen afektu-beharrak asetzea dela. Ikuspegi horretatik, emakumeak objektu sexual hutsak dira eta ez dute baliorik pertsona independente gisa, ezta lantokian ere.

Adibidez: lankide bat bere itxuragatik zoriontzea eta haren senarra zorioneko gizona dela esatea. Edo esatea taldean neskak egoteari esker nolabaiteko ordena eta harmonia mantentzen dela.

Sexismo onbera, baita zientzian ere

Gutako asko ez gaude uste horiekin ados esplizituki adierazten direnean, baina gehienok oso barneratuta ditugu, eta oso zaila da jakitea zenbateraino dauden txertatuta egiten ditugun edo beste batzuek egiten dituzten komentarioetan.

Hain zuzen ere, maila guztietako gizonek lantokian komentario sexista bat noiz eta nola eten dezaketen jakiteko ikerketa batean, gizonen % 29-74k, herrialdearen arabera, erantzun sexista baina onbera gisa etiketatutako lau aukeretako batekin edo gehiagorekin (23 aukeratik) erantzungo luketela adierazi zuen: adibidez, «Nire gizonezko lankideari emakumeak babesteko eskatuko nioke», «emakumeekin tratatzea gizonekin tratatzea baino errazagoa dela esango nuke», etab.

Gizon-talde horren ezaugarriak behatu zirenean, ikusi zen estereotipoak bere horretan jarraitzen zuela, baita emakumeen laneko eskubideen defendatzailetzat jotzen zirenen kasuan ere. Argitara atera zen erantzun sexista onberak ehuneko hauen artean zeudela (herrialdearen arabera):

• berdintasunaren aldeko borrokarekin konpromiso handia zuten gizonen % 40-82k komentario sexistak egiten zituen oharkabean;
• sexismoari aurre egiteko duten gaitasunean konfiantza handia zuten gizonen %33-82k uste faltsuak zituen,
• genero-desparekotasunei aurre egitearen onura pertsonal eta sozialez jabetzen ziren gizonen %39-84k estereotipoak mantentzen zituen.

 

3. irudia: gizon batek hierarkia korporatiboan zuen posizioa zenbat eta altuagoa izan, orduan eta probableagoa zen haren erantzunetan sexismo onbera aurkitzea. (Argazkia: Ulrich – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Beste gizon batzuen jarrera sexistei zuzenean aurre egiten dieten gizonen kasuan ere, %37-78k sexismo onbera erabili zuen bere erantzunean. Kezkagarriena zera izan zen: herrialde guztietan, gizon batek hierarkia korporatiboan zuen posizioa zenbat eta altuagoa izan, orduan eta probableagoa zen haren erantzunetan sexismo onbera aurkitzea. Gizonok, babestu nahi dituzten emakumeei kalte egiteaz gain, erreferente txarrak dira antzeko postuetan dauden beste gizon batzuentzat. Ez da zaila zientziaren munduan gaizki ulertutako babes-egoera horiek imajinatzea.

Berdintasunaren aldeko ikuspegi zorrotzagoa

Zer egin dezakete gizonek lanean, departamentuan, eskoletan edo laborategian ekitatea sustatzeko?

Egia da gizon askok inklusioa eta justizia, berdintasuna eta pertsona guztien eskubideak babesten dituztela, baina agian ez dute beren ekintzetan sexismo onbera identifikatzeko estrategiarik. Ikertzaileek zenbait gai proposatu zituzten, sexismoari aurre egin nahi dioten gizonek, batez ere liderrek, ikuspegi zorrotzago bat hartzeko erabil ditzaten.

1. Une oro beren hitzez jabetzea, paternalismoei adi egotea. Interesa agertzea sexismo onberari buruz iristen zaien informazioan: nola garatzen den lantokian, zer ondorio dituen eta nola sarritan sexismo kaltegarriarekin lotuta dagoen. Garrantzitsua da gogoan izatea nola ideia sexista onberek genero guztietako pertsonei buruzko estereotipoak eta aurreiritzi zurrunak indartzen dituzten.
2. Egiaztatzea zer nolako usteak dauden pertsonek beren generoaren arabera izan beharreko jarrerari eta bizitzari buruz.
3. Irudikatzea nola eten daitezkeen komentario sexistak, sexismo onberaren tranpan erori gabe. Zer iradoki nahi da hitz horiekin? Zer eragin izango dute ekintza jakin batzuek? Agertzen al da emakumeek beren kabuz lan bat ezin dutela egin edo ez dutela egin behar dioen aurreiritzia?
4. Eskuratutako ezagutzak aplikatzea. Beste batzuek komentario sexista onberak egiten dituztela entzutean, ondo legoke aurre egitea. Adibidez, lankide batek emakume bat proiektu konplexu batetik «salbatu» nahi badu, beste ikuspegi bat emanez lagundu dakioke, galdera honen bidez: «Zer ondorio ditu emakume hori proiektu honetan ez sartzeak? Ez al da egokiagoa hari zuzenean galdetzea, zer nahi duen suposatzea baino?».
5. Jokabide ekitatiboak bultzatzea. Emakumezko lankideen edo kontratatuen gaitasunetan jartzea arreta, haien itxuran eta antzeko ezaugarrietan jarri beharrean. Eraginkorra izaten da lanaren emaitzekin eta lortutako helburuekin lotutako feedbacka ematea, ustez emakumeen berezkoak diren ezaugarriak (esaterako, berotasuna eta adeitasuna) goraipatu beharrean.
6. Lantokiko sexismoari buruzko elkarrizketak has daitezke, hausnartzeko eta beste ikuspuntu batzuk ikusteko. Egokiena da gai horiei jakin-minez eta apaltasunez heltzea, ezaugarriok beti baitira lagungarriak; alferrik da norbere buruari edo besteei errua botatzea komentario batekin hanka sartu izanagatik. Hobe da ikasteko gogoan jartzea arreta.

Berdintasunaren alde konprometitutako gizon asko daudenez, aldaketarako bultzada handi bat sortuko da. Sexismo onberak berezkoa duen ñabarduraz jabetzea urrats erabakigarria da norabidea sotilki zuzendu eta aldaketa hori gauzatzeko.

Erreferentzia bibliografikoak:

Lamarche, Veronica M.;  Seery, Mark D.; Kondrak, Cheryl L.; Saltsman, Thomas L. eta Streamer, Lindsey (2020). Clever girl: Benevolent sexism and cardiovascular threat. Biological Psychology, 149, 107781. DOI: https://doi.org/10.1016/j.biopsycho.2019.107781

Hideg, I., eta Shen, W. (2019). Why Still so Few? A Theoretical Model of the Role of Benevolent Sexism and Career Support in the Continued Underrepresentation of Women in Leadership Positions. Journal of Leadership & Organizational Studies, 26(3), 287-303. DOI: https://doi.org/10.1177/1548051819849006

Oswald, D.L., Baalbaki, M. eta Kirkman, M. (2019). Experiences with Benevolent Sexism: Scale Development and Associations with Women’s Well-Being. Sex Roles, 80, 362–380. DOI: https://doi.org/10.1007/s11199-018-0933-5

Informazio gehiago:

• Sattari, N., DiMuccio, S.H., Ohm, J. eta Romero J.M. (2022). Dismantling “Benevolent” Sexism. Harvard Business Review, 2022ko ekainaren 8an argitaratu.
• Catalyst. Research Series: Interrupting Sexism at Work.

Egileaz:

Marta Bueno Saz (@MartaBueno86G) Salamancako Unibertsitatean lizentziatu zen Fisikan eta Pedagogian graduatu. Gaur egun, neurozientzien arloan ari da ikertzen.

Jatorrizko artikulua Mujeres con Ciencia blogean argitaratu zen 2022ko ekainaren 21ean: Sexismo con buena intención.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

 

The post Asmo oneko sexismoa appeared first on Zientzia Kaiera.

Kontinenteak, gaur egun ezagutzen ditugun bezala, ez dira beti horrela egon. Duela 175 milioi urte baino gehiago superkontinente bakarra osatzen zuten. Darwin izan zen lehenengoetarikoa honetaz ohartzen, elkarrengandik urrun zeuden lekuetan espezie berdinak aurkitu baitzituen.

Hainbat zientzialari saiatu ziren kontinenteen egoerari eta lurraren hedapenari erantzuten. 1889an, Roberto Mantovano geologo italiarrak proposatu zuen iraganean lurra txikiagoa zela eta kontinente guztiak elkarrekin zeudela. Gero, dilatazio termiko bat gertatu zen, planetaren tamaina handitu eta azalera zatitu zuena. Alfred Wegener-ek oso antzekoa uste zuen, baina, haren arabera, Lurrak ez zuen handitu bere tamaina, eta superkontinente hura hondatu zuena Kontinenteen Jitoa deitu zion fenomenoa izan zen.

XX. mendean zehar teoria baten eta bestearen babesleak izan ziren. Marie Thrap kartografo estatubatuarrak izan zen balantza alde batera erorarazi zuena Dortsal Mesoatlantikoa aurkitzean. Horri esker jakin izan dugu Wegener-ek arrazoia zeukala.

UPS! ataleko bideoek gure historia zientifiko eta teknologikoaren akatsak aurkezten dizkigute labur-labur. Bideoak UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedrak eginak daude eta zientzia jorratzen duen Órbita Laika (@orbitalaika_tve) telebista-programan eman dira gaztelaniaz.

The post Lurraren hedapena appeared first on Zientzia Kaiera.

Jon Fernández-Bonet, Xabier Marichalar-Mendia eta Aitana Lertxundi

Txantxarra hortzetako ehun gogorren (esmaltearen eta dentinaren) suntsipen lokalizatua da, azukre libreek bakterien hartziduren bitartez sortutako azpiproduktu azidoen bidez. Haurtzaroan zein helduaroan gertatzen den gaixotasuna da. Are gehiago, behin betiko hortzerian tratatu gabeko txantxarra munduan gehien ematen den egoera da. Dibulgazio-artikulu honetan, historian zehar bere agerpena azaltzeko sortu diren hipotesi etiopatogeniko nagusiak deskribatzen dira. Gaur egun, badakigu ezinbestekoa dela ahoko mikrobiotaren desoreka-egoera bat, disbiosi deritzona, lesioa ager dadin.

Gure osasun-sistemak tratamenduan oinarritutako ikuspegia izaten jarraitzen du, prebentzioari edo osasunaren sustapenari garrantzi nagusia eman beharrean. Gainera, desoreka bat dago gizarteak dituen beharren eta zerbitzuen eskuragarritasunaren eta kokapenaren artean. Hau da, hortzak zaintzeko zerbitzuak sarritan gutxien behar diren lekuetan egoten dira, gehien behar direnetan egon beharrean.

Irudia: behin betiko hortzerian tratatu gabeko txantxarra munduan gehien ematen den egoera da. (Argazkia: Mohamed_hassan – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)

Gainera, odontologiako esku-hartze gehienak pribatuak izateak tratamendua sustatzen du, prebentzioa eta pazientearen jarraipena bultzatu beharrean. Era berean, dentistak osasun-sistemako gainerako profesionalengandik isolatuta egon ohi dira, lehen mailako arretarekin eta ospitalekoekin harremanik izan gabe.

Aho-hortzetako osasunaren arloko prebentzio-ekintzak normalean banakakoak izaten dira, ingurune klinikoan, dentistaren eta pazientearen artean. Estrategia prebentiboak banaka egiten direnean, estrategia global bat jarraitu gabe, ez dira eraginkorrak ahoko osasunaren arloko desberdintasunak murrizteko. Gainera, oso garestia izan daiteke, banakotasunean jartzen baitu arreta. Halaber, prebentzioaren arrakasta epe laburrera bideratzen da, eta ez da iraunkorra denboran zehar. Osasun publikoan, epe luzeko emaitzak lortu nahi dira; beraz, erabateko aldaketa egin beharko litzateke hortzetako txantxarrari eta ahoko gainerako gaixotasunei aurrea hartzeko politiketan.

Euskal Autonomia Erkidegoari dagokionez, 80ko hamarkadan Eusko Jaurlaritzak bi neurri hartu zituen: Haurren Hortzak Zaintzeko Programa (PADI) sortu zuen eta fluorizazioarekin hasi zen. Hamarkada bakoitzean egiten diren euskal ikerketa epidemiologikoetan ikusi denez, haurren txantxar-indizeak jaitsi egin dira, eta gaur egun Europako onenetakoak dira. Hala ere, badirudi Eusko Jaurlaritzak laster beste bi aldaketa handi egingo dituela bi neurri hauekin. Batetik, proposatu du ikasleek PADI programa erabiltzeko adina handitzea. Gaur egun, 7 eta 15 urte bitarteko ikasleek dute PADI programan parte hartzeko eskubidea, baina gobernuak 0 eta 5 bitarteko adin tartera handitu nahi du.

Bestalde, kontsumo publikoko uren fluorizazioa indargabetzeko lege-aurreproiektu bat dago. Legeria hori oraindik ez da indarrean jarri, hau da, momentuz EAEn uren fluorazioa ez da desagertu. Onartuz gero, komenigarria litzateke herritar guztien aho-hortzetako osasunean duen eragina monitorizatzea, bereziki gizarte-klase apalenena, horiek baitira, zalantzarik gabe, orain arte neurriari onura gehien atera diotenak.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 44
• Artikuluaren izena: Hortzetako txantxarra: etiopatogeniaren garapena eta osasun publikoaren erronka.
• Laburpena: Hortzetako txantxarraren etiopatogeniari buruzko ezagutzak asko aurreratu dira azken hamarkadetan, baina gaixotasunak osasun publikoarentzat erronka handia izaten jarraitzen du. Beharrezkoa da ikerketarekin jarraitzea eta prebentzio-estrategia berriak ezartzea, batez ere komunitate ahulenetan, gaixotasuna sorrarazten duten faktore soziodemografikoak kontuan hartuta. Gaur egun jarraitzen den estrategia prebentibo indibiduala ez da eraginkorra txantxarrak sortzen dituen desberdintasunei aurre egiteko. Azken hamarkadetan aho-hortzetako txantxarren indizeak jaitsi egin dira Euskal Autonomia Erkidegoan, PADI programari eta uren fluorizazioari esker; gaur egun Europako onenen artean daude. Hala ere, klase sozial baxuenek besteek baino indize askoz handiagoak dituzte. Hori dela eta, oso garrantzitsua da Eusko Jaurlaritzak, azkenean uraren fluorizazioa bertan behera uzten badu, azterketa metodologiko zorrotzak egitea erabaki horren eragina neurtzeko, bereziki talde ahuletan.
• Egileak: Jon Fernández-Bonet, Xabier Marichalar-Mendia eta Aitana Lertxundi
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 11-26
• DOI: 10.1387/ekaia.24615

Egileez:

• Jon Fernández-Bonet doktorea UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateako Estomatología II Saileko ikertzailea da.
• Xabier Marichalar-Mendia UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Erizaintza Saileko ikertzailea da.
• Aitana Lertxundi UPV/EHUko Medikuntza eta Erizaintza Fakultateko Prebentzio Medikuntza eta Osasun Publikoa Saileko ikertzailea da.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Hortzetako txantxarraren etiopatogenia, osasun publikoaren erronka appeared first on Zientzia Kaiera.

Blanca Martínez

Noizean behin, hedabideek ozeanoetara isuri ditugun eta itsasoko korronteek zenbait ingurutan pilatu dituzten zaborren eta hondakin flotagarrien metaketen irudiak erakusten dituzte. Horiei plastikozko uharte deitzen diegu. Bada, oso izen grafikoa eta deigarria izan arren, akats batera garamatza. Eta ez nago plastikoen kontuaz hitz egiten, uharteen kontuaz baizik.

Kontzeptuak parekatzen baditugu, pentsa dezakegu uharte naturalak itsasoan flotatzen ari diren lur metaketak direla. Ideia hori antzinatik izan dugu lagun eta gure mitologia askoren parte da. Odiseo izan zen lehenengoa (ezagunagoa da latinezko Ulises izenarekin); izan ere, Egeo itsasoan eta Mauira heldu arte bere itsasontziarekin elkarren aurka talka egiten ari ziren arroka erraldoi eta alderraiak ekidin behar izan zituen; itsas hondotik lur zati erraldoi bat atera zuen bere amu magikoaren bidez, eta, askatu eta puskatan apurtu ostean, ozeanoan flotatzen geratu ziren; horrela, Hawaii uharteak sortu ziren. Zorionez, gaur egun, geologiara jo dezakegu uharteak benetan zer diren eta nola sortzen diren jakiteko.

1. irudia: bi plaka tektonikoren (gezi gorrien arabera) hedapen edo bereizte mekanismoa. Horren ondorioz, litosfera apurtu egiten da normalak izeneko failen alde (normal fault irudian). Faila horiek altxatutako blokeak (horst) eta hondoratutako blokeak (graben) sortzen dituzte. (Iturria: Ameriketako Estatu Batuetako Geologia Zerbitzuaren irudia, United States Geological Service)

Uharte bat azaleratutako lur zatia da, hau da, urpean dagoena eta urez erabat inguratuta dagoena. Baina horrek ez du esan nahi itsaso gainean flotatzen ari denik, kontrakoa baizik. Uharte guztiek erroa dute itsas hondoan, eta itsas maila gainditu arte azalera igotzen diren goragune handien goiko partea baino ez dira; horregatik ikusi ditzakegu ozeanoan. Beraz, uharteak itsas lurrean jaio eta une horretako uraren mailatik gora hazten diren mendi erraldoiak baino ez dira. Bestalde, hondo ozeanikoa ez da azalera laua; izan ere, gainazalera ateratzen ez diren lur goragune asko daude, eta horiek itsaspeko mendiak izenez ezagutzen ditugunak eratzen dituzte.

Apur bat orokortuz, uharteak bi prozesu geologiko zehatzen bidez sor daitezke. Alde batetik, mugimendu tektonikoak daude. Beste batzuetan aipatu dudanez, gure planetan kanpoen dagoen geruza (litosfera), zabalena, solidoena eta zurrunena izateaz gain, plaka tektonikoak izeneko zatitxoetan banatuta dago. Plaka horiek beheko geruzaren (astenosfera) gainean mugitzen dira, zeina solido plastikoa den. Plaka horietako bi elkarrengandik aldentzen direnean, litosfera findu eta apurtu egiten da. Ondorioz, bloke hondoratuak eta altxatuak agertzen dira, eskailera bateko mailak balira bezala, eta itsas urez estaltzen dira apurka-apurka. Itsas mailak ez badu behar beste gora egiten, altxatutako bloke batzuk azalean ager daitezke eta uharteak sortu.

Baina plaka teknikoek elkarren aurka ere egin dezakete talka. Kasu horietan, arrokak trinkotu egiten dira, eta pixkanaka altxatzen dira ozeanoaren hondotik, mendiak sortuz. Mendi horiek, berriro ere, uraren maila gainditu dezakete, eta uharteak sortu azaleran. Hona hemen adibide ezagun bat: prozesu tekniko horiek plaka Iberikoaren eta Afrikako plakaren arteko talkan gertatu ziren. Hala, Mendikate Betikoak sortu ziren, bai eta horien itsaspeko ekialdeko jarraipena ere, Balear Uharteak.

2. irudia: Iberiar Penintsularen itsaspeko topografia (batimetria), non Balear Uharteak Mediterraneoaren hondotik nola altxatzen diren ikusten den. (Argazkia: The Mediterranean seafloor maparen irudi eraldatua (Tiborg G. Tothek ilustratu zuen AEBko Geografia Elkarte Nazionalaren Kartografia Dibisiorako). Iturria: Cartographic Division, National Geographic Society).

Uharteak sortzeko beste prozesu geologiko ohikoena itsaspeko bolkanismoa da. Kasu honetan, ganbara magmatiko bat dugu ozeanoaren hondoaren azpiko puntu finko batean. Une zehatz batean, ganbara hori erupzioan hasi eta itsaspeko sumendia sortzen du. Inguru berean ondoz ondoko erupzioak baditu, sumendi hori gero eta gehiago haziko da gainazalerantz, eta litekeena da ur gainetik ateratzea. Orduan, jatorri bolkanikoko uhartea osatuko du, Kanarietako artxipelagoko uharte guztiak bezalaxe.

Uharteen sorrera eragin duten prozesu geologikoak denboran mantentzen badira, uharte horiek hazi egingo dira, bai itsas mailarekiko altitudean, bai urpean dagoen azaleran. Baina, prozesu horiek eten egiten badira, higadura bereak egiten hasiko da, eta azaleratutako lurzatiak suntsitu egingo ditu. Hori horrela, baliteke uharteak desagertzea, eta hondar batzuk besterik ez geratzea, itsaspeko mendi gisa. Are gehiago, itsas mailaren igoeren eta jaitsieren ondorioz, azaleratutako lurralde batzuk urak estal ditzake, eta, alderantziz, itsaspeko goragune batzuk gainazalean ager daitezke; horrela, uharteak etengabe agertu eta suntsitu daitezke. Eta hori aintzat hartu gabe azaleratutako lurraldeak bat-batean sortu edo suntsitu ditzaketen muturreko zenbait gertakari, hala nola Thera sumendiaren leherketa-erupzioa aro minoikoan, Santorini uhartearen erdia baino gehiago suntsitu zuena.

Laburbilduz, uharteak, gure planetako gainerako mendiak bezalaxe, ez dira uretan flotatzen ari diren lur puskak, baizik eta hondo ozeanikoan ondo baino hobeto ainguratutako arroken pilaketa handiak, gure paisaia, bai eta itsaspekoa ere, aldatzen duten prozesu geologikoen ondorio.

Egileaz:

Blanca María Martínez (@BlancaMG4) Geologian doktorea da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzailea eta UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia Fakultateko Geologia Saileko laguntzailea.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko urriaren 12an: Islas, montañas que emergen del mar.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Uharteak, itsasotik azaleratzen diren mendiak appeared first on Zientzia Kaiera.

Juanma Gallego

Zelulen artean dituzten kanalak funtsezkoak zaizkie landareei argia nondik datorkien jakiteko. Gakoa uraren eta airearen artean sortzen den argi dispertsioan dagoela aurkitu dute.

Zientziaren ikuspegi erromantiko batean ohiko ikuspegia da eureka momentua irudikatzea. Zientziari lotuta ez dagoen une batean, bat-batean, zerbaitek klik egiten du garunean, eta aurkikuntza baterako atea irekitzen duen ideia dator burura.

Argi dago, baina, gehien-gehienetan gauzak ez direla horrela. Zientzialarien lana askoz prosaikoagoa izan ohi da, eta, batez ere unibertsitateari lotutakoen kasuan, burokraziak harekin batera darama denboraren zati esanguratsu bat. Horrez gain, zientziari lotutako lana bera lotuagoa dago datuen eta erreferentzien bilketari, bat-bateko ideiei baino. Lanbide gehienetan gertatzen den modu berean, eta esaera modernoari jarraiki, inspirazioak lanean harrapatu behar zaitu.

1. irudia: landareentzat bereziki garrantzitsua da argia non dagoen jakitea, horri esker gai direlako fotosintesia optimizatzeko. (Argazkia: Juanma Gallego)

Hau esanda ere, onartu beharra dago zenbaitetan gertatzen direla horrelako eureka une txikiak, eta haietatik irakaspen garrantzitsuak atera daitezkeela. Halako zerbait gertatu zitzaion Christian Fankhauser biologoari. Arabidopsis thaliana landarearen ale mutante bat ikusi zuenean konturatu zen bere zurtoina bereziki gardena zela, eta, gainera, landareak ez zuela modu egokian erantzuten argiaren aurrean. Antza, argiari jarraitzeko landare gehienek duten berezko gaitasuna galdua zuen nolabait landare mutanteak. Zientzialaria izanda, Fankhauser konturatu zen gabezia horretan gako garrantzitsu bat aurkitzeko modua egon ahal zela. Inspirazio kolpe hori Science aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu bilakatu da.

Logikoa denez, abantaila ugari ditu argiaren jatorria non dagoen jakiteak. Horren arabera, inguruan kokatzeko informazio oso baliagarria eskuratzen dute organismoek. Eta gaitasun hau bereziki garrantzitsua da landareentzat, gehienek fotosintesia egiten dutelako. Landareentzat ez ezik, azken finean fotosintesia kate trofiko gehienarentzat ere nahitaezkoa da, landareak prozesu osoaren oinarrian daudelako.

A. thaliana mutante bat laborategian izatea ez da, noski, frikikeria kontua: organismo eredu bezala landarerik erabiliena da zientzian. Besteak beste, izugarri indartsua da, eta berdin berdin hazi daiteke lasai asko asfalto arteko zirrikitu ñimiño batean zein ISS Nazioarteko Espazio Estazioan ere. Bestetik, argiari jarraitzeko gaitasunari fototropismo esaten zaio, eta orain aurkeztu den ikerketa honen aurretik ere mekanismoaren oinarrizko prozesuak ezagunak ziren. Fototropina hormonek auxina izeneko beste hormonen zabalpena arautzen dute: argiak zutoinean jotzen duenean, landarearen hazkundea ahalbidetzen duten auxinak modu uniformean zabaldu egiten dira. Baina argiak alde batetik baino jotzen ez duenean, auxinak itzalpean dagoen aldean pilatzen dira, alde horren hazkundea sustatuz, eta, ondorioz, landarea argitasunerantz bideratuz.

Dena dela, orain arte ez zen ezagutzen fototropina horiek nola moldatzen diren argia nondik datorren ezagutzeko. Orain, Fankhauserrek gidatutako ikertzaile taldeak misterio hori argitu duela dio.

2. irudia: landare basatia eta mutantea, parez pare. Mutanteak ez dio erantzuten argiari, barruan dituen zelula arteko kanaletan airea ez dagoelako. (Argazkia: Martina Legris / © CIG-UNIL)

Gakoa landare mutanteen gardentasuna ahalbidetzen duten zelulen arteko kanal txikietan dagoela azaldu dute. Hori baita, hain justu, laborategian ikusitako landare horietan zegoen aldea: ohiko itxura zuten landareen kasuan, zelulen arteko kanaletan airea baino ez zegoen. Landare mutanteen kasuan, berriz, kanal horiek likido batez beteta zeuden.

Handik ondorioztatu dute kanaletan dagoen aire hori funtsezkoa dela fototropismoa ahalbidetzeko, uraren eta airearen propietate optikoak desberdinak direlako. Horrela, argiarekiko sentikorra den landare ehuna airearen eta uraren arteko interfazearen ezaugarri optikoez baliatzen da argiaren jatorriaz jabetzeko. Nolabait, airez betetako kanal hauen bitartez zelula fotosentikorrak gai dira argi gradiente bat irakurtzeko eta, ondorioz, argia nondik datorren jakiteko.

Ikerketa zabaltzeko argitaratu duten prentsa oharrean ostadarra ahalbidetzen duen fenomeno optikora jo dute. “Airearen eta uraren errefrakzio indizeak ez dira berdinak”, azaldu du Martina Legris egilekide nagusiak. “Horren ondorioz, ernamuinean zehar igarotzean, argia sakabanatzen da. Guztiok behatu dugu fenomeno hau ostadar bat ikustean”.

Nabarmendu dutenez, argia nondik datorren ondorioztatzeko ez ezik, landarea zelulen arteko kanal hauetaz baliatzen da ere karbono dioxidoa eta oxigenoa garraiatzeko. Besteak beste, horri esker, uholdeak gertatzen direnean hipoxia gainditzeko moduan dago landarea.

Erreferentzia bibliografikoa: Nawkar, G. M., Legris, M., Goyal, A., Schmid-Siegert, E., Fleury, J., Mucciolo, A., De Bellis, D., Trevisan, M., Schueler, A., & Fankhauser, C. (2023). Air channels create a directional light signal to regulate hypocotyl phototropism. Science, 382(6673), 935–940. DOI: https://doi.org/10.1126/science.adh9384 Egileaz:

Juanma Gallego (@juanmagallego) zientzia kazetaria da.

The post Argiari jarraitzeko landareek duten mekanismoa azaleratu dute appeared first on Zientzia Kaiera.

Eugenio Calabi irailaren 25ean hil zen bizitzan zehar objektu geometriko berriak asmatu ondoren; soken teoriarentzako funtsezkoak izan ziren objektuak.

Eugenio Calabi matematikari sortzailea zen kideentzat: “eraldatzaile originala” Xiuxiong Chen ikasle ohiak adierazi zuen bezala. 1953an hasi zen Calabi ordura arte inork irudikatu ez zituen formak ikusten. Beste matematikari batzuen iritziz, ezinezkoa zen forma horiek egotea. Baina handik pare bat hamarkadatara forma horiek oso garrantzitsuak izan ziren matematikan nahiz fisikan. Emaitzek irismen oso handia izan zuten, inork uste zuena baino askoz handiagoa, baita Calabik berak uste zuena baino ere.

1. irudia: . (Ilustrazioa: Kristina Armitage / Quanta Magazine. Iturria: Jean-François Dars; MFO; Laguna Design/Science Source)

Calabik 100 urte zituen irailaren 25ean hil zenean, eta XX. mendeko eraginik handieneko geometraria izan dela diote kide nahigabetuek. «Matematikari askoren nahia gai jakin bati buruzko lana amaitzen duten problemak ebaztea izaten da», esan zuen Chenek. “Calabiri gaia hastea gustatzen zitzaion”.

Jerry Kazdan Calabiren kidea izan zen Pensilvaniako Unibertsitatean, elkarrekin irakatsi zuten ia 60 urtez eta haren esanetan Calabik “gauzak ikusteko modu berezia zuen. Gutxien nabarmentzen zen aukera hautatzen zuen; matematika egiteko modu hori zuen”. Kazdanen hitzetan, Calabiren kezkarik nagusienetakoa «inor pentsatzen ari ez zen galdera interesgarriak egitea» zen. Galdera horien erantzunen ondorioek denbora luzezko garrantzia dute askotan.

Calabik ikaragarrizko ekarpenak egin zituen arren geometriako alor askotan, barietate mota berezi bati buruz 1953an egindako aieruagatik ezagutzen da bereziki. Edozein dimentsiotan egon daitekeen azalera edo espazio bat da barietate bat, eta funtsezko ezaugarri bat du: azalerako puntu bakoitzaren inguruko «auzo» txiki orok laua dirudi. Lurra, esaterako, borobila (esferikoa) da urrunetik begiratuz gero, baina lursail txiki bat hartuz gero, laua dirudi.

Princetoneko Unibertsitatean graduondokoa egiten ari zela, Calabiri Kähler-en barietateak interesatu zitzaizkion; Erich Kähler, XX. mendeko alemaniar geometraren izena daramatenak. Mota horretako barietateak lisoak dira, horrek esan nahi du ez dutela ezaugarri zorrotz edo irregularrik eta dimentsio pareak baino ez dituztela: 2, 4, 6 eta abar.

Esfera batek etengabeko kurbadura du. Dena delako abiapuntutik edo norabidetik abiatu eta azaleran edozein tokitara joanda ere, zure bidea neurri berdinean kurbatuko da. Oro har, barietateen kurbadura aldatu egin daiteke puntu batetik bestera. Matematikariek kurbadura neurtzeko modu desberdinak dituzte. Ricciren kurbadura izenekoa asko interesatu zitzaion Calabiri, neurri konparatiboki sinplea izan arren. Kählerren barietateek puntu bakoitzean Ricciren kurbadura zero izan dezaketela proposatu zuen, oro har haren forma murrizten duten bi baldintza topologiko bete arren. Beste geometra batzuen iritziz, forma horiek onegiak ziren egia izateko.

Shing-Tung Yau izan zen hasieran eszeptikoen taldean egon zenetako bat. Calabiren aieru horrekin 1970ean egin zuen topo lehenengo aldiz, Kaliforniako Unibertsitatean (Berkeley) graduondoko ikaslea zela, eta txundituta geratu zen. Aierua egiazkoa zela erakusteko, Calabik problema planteatu zuen bezala, ekuazio oso arazotsu baten irtenbidea aurki zitekeela erakutsi behar zen, baita ekuazioa zuzenean ebazten ez bazen ere. Hori are erronka handiagoa zen, aurretik inork ez baitzuen ebatzi tipo berezi honetako ekuazio bat.

2. irudia: Calabi-Yau barietate baten zeharkako sekzio honek haren konplexutasun zorrotzaren berri ematen digu. (Irudia: Andrew J. Hanson – CC BY-SA 3.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)

Zenbait urtez problema horri buruz pentsatzen aritu ondoren, Yauk 1973ko geometriako batzar batean adierazi zuen aierua faltsua zela erakusten zuten kontradibideak aurkitu zituela. Calabi ere batzar hartan zen eta orduko hartan ez zuen inolako kontrako arrazoirik planteatu. Handik hilabete batzuetara, gaiaz apur bat hausnartu ondoren, Yauri eskatu zion argudioa argitu zezala. Yauk bere kalkuluak berriro aztertu zituenean, akats bat egin zuela ohartu zen. Kontradibideek ez zuten oinarririk, beraz, aierua zuzena zen.

Calabik jatorrian proposatutako barietate klaseak bazirela demostratuz igaro zituen Yauk hurrengo hiru urteak. 1976ko Eguberri egunean Calabirekin eta beste matematikari batekin elkartu zen Yau eta proba baliozkoa zela baieztatu zuten, eta gaur egun Calabi-Yau deitzen diren objektuen existentzia matematikoa eman zuten. 1982an Fields domina irabazi zuen Yauk, matematika arloko ohorerik handiena, eta emaitza horri esker izan zen, hein batean.

Garai hartan, naturaren indarrak bateratuko zituzten teoriak ideiatzen saiatzen ziren fisikariak hasita zeuden ideia bat lantzen: funtsezko partikulak, elektroiak esaterako, soka dardarkari oso txikiez eratuta zeudela. Dardararen patroi desberdinak partikula desberdinen bidez adierazten dira. Arrazoi teknikoen ondorioz, dardara horiek 10 dimentsiotan baino ez dute funtzionatzen behar bezala.

Ez dago esan beharrik ez dirudiela munduak 10 dimentsio dituenik: espazioaren hiru dimentsio eta denboraren dimentsio bat besterik ez daudela dirudi. Baina 1980ko hamarkadaren erdi aldera fisikari talde bat ohartu zen unibertsoko sei dimentsio “estrak” Calabi-Yau barietate oso txiki batean ezkutatuta egon zitezkeela (10-17 zentimetro baino txikiagoko diametrokoetan). Esparru fisiko horri soken teoria izena jarri zitzaion eta esaten zuen Calabi-Yau formak agintzen zituela partikulak eta naturako indarrak. Teoria hori supersimetria izeneko propietate baten mende zegoen, eta Kählerren barietate batean sartuta zegoen simetriatik sortu zen; hori zen Calabi-Yau barietateak soken teoriarentzako egokiak izatearen beste arrazoia.

1984rako Yauk bazekien Calabi-Yauren 10.000 forma desberdin egin zitezkeela (gutxienez) sei dimentsiotan. Ez dago argi gure mundua Calabi-Yau barietatez beteta ote dagoen isilpean (ikusteko txikiegiak diren dimentsioetan ezkutatuta), baina urtero hainbat fisikarik eta matematikarik argitaratzen dituzte milak artikulu haien propietateak ikertuz.

Yauk esan du Calabi-Yau terminoa hainbestetan agertzen dela, batzuetan bere izena Calabi dela pentsatzen duela. Calabik 2007an esan zuen “Harro nago ideia honek izan duen arretagatik”, soken teoriarekin duen loturaren ondorioz. “Baina nik ez dut inolako zerikusirik izan. Aierua lehenengoz planteatu nuenean, ez zuen fisikarekin inolako zerikusirik. Geometria besterik ez zen”.

Calabi ez zuen beti matematikari bihurtzeko asmorik izan. Laster erakutsi zuen talentua: aita abokatua zuen eta zenbaki lehenei buruzko galderak egiten zizkion haurra zela. Baina Bigarren Mundu Gerra hasi eta familiak Italiatik ihes egin ondoren 1939an Massachusettseko Teknologia Institutura iritsi zenean 16 urterekin, ingeniaritza kimikoan espezializatzea erabaki zuen,  Gerra garaian Estatu Batuetako armadaren itzultzailea izan zen Frantzian eta Alemanian. Etxera itzuli zenean, ingeniari kimiko aritu zen denbora apur batez, matematikan hastea erabaki zuen arte. Princetonen egin zuen doktoregoa eta zenbait katedratan egon zen Penn-era (Pennsilvaniako Unibertsitatea, itzultzailearen oharra) iritsi zen arte 1964an eta han jarraitu zuen.

Beti izan zuen matematikarako grina eta ikertzen jarraitu zuen 90 urtetik gora ere. Chen ikasle ohia da eta gogoan du Calabik nola hartzen zuen matematika saileko posta aretoan edo igarobideetan eta orduak egon zitezkeen hizketan, Calabik formulen zirriborroak egiten zituen bitartean gutun azaletan, ezpainzapietan, paperezko eskuoihaletan edo bestelako paper zatietan.

Yauk gorde zituen Calabirekin izandako hizketaldi haietako ezpainzapi batzuk. “Beti ikasi nuen formula haiekin, Calabiren intuizio geometrikoaren zentzu harrigarriaren berri ematen zuten”, esaten du Yauk. “Oso eskuzabala zen ideiak partekatzean eta ez zion axola ideia horiengatik aitortzak jasotzeak. Matematika egitea dibertigarria zela pentsatzen zuen”.

Calabik esaten zuen bere denbora pasa gustukoena zela matematika. “Zure zaletasunak lanbide izateko zorte ikaragarria izan dut bizitzan”.

Jatorrizko artikulua:

Steve Nadis (2023). The Mathematician Who Sculpted the Shape of Space, Quanta Magazine, 2023ko urriaren 16a. Quanta Magazine aldizkariaren baimenarekin berrinprimatua.

Itzulpena:

UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Espazioaren forma zizelkatu zuen matematikaria appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Informatika

Muitze Zulaika Gallastegi informatikaria euskarazko zuzentzaile gramatikala garatzen dabil, Orai adimen artifizialeko zentroan (Elhuyar). Azaldu duenez, karreran sortu zitzaion hizkuntzaren prozesamenduaren inguruko interesa, eta horretan dabil lanean gaur egun. Hizkuntza gutxituentzat oso garrantzitsua da ereduek hura ulertzea, hizkuntza gizartean aktibo mantentzeko. Alabaina, adierazi du arloak ikuspegi feministagoa izatea gustatuko litzaiokela. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran.

Osasuna

Ainara Castellanos Ikerbasqueko ikertzaileak sakon aztertu du zeliakiaren ondorioz sortzen den inflamazioa. Castellanosek azaldu du gaixotasun zeliakoa gaitz autoimmune bat dela, hestearen inflamazioa egiten duena. Inflamazio hori murrizteko gai den azidoa ikertu du berak, hain zuzen ere, azido salbianolikoa. Salbia landaretik lortzen da, eta Castellanos eta lankideek frogatu dute azido horrek eten ditzakeela glutenak RNAn eragiten dituen aldaketak. Informazio gehiago Berrian eta Elhuyar aldizkarian aurkitu daiteke.

Hizkuntzalaritza

Hizkuntza batzuk besteak baino zailagoak izatearen fama duten arren, gutxietsitako hainbat hizkerarekin egindako ikerketek erakutsi dute haien hizkuntza-egitura beste edozein hizkuntza naturalena bezain ordenatua eta sistematikoa dela. Beraz, hizkuntza bat zailagoa edo errazagoa iruditzen zaigun gure abiapuntuaren araberakoa izaten da. Hau da, ikasi behar dugun hizkuntza gure jatorrizko hizkuntzatik zenbat eta antzekoagoa izan, errazagoa egingo zaigu ikastea. Azalpenak Zientzia Kaieran: Hizkuntza bat zaila izan daiteke?

Materialen ingeniaritza

EHUko Gipuzkoako Ingeniaritza Eskolako ikertzaileek esne-gazuratik eratorritako film biodegradagarria diseinatu dute. Zehazki, esne-gazuraren proteina erabili dute, eta konpresio bidez sortu dute filma. Ikertzaileen iritziz, film biodegradagarri horien erabilerarekin hondakinen kopurua murriztuko litzateke, eta elikagaien bizitza erabilgarria ere handituko litzateke. Informazio gehiago Zientzia Kaieran: Esne-gazuratik eratorritako film biodegradagarriak.

Grafenoz egindako lehen erdieroale funtzionala diseinatzea lortu dute Georgiako Teknologia Institutuko ikertzaileek. Erdieroale horrek 10 aldiz mugikortasun handiagoa du siliziozkoak baino, beste abantaila batzuen artean. Ikertzaileen esanean, grafeno epitaxialak erabat alda lezake elektronikaren alorra, eta etorkizun batean teknologia berriak ahalbidetu litzake. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Astronomia

Ikerketa batek planteatu du Olympus Mons Marteko egitura Lurreko artxipelago bolkaniko baten baliokidea izan litekeela. Egitura oso handia da; 600 kilometroko diametroa eta 20 kilometroko altuera ditu. Ikertzaileen esanetan, uharte bolkaniko bat izatekotan, bi arrazoiengatik izango litzateke hain handia. Alde batetik, Marten ez dagoelako plaka tektonikorik, eta bestetik, Marteko grabitatea Lurrekoaren %40 delako. Gainera, garai batean ozeanoaren maila non zegoen ere ezagutu daiteke uharteari begiratuta. Datu guztiak Zientzia Kaieran: Marterako artxipelago bolkaniko bat.

Abenduaren 30ean Juno zundak Io Jupiterren ilargiaren orain arteko bereizmen handieneko irudiak hartu zituen. Io Jupiterren gertueneko ilargia da, eta hartatik 2.500 km-ra pasa zen zunda. Hala, irudi horietan bereizi daitezke ilargiaren hainbat egitura, hala nola, sumendien kraterrak, mediak eta labazko aintzirak. Otsailean berriro gerturatuko da Iora, datu gehiago biltzeko. Azalpenak Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Irati Diez Virto (@Iraadivii) Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #468 appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez

Menopausia paradoxa bat da bere horretan. Eboluzioaren ikuspuntutik, ugaltzeko gai ez diren izakiek bizirautea ez du zentzurik, ez begi-bistakorik behintzat. Baina gertatzen da, eta ez gizakian bakarrik. Orain arte uste zen gizakiaz gain itsas ugaztun gutxi batzuek baino ez zutela izaten menopausia. Ikerketa berri batek, ordea, ikusi du menopausia duten txinpantzeak daudela Ugandako komunitate basati batean. Aurkikuntza horrek, beste behin, hankaz gora jarri du orain arte ugaztunen eta menopausiaren inguruan ziurtzat jotzen zena.

Lehenik eta behin, argibide pare bat artikulu honetan erabiliko den “menopausia” hitzaren inguruan. Zientifikoki erabat zuzenak izateko, menopausia hitza gizakiarentzat sortu zen terminoa da, eta bi hitz grekotatik dator: “meno” terminoak hilabeteari egiten dio erreferentzia (hau da, hilekoari), eta “pausis”-ek etenaldiari edo amaierari. Hau da, menopausia hitzak literalki hilekoaren amaiera esan nahi du. Definizio hori ez da baliozkoa gizakia ez diren gainerako animalia gehienentzat, ez baitute gizakiak bezalako hilekorik (saguzar espezie batzuek badute ziklo oso antzekoa). Alabaina, hitz hori erabiliko da heldutasunean ugaltzeko gaitasunaren galera adierazteko.

Irudia: Gaur egunera arte egin diren ikerketen arabera, ugaztun oso gutxik uzten diote ugaltzeari hil baino lehenago. (Argazkia: Andre Estevez – domeinu publikoko irudia. Iturria: Pexels.com)

Gaur egunera arte egin diren ikerketen arabera, ugaztun oso gutxik uzten diote ugaltzeari hil baino lehenago. Zehazki, bost espezietan soilik ikusi da egoera berezi hori: orketan (Orcinus orca), pseudorketan (Pseudorca crassidens) , pilotu izurde hegalaburretan (Globicephala macrorhynchus), narbaletan (Monodon monoceros), eta belugetan (Delphinapterus leucas). Orain dela gutxi txinpantzea gehitu zaie, Pan troglodytes, zerrenda honetako primate bakarra, gizakia alde batera utzita.

Lehenago aipatu bezala, lehen begiradan badirudi menopausia eboluzioaren legeetatik irteten dela. Izan ere, zein abantaila izan ditzake populazio batean ugaltzeko gaitasunik ez duten kideak mantentzeak? Hor dago koxka, hain zuzen ere: abantailan. Eta sakonago begiratuta, zientzialariek aurkitu egin dituzte menopausia duten animaliek eskaini ditzaketen abantailak, bai gizakietan eta baita gizakitik kanpo ere.

Abantaila horietako bat azaldu nahi duen hipotesia nahiko argitzailea da bere horretan, “amonaren hipotesia” izena baitu. Hipotesi horren arabera, ugaltzeko gaitasuna galdu duten emeek (amonek) beren ondare genetikoa indartzen dute amona-lanak eginez. Hau da, haien biloben zaintzan laguntzen dute. Gainera, amonak jada ugaltzen ez direnez, bilobei baliabide eta elikagai gehiago eskaini diezazkiekete.

Txinpantzeek ere menopausia izan zezaketela argitu aurretik, amonaren hipotesiaren bidez azaltzen zen menopausiaren jatorri ebolutiboa. Izan ere, aurrez aipatutako itsas ugaztunetan “amona-jarrera” zuten kideak ikusi dira, eta frogatu da amonek laguntzen zutela hezten beren kumeak ez zirenak. Hipotesi hori ere egokitzen zaio gizakiari, kasu askotan. Txinpantzeetan, ordea, ez da inoiz halako jarrerarik ikusi. Txinpantze emeek beren jaiotzako komunitatea uzten dute nerabezaroan, eta arrak gelditu egiten dira. Beraz, txinpantze eme helduek ezin diete beren alabei lagundu biloben hazieran, ez baitaude haiekin. Semeei bai ahalko liekete lagundu, baina badirudi ez dutela egiten. Froga horiek amonaren hipotesia sendotzen zuten, txinpantzeek ez baitzuten amona jarrerarik, eta (uste zenez) ezta menopausiarik ere.

Baina zientziak egunero egiten du aurrera, eta iritsi da azalpen horren kontra-argudioa, Ugandako txinpantze populazio baten eskutik. Ngogo izeneko txinpantze komunitatea Kibale Parke Nazionalean bizi da, eta ikerketa talde batek komunitate horretako kideak monitorizatu 21 urtez. Txinpantze horien jarrera urteetan zehar aztertu ostean, ikertzaileek ondorioztatu dute komunitate horretako txinpantze emeek badutela menopausia. Azaldu dutenez, Ngogo emeek 45 urterekin izaten dute azken kumea, urte batzuk gorabehera, eta 50 eta 60 urte arteko bizi-itxaropena dute. Hala, kalkulatu zuten beren helduaroaren %20 bizi dutela ugalketa osteko fasean. Baina agian frogatu duten harrigarriena zera da: ugaltzeko gaitasuna galdu duten eme horien gernuan hormonen aldaketa bat gertatzen dela, menopausian sartzen diren gizakietan bezalaxe. Txinpantze horien gernuan hormona folikulu-estimulatzaileak eta hormona luteinizatzaileak gora egiten zuten, eta kontrara, estrogenoak eta progestinak behera.

Aurrez menopausiaz pentsatzen zena berridazteko beharra eragin du aurkikuntza horrek, eta hainbat galdera sortu ditu komunitate zientifikoan. Lehenengo galdera: Zergatik ez da orain arte egoera hori aztertu txinpantzeetan? Ngogo komunitatea alde batera utzita, txinpantzeen populazio basatietan aurrez egindako ikerketek zioten oso txinpantze gutxi iristen zirela 50 urte bizitzera, eta, beraz, ugaltzeko gaitasuna ia hil arte zutela. Ngogo komunitatea, ordea, gehiago bizi da. Ikertzaileek argudiatu dute komunitate hori oso babestuta dagoela beste komunitate batzuekin alderatuta, gehienbat gizakiaren eraginetik. Zein da orduan txinpantzeen bizi-itxaropen “naturala”? Baliteke orain arte txinpantzeen bizi-itxaropena gutxietsi izana, eta menopausia orokorra izatea. Baina, bestalde, baliteke Ngogo komunitatea ez izatea txinpantzeek egoera basatian duten bizimoduaren adierazgarri.

Zalantza horrez gain, beste bat ere sortu du Ngogo komunitateak: Txinpantzeetan menopausia egoera arrunt bat bada, zein da haren jatorri ebolutiboa? Amonaren hipotesiak ez baitu balio espezie horrentzat. Auzi horri erantzuteko, ikertzaileak beste hipotesi batean babestu dira: kasu honetan, “ugalketa-gatazkaren hipotesian”. Premisa horrek dio menopausia duten eme helduek ekidin egiten dutela eme gazteagoekin lehiatzea ugaltzeko, eta horrek taldearen kohesioa sustatzen duela. Gainera, menopausiadun emeek esperientzia eta jakinduria eskainiko liekete komunitateko kideei.

Zalantzak zalantza, argi dagoena da oraindik ezer ez dagoela oso argi. Baina zerbait ondorioztatzekotan, esan dezakegu berriz ere harritu gaituela naturak. Urte askoan pentsatu izan da menopausia gizakiaren berezko ezaugarria zela, eta beste behin ikusi dugu baietz, bagarela bereziak, baina ez horrenbeste.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Cant, Michael. (2023). Menopause in chimpanzees. Science, 282(6669), 368–369. DOI: 10.1126/science.adk7119
• Winkler, Ivana; Goncalves, Angela (2023). Do mammals have menopause? Cell, 186(22), 4729–4733. DOI: 10.1016/j.cell.2023.09.026
• Wood, Brian M.; Negrey, Jacob D.; Brown, Janine L.; Deschner, Tobias; Thompson, Melissa Emery; Gunter, Sholly; Mitani, John C.; Watts, David P.; Langergraber, Kevin E. (2023). Demographic and hormonal evidence for menopause in wild chimpanzees. Science, 382(6669), eadd5473. DOI: 10.1126/science.add5473

Iturria:

Lewis, Dyani (2023ko urriaren 26a). Menopausal chimpanzees deepen the mystery of why women stop reproducing. Nature News. https://www.nature.com/articles/d41586-023-03308-8#ref-CR2

Egileaz:

Irati Diez Virto (@Iraadivii) Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Menopausia ez da gizakiaren berezko ezaugarria appeared first on Zientzia Kaiera.

Ana Galarraga / Elhuyar Zientzia

Muitze Zulaika Gallastegik boladan dagoen arlo batean egiten du lana: adimen artifizialean. Zehazki, euskarazko zuzentzaile gramatikala garatzen dabil, Orai adimen artifizialeko zentroan (Elhuyar). Horra iristeko bidea abiatu zuenean, ordea, adimen artifiziala ez zegoen hain bogan. Are gehiago, gogoratu duenez, informatika ere ez zegoen boladan, eta erdi zoriz hasi zen horretan.

Irudia: Muitze Zulaika Gallastegi ingeniari informatikoa eta hizkuntzaren prozesamenduaren ikertzailea. (Argazkia: Elhuyar)

Dioenez, batxilergoa zientzia eta teknologiaren adarrean egin zuen, eta ez zeukan batere garbi nondik jo. Hala, bokazio berezirik gabe baina jakin-minez hasi zen UPV/EHUko Informatika Fakultatean. “Garai hartan, informatikariak irudikatzen genituen gizon friki gisa, txikitatik programatzen zekitenak… Eta, beraz, beldur nintzen karrera zer izango ote zen, gainera, ez bainekien ezer programazioaz eta abar. Baina karrerak horretarako daude, eta bertan ikasi nuen informatika zer den, eta izan zen mundu berri bat deskubritzea bezalakoa: hizkuntza berri bat ikasi nuen, programatzen ikasi nuen… Azken finean, ikasi nuen informatikari edo zientzialari batek bezala pentsatzen”.

Horrez gain, ikusi zuen fakultateko jendeak ez zuela zerikusirik eredu estereotipatuarekin, eta emakume irakasle asko ere bazeudela. Hala, pixkanaka karreraz maitemintzen joan zen. Eta han sortu zitzaion baita hizkuntzalaritzan aritzeko aukera ere. “Informatikaren arloa oso maskulinizatuta dago, eta ohiko lanbideek eta postuek ez ninduten asko erakartzen. Baina karreraren azken urtean hizkuntzaren prozesamenduaren irakasgaia izan genuen. Irakasgai horretan, makinei gizakion hizkuntza ulertzen irakasten zaie, adimen artifizialaren bidez. Eta hor bat egin zuten nire interesek, beti izan baitut hizkuntzarekiko atxikimendua”.

Irakasgai horrekin “guztiz liluratuta” geratu zen, eta mundu berri baterako ateak ireki zitzaizkion. Horrekin lotuta egin zuen gradu-amaierako lana, Elhuyarren, baita master-amaierakoa ere. Zehazki, euskarazko akats gramatikalak zuzentzeko eredu bat garatzea izan zen master-amaierako lana.

Adimen artifiziala, euskara eta feminismoa

Eredua euskararako egin izanak badu bere zailtasuna, baina motibazioaren aldetik ere berezia da, euskaraz eta euskararentzat egiten baitu lana. “Orai zentroan ekarpena egiten diogu euskarari. Argi dago adimen artifizialak baduela boterea, eta baduela gizartea eraldatzeko indarra, eta hor badaude arriskuak. Baina hizkuntzaren prozesamendua ezinbestekoa da hizkuntza gutxituentzat, hau baita errealitatea, eta, gizarte eguneratu bat eta hizkuntza aktibo bat nahi baditugu, behar dugu ereduek euskara ulertzea, euskaraz sortzeko gai izatea, itzultzeko gai… Euskararen biziraupenenerako behar dugu”.

Euskarak adimen artifiziala behar du, eta emakume ikertzaileak ere beharrezkoak dira. Zulaikaren esanean, zientzia eta teknologia, oro har, maskulinizatuta daude, eta hori aldatu egin behar da. “Eta aldatu behar da orain. Zergatik? Bada, nik ez dut ulertzen emakumezkorik gabeko mundu bat, ez dut ulertzen emakumezkorik gabeko zientzia bat, ez dut ulertzen begirada hori ez daukan ikerketarik. Eta iruditzen zait ezinbestekoa dela begirada eta pentsamendu horiek aplikatzea zientzian eta informatikan”.

Gutxiengoan egoteak prestigio edo garrantzia gutxiago ematea ere badakar, gainera. “Ez dira gauza isolatuak; badakigu egiturazko arazo bat dela. Eta aurre egiteko, lehenik eta behin, beharrezkoa da egoeraren jabe izatea eta ikusaraztea; eta, gero, politiken eta praktiken bidez egin behar zaie aurre, modu sistematikoan. Zer ikertuko dugu; zergatik ikertuko dugu hau; erabakiko dugu, ikerketa bat egin aurretik, begirada feminista batetik egitea; nork ikertuko du, nola… gauza asko planteatu daitezke hasieratik bertatik”, esan du Zulaikak.

Konplizeak ere beharrezkoak dira, eta Zulaikak topatu dituen gehienak emakumezkoak dira, eta ez informatika-arlokoak bakarrik, baita beste eremu batzuetan ere. “Haiengandik ikasiz lortu dut gero nire esparrura eramatea”.

Horrenbestez, ikerketan eta euskaraz oso gustura badabil ere, eta hor jarraitu nahi badu ere, etorkizunerako desio bat ere badauka: “Nahiko nuke espazio hori askoz ere feministagoa izatea”.

Fitxa biografikoa:

Muitze Zulaika Gallastegi Berangon jaio zen, 1999an. Informatika Ingeniaritzako gradua egin zuen, eta, jarraian, Konputazio Ingeniaritza eta Sistema Adimentsuak Unibertsitate Masterra; biak ere EHUn, Donostian, Informatika Fakultatean. Gaur egun, Elhuyarren Orai Adimen Artifizialaren zentroko ikertzailea da, eta hizkuntzaren prozesamenduaren alorrean dabil lanean, euskararako zuzentzaile gramatikal bat garatzen.

Egileaz:

Ana Galarraga Aiestaran (@Anagalarraga1) zientzia-komunikatzailea da eta Elhuyar aldizkariko zuzendarikidea.

Elhuyar aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Muitze Zulaika, hizkuntzaren prozesamenduaren ikertzailea “Espazio hau askoz ere feministagoa izatea nahiko nuke” appeared first on Zientzia Kaiera.

Maite Arregi, Pedro Guerrero, Koro de la Caba eta Alaitz Etxabide

Gaur egun, elikagaien segurtasuna eta kalitatea bermatzen duten eta elikagaien bizitza baliagarria luzatzen duten ontzien ikerketa nabarmentzen ari da eta horretarako elikagaien industriak baliabide berriztagarrietatik datozen material biodegradagarriekiko interesa erakutsi du. Testuinguru honetan, bio-hondakinetatik eratorritako proteinez osatutako filmen inguruko ikerketa-lanak burutu dira azken urteotan eta horien artean esne-gazuraren proteina dago. Euskal Autonomia Erkidegoan, 130 gaztandegik 32 ML/urte esne-gazur ekoizten dituzte, eta sortutako bio-hondakinaren % 35a lursailetara edota araztegietara isurtzen da, honek ingurunean inpaktu nabarmenak eragiten ditu. Baiesten da, 1.000 L esne-gazureko 35 kg-tako oxigeno-eskari biokimikoa eta 68 kg-ko oxigeno-eskari kimikoa sortzen direla.

Gaztaren ekoizpenean sortutako esne-gazura balio erantsiko produktu bihurtzeak ekonomia zirkularra sustatu dezake: lehengaia, esne-gazuraren proteina, gaztaren ekoizpenean sortutako bio-hondakin batean du jatorria eta elikagaientzako ontzi konpostagarriak ekoizteko erabil daiteke, gaztarekin esaterako, elikagai koipetsuekin proteinek duten portaera onagatik. Horrela, elikagaien ontzi konbentzionaletan ez bezala, konpostaren bidez hondakinen sorrera ekidingo litzateke. Ildo horri helduz, proteinetan oinarritutako film biodegradagarriak erabiliz, plastiko sintetikoen eskaria murriztuko litzateke, Ekonomia Zirkularrerako Ekintza Planarekin eta Garapen Iraunkorrerako Helburuekin bat etorriz.

Irudia: Ekonomia zirkularra: gazta bezalako elikagaiak ontziratzeko balio dezakeen esne-gazuraren proteina erabiliz prestatutako film konpostagarrien bizi zikloa. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Gure ikerketa honetan, esne-gazuretik eratorritako film biodegradagarriak konpresio metodoaren bidez prestatu ziren eta ondoren hauen propietateak aztertu ziren, filmak elikagaiak ontziratzeko aplikazioetan erabiltzeko helburuarekin. Proteinazko filmen malgutasuna handitzeko glizerol plastifikatzailea gehitu zen eta elikagaietan aurkezten diren lipidoen oxidazioa atzeratzeko berriz, azido askorbiko (propietate nutritiboak dituen osagai eta gehigarria (E300), elikagai-industrian asko erabiltzen dena) antioxidatzailea kontzentrazio ezberdinetan gehitu zen. Filmen karakterizazioan filmeko osagaien arteko elkarrekintzak eta filmen kolorea, distira, morfologia, propietate mekanikoak eta ingurumen inpaktuak aztertu ziren. Oro har, azido askorbikoaren gehikuntzak filmetan aldaketa nabarmenak eragin zituela ikusi zen, elikagaiak ontziratzeko aplikazioetarako funtsezko propietateak lortuz.

Esne-gazuraren proteinazko filmetan azido askorbikoa gehitzeak propietate mekanikoetan aldaketak eragin zituen, filmen trakzioarekiko erresistentzia murriztu baitzen eta aldiz hausturarekiko luzapena areagotu zen. Hau antioxidatzailearen efektu plastifikatzailearengatik izan zen. Azido askorbikoak esne-gazura proteinarekin interakzionatu zuela ikusi zen. Elkarrekintza horiek filmen hesi propietateak hobetu zituzten, izan ere filmen argiarekiko erresistentzia areagotu egin baitzen. Hesi propietate honen hobekuntzak argiak eragin dezakeen elikagai freskoen koloregabetzea, bitaminen degradazioa, zapore arrotzen garapena eta koipeen oxidazioa murriztu dezake, horrela elikagaien balio-bizitza luzatu daiteke eta alferrik galdutako elikagaien kopurua murriztu daiteke. Azkenik, ingurumen inpaktuaren analisiari dagokionez, aipatu beharrekoa da, filmak laborategiko eskalan egin zirela eta, beraz, fabrikazio-etapak optimizatzeak energia aurreztuko lukeela, filmen ingurumen-inpaktuak murriztuz.

Ondorioz, interesgarria izango litzateke ikerketa-ildo honekin jarraitu ahal izatea; izan ere, azterlan honen bidez esne-gazuraren proteinaz osatutako film biodegradagarriak ohiko ontzien alternatiba egokia izan daitezkeela frogatu da. Horrela, ingurumen-inpaktu handia sortzen duten hondakinen kopurua murrizteaz gain, elikagaien bizitza erabilgarria handituko litzateke eta elikagai gutxiago alferrik galduko lirateke.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 44
• Artikuluaren izena: Esne-gazuratik eratorritako film biodegradagarriak
• Laburpena: Euskadiko gaztandegietan esne-gazur ugari sortzen da eta haren isurketak kalteak eragin ditzake ingurumenean. Horregatik, ikerketa honen helburua film biodegradagarriak ekoiztea da, esne-gazuraren proteina erabiliz. Elikagaien industriako bio-hondakinetatik datorren proteinan oinarritutako elikadura-ontzien bidezko irtenbide honek, hondakinen kopurua murrizteaz gain, elikagaien bizitza erabilgarria handitzea du helburu. Esne-gazuraren proteinan oinarritutako filmak sortzeko, hainbat prozesatze-metodo erabil daitezke eta, lan honetan, konpresioa aukeratu da, ekoizpen-denborak murrizteko eta prozesu iraunkorragoak sustatzeko. Filmen eraketa-prozesua optimizatu ondoren, lortutako filmen propietate fisiko-kimikoak, optikoak, mekanikoak eta hesi-propietateak aztertu dira. Horretaz gain, filmen ingurumen-inpaktuaren azterketa egin da.
• Egileak: Maite Arregi, Pedro Guerrero, Koro de la Caba eta Alaitz Etxabide
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 389-404
• DOI: 10.1387/ekaia.23844

Egileez:

Maite Arregi, Pedro Guerrero, Koro de la Caba eta Alaitz Etxabide UPV/EHUko Gipuzkoako Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Kimikoa eta Ingurumenaren Ingeniaritza Saila eta BIOMAT taldeko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Esne-gazuratik eratorritako film biodegradagarriak appeared first on Zientzia Kaiera.

Nahúm Méndez

Gaur egun Marteren paisaia etzea begiratzen dugunean, ditugun froga guztiak gorabehera, oso zaila da duela hiru edo lau mila milioi urte nolakoa zen irudikatzea: planetak atmosfera askoz dentsoagoa zeukan, eta ozeano batek estaltzen zuen bere arro boreal handia; ibaiak zeuzkan gainazalean, bai eta lakuak ere, orain krater batzuk ikusten ditugun lekuetan. Baina, gure irudimena urrats bat harantzago eraman dezakegu oraindik ere eta gurearekin are antzekoagoa den planeta baten zirriborroa egin. Duela gutxi argitaratutako ikerketa batek planteatu zuen Olympus Mons Lurreko jatorriko bolkanikoko artxipelago baten baliokide martetarra izan litekeela, hala nola Hawaii eta Azore uharteak.

1. irudia: Marteko ozeanoaren simulazioa. (Argazkia: Goddard Space Flight Center Irudikapen Zientifikoko Laborategiaren eskutik)

Uharte horiek mantuan, ozeanoko gainazalaren azpian, puntu beroak egotean dute jatorria. Puntu horiek eraikin bolkanikoak sortzeko moduko jarduera bolkanikoa elikatzen dute, eta uharte horiek denboran zehar izandako erupzioetatik sortuko lituzkete.

Itzul gaitezen Marteren kasura eta azter ditzagun uhartearen dimentsio ikaragarriak. Zalantzarik gabe lurreko edozein uharte bolkaniko txiki-txikia izango litzateke haren parean. Olympus Monsek eratutako uharteak 600 kilometro inguruko diametroa izango luke (hori horrela, Iberiar Penintsularen barruan jartzekotan, nahiko justu sartuko litzateke), eta oinarritik 20 kilometroko altuera gaindituko luke, hau da, existitzen den edozein kasuk baino askoz gehiago. Esate baterako, Hawaii uharteak oinarritik duen altueraren bikoitza baino gehiago izango luke.

Uharte horren tamaina izugarria bi faktore nagusiren ondorio izan liteke: alde batetik, azala puntu beroaren gainean mugiaraziko lukeen plaken tektonikarik ez egotea. Faktore horren ondorioz, laba une oro sortuko litzateke oso gune zehatz batetik, baina lurrean, adibidez, azala mugitzen ari denez, ozeanoen kasuan hainbat adin dituzten uharteen segida bat sortzen da; izan ere, puntu beroa estatiko mantendu arren, azala horren gainean mugitu da, eta magma zenbait puntutatik sortu izanaren irudia eragin du.

2. irudia: Olympus Mons eredu tridimentsionala, non oso argi ikus daitekeen eremu malkarra eta, horren gainean, “ozeanoaren” mailaren gaineko eraikin bolkanikoaren eremua, askoz bigunagoa. (Argazkia: NASA/JPLren eskutik)

Aintzat hartu beharreko beste faktorea Marteko grabitatea da; izan ere, lurrekoaren % 40 ingurukoa da. Horri esker, gure planetan baino eraikin bolkaniko askoz handiagoak egonkor egon daitezke, eta ez horren erraz “desmuntatu”; hala ere, Olympus Monsen hegalean irristatzeen orban handiak ikus daitezke. Horien kausak zehazteko analisi xehatua behar da.

Nola ondorioztatu da Olympus Mons uharte erraldoia izan ahal izan zela? Ikerketa horren funtsezko puntuetako bat eraikin bolkanikoaren morfologian oinarritzen da. Irudiak begiratzean, ondo bereizitako bi alde ikus ditzakegu: beheko bat, oso malkar markatuarekin, 6 kilometro inguruko altuera duena; eta, horren gainean, askoz bigunagoa den beste alde bat, lurreko ezkutu sumendietan ikusten dugunaren antzekoa. Ikerketan malkarra interpretatzen da kosta lerroa edo itsas mailako lerroa gutxi gorabehera egongo litzatekeen puntu gisa; bertan, labak eta ozeano boreal handiak bat egingo lukete.

Gure planetan uharte bolkanikoek ere morfologia duala dute, eta muga uraren altueran dago. Arretik, malkarra zenbait modutan interpretatu zen, eraikin bolkanikoaren ezegonkortasunak, batzuetan izoztutako ozeano batekin (baina higatzeko gaitasuna duena) kontaktua izateak eta labaren eta izotzaren arteko elkarrekintzak edo ur likidoaren eraginak hegaletan eragin ditzaketen irristatzeek sortutako forma gisa.

Baina guztia ez de hemen amaitzen. Malkarra sei kilometro baino pixka bat altuagoa da, eta, zalantza gabe, ez dirudi Marteko ozeanoak inoiz horrenbesteko sakonera izan duenik… Orduan, nola ebatz dezakegu itxurazko inkongruentzia hori antzinako kosta lerroak kota askoz baxuagoan markatzen dituzten frogak aintzat hartuta? Eraikin bolkanikoaren hazkunde azkarraren ondorioz, azala tolestera behartu egon zitekeen. Horregatik, sumendiaren oinarriaren inguruan topografia deprimitua sor zitekeen, eta, beraz, eremu horretako ur zutabearen altuera justifikatuko litzateke, arro boreal osoan Marteren iraganari buruzko edozein ereduk eskainitakoa baino ozeano askoz sakonago baten existentziaren beharrik izan gabe.

3. irudia: bi kosta lerroren eta Marten gertatutako paleotsunami baten ondorioz jalgitako sedimentuen berreraikuntza. Horien bidez, Marteko iraganeko kostaren dinamika frogatzen da. Ozeanoek erakin bolkanikoen gainean duten altuera ikertzea lagungarria izan liteke uraren zikloak eta altura ezagutzeko une desberdinetan. (Argazkia: Alexis Rodríguezen eskutik)

Ikerketa horrek adarkadura asko dauzka, ez soilik maila geologikoan; izan ere, malkarrean ikus daitezkeen hegalen apurketak aztertuta ur zutabeak izan zituen altuerak ezagutu genitzake eta hori markagailu gisa erabiltzen saiatu Marteko ozeanoak denboran zehar izan duen historia hobeto ezagutzeko. Izan ere, horrek inplikazio garrantzitsuak ditu astrobiologiaren ikuspuntutik, ur kopurua eta horrek Marteren azalean egoeran likidoan eman duen denbora ezagutzeak aukera emango ligukeelako Marteren bizigarritasuna denboran zehar nola aldatu den hobeto irudikatzeko.

Gainera, ikerketa hori Tarsiseko eskualdean dauden beste sumendi batzuetara hedatzen saiatu daiteke (izan ere, sumendi horien morfologiak ere erabilgarriak izan litezke ikerketa metodo hori aplikatuta), eta iraganean uharteak izan ziren gainerako eraikin bolkanikoak ikertzen saiatu.

Baina oraindik ere etorkizunean konpondu beharreko handicap bat daukagu: lan hori ondo egiteko, seguruenik, sumendi horiek osatzen dituzten arrokak lagindu beharko genituzke. Horren bidez, arroka horiek datatzeaz gain, sumendi horien hazkunde aldien data zehatz jakin genezake, eta antzinako kosta lerroak marrazten saia gintezke. Hala ere, erronka hori gaur egun ezinezkoa da maila teknikoan, baina batek daki etorkizunean (espero dezagun hamarkada asko behar ez izatea) beharrezko baliabideak eta teknologia izango ditugun toki horiek xehetasunez ikertzeko.

Eta, ezbairik gabe, horrelako ikerketek agerian uzten dute, gaur egungo aldeak gorabehera, Marte eta gure planeta gaztaroan beharbada ez zirela horren desberdinak izan.

Erreferentzia bibliografikoa:

Hildenbrand, Anthony; Zeyen, Hermann; Schmidt, Frédéric; Bouley, Sylvain; Còstard, François; Gillot, Pierre Yves; Marques, Fernando O.; Quidelleur, Xavier (2023). A giant volcanic island in an early Martian Ocean? Earth and Planetary Science Letters, 619. DOI: 10.1016/j.epsl.2023.118302.

Egileaz:

Nahúm Méndez Chazarra geologo planetarioa eta zientzia-dibulgatzailea da.

Jatorrizko artikulua Cuaderno de Cultura Científica blogean argitaratu zen 2023ko abuztuaren 21ean: Un archipiélago volcánico para Marte.

Itzulpena: UPV/EHUko Euskara Zerbitzua.

The post Marterako artxipelago bolkaniko bat appeared first on Zientzia Kaiera.

Cecilia Fernández-Altonaga

Hainbat aldiz entzun dugu euskara ikastea zaila dela, badakizue, “aditz klase pila, hitzak beste mila…” Izan ere, euskaraz aditza bukaeran doa, hitzak oso luzeak (as-per-tze-ra-ino-ko-ak) izan daitezke eta aditz-komunztadura sistema konplexuegia omen da. Beste hainbatetan entzuna dugu, ordea, ezetz, hizkuntzak ez direla ez zailak eta ez errazak. Horrek zer esan nahi ote du, guztiek zailtasun maila bera dutela? Hala pentsatu nahiko genuke agian, baina gure intuizioak esaten digu errazago egingo zaigula katalana ikastea urduera baino.

Hizkuntzen zailtasuna ikerketaren eremura ekarriz gero, gaiak hainbat ertz dituela konturatuko gara. Alde batetik, irakurleak ziurrenik jakingo duen moduan, ezin da ukatu hizkuntza bat, bere horretan, zail edo erraz gisa irudikatzea ideologia kontu bat ere badela, hizkuntza-ideologia kontu bat. Askotan, gutxietsi nahi diren hizkuntzak zailtzat aurkezten dira, exotizatu egin dira, eta jokabide ilogikoak edo primitiboak dituztela argudiatzen da euren zailtasuna azaltzeko. Diskurtso hauek —lilurarik ez— hizkuntza batzuek besteen aldean duten pribilegio-egoera justifikatzeko erabiltzen dira, eta, zoritxarrez, oso txertatuta jarraitzen dute gure gizartean (honen inguruan, ezinbesteko erreferentzia da Moreno Cabreraren La dignidad e igualdad de las lenguas: crítica de la discriminación lingüística lana).

Irudia: hizkuntza bat zailagoa edo errazagoa iruditzen zaigun gure abiapuntuaren araberakoa izaten da. (Argazkia: DaModernDaVinci – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)

Aurreiritzi hauek, bada, horixe baino ez dira, aurreiritziak, eta ez dute oinarri zientifikorik batere. Izan ere, gutxietsitako hainbat hizkera ikertu izan direnean, haien hizkuntza-egitura beste edozein hizkuntza naturalena bezain ordenatua eta sistematikoa dela ikusten da (bestalde, hizkuntzak logikoak direlako ustea okerra da edozein hizkuntza naturaletarako, logiko hitzaren zentzu teknikoan behintzat). Hala, adibidez, 70eko hamarkadan, William Labov soziolinguistak Estatu Batuetako hiztun-komunitate beltzen hizkera —African American Vernacular English izenez ezagutu ohi dena— aztertu zuen Language in the Inner City (1973) liburuan. Bertan frogatzen zen ingeles hondatutzat (broken English) hartzen ziren hainbat egitura ez zirela akastunak, ingelesa ondo ikasi ez izanaren emaitza, baizik eta arau bati jarraitzen ziotela, eta beraz, ingelesaren aldaera bat osatzen zutela.

Azter dezagun adibide bat. Ingelesik ikasi baduzu noizbait, adibide honek ziurrenik gaizki emango dizu belarrira:

Horren ordez, nahiago izango duzu segur aski (2) bezalako egitura:

Alegia, lehen adibidean aditza (zehazki be aditza, gure euskarazko izan-en kidekoa) falta dela sumatuko duzu. Baina, inoiz pentsatu duzu zer egiten duen be/izan aditz horrek hor? Bada ezer gutxi, ez bada aurretiaz genekien zerbait berretsi. Izan ere, aditz hauek ez dira, ohiko aditzak bezala, gertaera bat adierazteko erabiltzen. Horren ordez, bi terminoren arteko baliokidetasuna adierazten dute gramatikalki. Hauei kopula aditzak deitu izan zaie eta ikusi berri dugun bezala, ez dira ezinbestekoak ere. Horregatik ez zaizu ulergaitza egin (1) adibidea eta horregatik beragatik ere, hainbat hizkuntzatan ez da aditzik behar egitura hauetan, hizkuntza horietako gramatikak ez du halakorik eskatzen. Hala da, adibidez, hungarieraz, edo tamazight hizkuntzan edo, (3) adibidean erakusten den bezala, hebreeraz:

Hortaz, ezer berezirik ez afro-amerikar ingeles hizkeran. Bestalde, hizkera honek badu be aditzaren erabilera bat ahalbidetzen duena ingeles estandarrak adierazi ezin dezakeen ñabardura bat egitea. Erreparatu (4) eta (5) perpausei:

Konturatuko zinenez, (4) adibidean, goiko (1) perpausean bezala, kopularik edo lotura-aditzik ez da ageri. (5) adibidean ordea, be forma agertu zaigu. Eta zertan datza desberdintasuna? Bada, glosan ikus dezakezun bezala, aditz-aspektuan: (4) adibideak orainaldi puntukariari egiten dio erreferentzia, hots, hizlaria hitz egiten ari den momentuan bertan dago lanpetuta Martin. Aldiz, (5) adibidean, ohikotasuna adierazten da, Martin lanpetuta egon ohi dela, alegia. Ingeles estandarrean, ordea, aditza berdin-berdin komunztatzen da kasu bietan, eta ñabardura bestelako elementuek (right now ‘oraintxe’ vs. sometimes ‘batzuetan’) adierazi behar dute:

Hara non kasu batzuetan afro-amerikar aldaera konplexuagoa izan daitekeen prestigio gehiago duen ingeles estandarra baino. Hizkera horrek, beste edozein giza hizkerak bezala, ez baitu primitibotik ezer. Izan ere, hizkuntzaren egitura aurreiritzirik gabe ikertzen hasten garen unetik, agerian geratzen da guztiok ahalmen bera daukagula hizkuntzari dagokionez.

Baina horrek berriro gakartza galdetzera hizkuntza bat bestea baino errazagoa iruditu beharko ote litzaigukeen. Hizkuntza-eskolan alemana eta italiera ikasten ibili bazara, eta alemana zailagoa iruditu bazaizu, aurreiritzi eta ideologien eraginagatik baino ez da? Bada, hemen ere, ikerkuntzak erakutsi digu ziurrenik hori ere ez dela guztiz horrela. Izan ere, hizkuntza bat zailagoa edo errazagoa iruditzen zaigun gure abiapuntuaren araberakoa izaten da.

Hala, norbanakoaren abilezia gorabehera, oro har, ikasi behar dugun hizkuntza zenbat eta antzekoagoa izan gure jatorrizko hizkuntz(et)atik, errazagoa egingo zaigu ikastea. Hori nola gertatzen den guztiz argi ez badago ere, psikohizkuntzalariek uste dute gure garunak transferentzia bat egiten duela hizkuntza berri bat ikasi behar duenean (hori zehazki nola gertatzen den darabilgun teoriaren araberakoa da, dena den). Aurretik zekizkien hitzak eta egiturak ekarri egin nahi izaten ditu hizkuntza berrira, haiek nahikoa izango diren esperantzarekin. Bi hizkuntza ez dira guztiz berdinak izaten, ordea, eta helduak garenean, lanak izaten ditugu berdinak ez diren egiturak ikasten. Hala, modu oso orokorrean esanda, ikasi beharreko hizkuntzak zenbat eta egitura desberdin gehiago izan gure lehen hizkuntz(ar)ekin alderatuta, zailagoa irudituko zaigu geure egitea.

Horregatik beragatik, gaztelaniaz edo frantsesez badakizu, zenbait erraztasun aurkituko dituzu italierara hurbiltzerakoan. Hizkuntza hauen jatorri komunari esker, forma bera edo bertsua dute hainbat hitzek (kognatuak deitzen zaie halakoei), adibidez, gaztelerazko lengua, frantsesezko langue eta italierazko lingua erraz ikasiko dituzu. Egiturei begira jarrita ere, hainbat egitura antzekoak direla antzemango duzu. Adibidez, galdera mota batzuk berdin egiten dira hiru hizkuntzetan:

Beste hizkuntza batzuetan, ordea, askoz gehiago izango dira gureaz bestelako egiturak eta ahalegin handiagoa eska dezake halakoak helduaroan ikasteak. Adibidez, erreparatu galesezko egitura honi:

Ikus daitekeenez, galesezko perpaus honetan, aditza da lehen tokian agertu behar dena, ondoan subjektua duela eta gero osagarri zuzena. Hizkuntza hau ikastean, bada, adi-adi egon beharko dugu, gurea ez bezalako osagarri-hurrenkera baitauka (euskarak, besterik ezean, subjektua-osagarria-aditza hurrenkera izan ohi du).

Dena den, hizkuntzak ikasterakoan ere, guztia ez dago aurrez emana: ikertzaileek, irakasleek bezainbat, ikusi dute beste hainbat faktorek ere eragina izan dezaketela ikasteko erraztasunean. Horien artean aipatu daitezke adina, testuinguru soziala, ikasteko metodoa, eta baita, nola ez, motibazioa ere. Bai, aspalditik ezaguna da hizkuntza ikasteko gogoa izateak erraztu egin dezakeela ikasketa-prozesua. Motibazio hori era askotakoa izan daiteke, besteak beste, integratzeko nahia, ikasten ari garen hizkuntza erabiltzen duen komunitatearekiko interesa edo lanerako behar izatea. Gainera, ematen du zenbat eta gogo handiagoa izan hizkuntza bat ikasteko, antsietatea gutxiago eta norberaren gaineko konfiantza handiagoa izaten dela.

Hortaz, badakizu, hizkuntzak ikasteko orduan, aurreiritziak albo batera utzi, ikasiko duzun hizkuntzak zure hizkuntz(ar)ekin zer duen berdin eta zer desberdin identifikatu eta gogo handiz ekiozu, hizkuntza bakoitzaren atzean mundu oso bat baitago noiz aurkituko zain!

Oharra:

Glosetarako laburdura hauek erabili dira: 3 = hirugarren pertsona; DET = determinatzailea; M = maskulinoa eta SG =  singularra.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Erdozia, Kepa eta Sanahuja, Noèlia (2021). Bigarren hizkuntzen ikasketa-prozesua. Kepa Erdozia et al. (arg.), Bi hizkuntza garun bakarrean: euskal psikohizkuntzalaritzaren ekarpenak eta erronkak (15-32). UEU eta UPV/EHU.
• Fernández, Beatriz (2016). Euskera para castellanohablantes. Erein.
• King, Gareth (1993). Modern Welsh: a comprehensive grammar. Routledge.
• Moreno Cabrera, Juan Carlos (2000). La dignidad e igualdad de las lenguas: crítica de la discriminación lingüística. Alianza Editorial.
• Tragant, Elsa eta Muñoz, Carmen (2000). La motivación y su relación con la edad en un contexto escolar de aprendizaje de una lengua extranjera. Carmen Muñoz (arg.), Segundas lenguas: adquisición en el aula (81-92). Ariel.
• Trudgill, Peter (1995 [1974]). Sociolinguistics: an introduction to language and society. Penguin Books.
• Labov, William (1973). Language in the Inner City: studies in the Black English Vernacular. University of Pensylvania Press.

Egileaz:

Cecilia Fernández-Altonaga Euskal Ikasketetan graduatua da eta gaur egun doktoregoa egiten dabil UPV/EHUko Gogo Elebiduna ikertaldean eta IKER-UMR 5478 laborategian (Euskara eta euskal testuen ikerketa gunea).

The post Hizkuntza bat zaila izan daiteke? appeared first on Zientzia Kaiera.

Marta Macho eta Uxune Martinez

2024aren etorrera ospatzeko, joko bat proposatzen dizuegu gaur. Gurutzegrama bat ebatzi beharko duzue eta bertan diziplina, herrialde eta garai desberdinetako hamabi emakume zientzialarien deiturak kokatu behar dira.

 

Horizontalak

2. Brasilgo Capivari-Cachoeira zentral hidroelektrikoa izan zen bere ingeniari-lanik garrantzitsuena. ​​

4. Genetista honek karbono dioxidoa gaur egungo landareek baino hogei aldiz gehiago xurga lezakeen landare bat garatzen ari da. Landare honek lehorteak eta uholdeak jasango lituzke elikagarria izateari utzi gabe.

6.  Aitzindaria izan zen toxikologiaren arloan, eta industria-metalen eta konposatu kimikoen gaixotasun profesionalak eta eragin kaltegarriak aztertu zituen.

8. Zuzen identifikatu zuen lehen iktiosauro-eskeletoa, lehengo bi plesiosaurus-eskeletoak aurkitu zituen eta Alemaniatik kanpoko pterosauro-eskeletoa.

9. Ontzi-militarrak ordenagailu bidez diseinatzeko lehen sistema sortu zuen, eta, horri esker, errotik aldatu zuen ontziak egiteko eta erabiltzeko modua.

10. Ezaguna da Mexikoko eta Hego Amerikako eskualdeetako landareez osatutako haren landare-aleen bildumagatik.

11. Kotoiaren egituraren aldaketa kimikoan lan egin zuen, zuntz sintetikoekin lehiatu ahal izateko.

Bertikalak

1. Astronomo honek erakutsi zuen hidrogenoa dela izarren osagai nagusia.

3. Japoniako zientzialaria hau aditua izan zen proteinen kimikan eta baita arrain-proteinen bidezko elikagaien garapenean.

5. Geologoa izan zen eta 1954. urtean Zarnitsa meatzea aurkitu zuen, Errusiako eta munduko diamante-meatze handienetako bat.

7. Mediku eskoziar hau izan zen amiantoarekiko esposizioaren eta biriketako minbiziaren artean lotura bat zegoela iradokitzen lehena.

11. Nobel saria jaso zuen usaimen errezeptoreen aurkikuntzan eta usaimen-sistemaren antolaketan egindako lan aitzindariagatik.

Gehigarria

Gurutzegrama ebazteko agian lagungarria da jarraian ageri diren irudiak. Hamabi zientzialarien irudiak dira, distortsionatuak daude eta ez dira gurutzegramako ordena berean azaltzen.

Soluzioak

Hamabi emakume zientzialarien abizenak asmatu dituzun egiaztatu nahi baduzu, kontsultatu gurutzegramaren ebazpena.

Egileez:

Marta Macho Stadler, (@Martamachos) UPV/EHUko Matematikako irakaslea da eta Kultura Zientifikoko Katedrak argitaratzen duen Mujeres con Ciencia blogaren editorea.

Uxune Martinez, (@UxuneM) Euskampus Fundazioko Kultura Zientifikoko eta Berrikuntza Unitateko arduraduna da eta Zientzia Kaiera blogeko editorea.

The post Zientzialarien gurutzegrama appeared first on Zientzia Kaiera.

Irati Diez Virto

Asteon zientzia begi-bistan igandeetako gehigarria da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak biltzen ditugu. Begi-bistan duguna jaso eta laburbiltzea da gure helburua.

Soziologia

Ikerketa berri batek ondorioztatu du sexismoa kaltegarria dela zientziarentzat zein finantzazio publikoarentzat. Argitu dutenez, sexismoak emakumeak zientziatik kanporatzen ditu, baita akademiaren goiko etapetan ere, azken hauetan emakumeak ahaldunduagoak egotea espero den arren. Horregatik, egileek azaldu dute emakume zientzialari askok beren karreraren azken etapetan ikerketa uzteak galera ekonomiko eta zientifiko handia dakarrela. Izan ere, ezagutza zientifiko handia dute metatuta, eta askotan finantzazio publikoko inbertsio handia eskatu du beren formakuntzak. Informazioa Elhuyar aldizkarian.

Neurozientzia

Frogatu dute astrozitoak burmuineko sare elektrikoaren parte direla. XX. mendean zehar, neurozientzialariek uste zuten neuronak zirela seinale elektrikoak hedatzen zituzten zelula entzefaliko bakarrak. Alabaina, irailean argitaratutako artikulu batek orain arteko probarik onena aurkeztu du astrozitoek ere seinaleak igortzen dituztela frogatzeko. Gainera, argitu dute astrozito batzuek baino ezin dituztela igorri seinale horiek. Datuak Zientzia Kaieran: Zelula hauek elektrizitatea sortzen dute entzefaloan. Ez dira neuronak.

Biologia

Euskal Herriko saguzar espezie denak intsektujaleak dira, eta nekazaritzako izurriteak gutxitu ditzakete. Hala frogatu dute EHUko Jokabide-Ekologia eta Eboluzioa ikerketa taldeko kideek, hainbat azterketen bidez. Esaterako, saguzarren gorotzak aztertuz, ikusi zuten horiek pinudietako pinu-beldarra edo prozesionaria ehizatzen zutela. Beste ikerketa baten bidez frogatu zuten Arabako Errioxako mahastietan ferra-saguzar txikiak 395 intsektu espezie jaten zituela, horietatik 55 izurri-espezieak ziren. Azalpen guztiak Zientzia Kaieran: Nekazaritza eta bioaniztasuna bateragarri? Saguzarrak hizpide.

Ingurumena

Gaur egungo airea azken laurehun urteetako lehorrena da. Zuhaitzetako eraztunen bidez neurtu daiteke aldagai hori. Izan ere, airean ura falta bada, ur gehiago xurgatzen du lurretik eta landareetatik, eta landareen hazkundea moteltzen du; zuhaitzen heriotza ere eragin dezake. Ondorioztatu dutenez, gizakiaren eraginez lehortu da airea azken urteetan, eta funtsezko eragina izan dezake gizakien osasunean, suteetan, ekosistemetan eta uztetan. Datuak Berrian.

Medikuntza

Tumore homogeneoak erasokorragoak dira. Hala ondorioztatu du matematika, histopatologia eta genomika bateratu dituen ikerketa batek. Hau da, joko-teorian oinarrituta ikusi dute zelula-mota desberdin gutxiago dituzten tumoreak arriskutsuagoak direla. Emaitza horiek ikusita, egileek adierazi dute baliagarria izan daitekeela tumore barneko zelulen heterogeneotasun-maila handiak mantentzeko estrategia terapeutikoak aplikatzea. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Kimika

Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz kimikariek xanpainaren kimika azaldu dute Zientzia Kaierako artikulu batean. Xanpaina ekoizteko champenoise metodoa erabiltzen da, eta hartzidura bikoitza du oinarrian. Lehenengo hartziduran, legamiak azukrea etanol eta karbono dioxido bihurtzen du. Bigarrenak, berriz, azukrea eta legamia gehitzen zaizkio, eta beirazko botiletan gordetzen da itxita. Botila itxita dagoenez, sortzen den karbono dioxidoa ardoan disolbatzen da, eta kortxoa kentzean kanporatzen da.

Materialak

Erregai fosilak ordezkatzeko beharrean gaude, eta fusio-energia nuklearra aurkeztu da energia-trantsizioa gauzatzeko aukera teknologiko bezala. Fusio-energia nuklearraren abantailetako batzuk dira dentsitate energetiko masiboa duen iturria dela, teknologikoki segurua dela eta birtualki agorrezina. Baina desabantailak ere baditu, hala nola, substantzia erradioaktiboak erabiltzea edota erreaktoreak eraikitzeko materialen aukeraketa. Desabantaila horientzat konponbideak aurkitzeko bidean daude hainbat ikerketa talde, horien artean EHUko Fusio Materialen Laborategia. Datuak Zientzia Kaieran.

Zelula fotovoltaikoen ingurumen-inpaktua aztertu dute Nafarroako Unibertsitate Publikoan egindako ikerketa batean. Ondorioztatu dutenez, haren inpaktua erregai fosilen bidez sortutakoa baino askoz ere txikiagoa da kategoria guztietan. Gainera, zelula horien ekoizpenari mineral jakinen eskasiak nola eragingo dion ere aurreikusi dute. Ikertzaileek azaldu dute kristal silizioan oinarritutako teknologiak arrisku gutxi dituela. Informazio gehiago Elhuyar aldizkarian.

Egileaz:

Irati Diez Virto (@Iraadivii) Biologian graduatu zen UPV/EHUn eta Plentziako Itsas Estazioan (PiE-UPV/EHU) tesia egiten dabil, euskal kostaldeko zetazeoen inguruan.

The post Asteon zientzia begi-bistan #467 appeared first on Zientzia Kaiera.

Paziente psikotikoek 3 aldiz aukera gehiago dituzte anormalitate erradiologikoak izateko. JR Alonso Psychosis and brain structure

Landareen fisiologiak harridura sortzen du etengabe. Orain, erretikulu endoplasmatikoa kaltziozko gordailu bat da eta seinaleztatzaile gisa erabiltzen dute, zelulatik kanpoko horniduren mende egon gabe. Acid sensor and calcium store discovered in plants

Genero-esleipenak ez dira errealitatea moldatu nahi duten hizketa-ekintzak, pertsonak tratatzeko modua moldatzea baizik. Beraz, genero-esleipenek ondorio etikoak dituzte. Unraveling the tapestry of gender ascriptions, Jesús Zamora Bonillaren eskutik.

Une honetan, unibertsoaren materiaren banaketa aztertzen ari gara, ziur asko inoiz egin ez den bezala. Hainbesteko datu esperimentalarekin, ezinbestekoa da gutxieneko ordena jartzea ahalbidetuko duen eredu bat. Eta hau ez da batere hutsala. DIPC horretan jarri da: Modelling luminous tracers in the observed spatial distribution of galaxies and quasars

 

Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu.

The post Ezjakintasunaren kartografia #475 appeared first on Zientzia Kaiera.

Maddi Astigarraga

“Izarrak beti zeruan” dio atsotitz batek eta ortziko izarrei erreparatu die gaurkoan Kiñu trikuak. Izarrek zeruan distira egiten dute, baina ba al dakigu zer-nolakoak diren? Jakin badakigu batez ere gasez osatuta daudela, baina badirela metaletan aberatsagoak diren izarrak ere, esaterako gure Eguzkia. Zeruan, gehien bat, zurixkak diruditen arren hainbat kolorekoak izan daitezke:  zuriak, urdinxkak, horiak, laranjak edo gorrixkak. Eta, izarrak, jaio eta hiltzen diren astroak dira, hauen heriotza haien masaren mende dagoelarik.

Hilero, azkenengo ostiralean, Kiñuk bisitatuko du Zientzia Kaiera bloga. Kiñuren begirada gure triku txikiaren tartea izango da eta haren eskutik gure egileek argitaratu duten gai zientifikoren bati buruzko daturik bitxienak ekarriko dizkigu fin.

Egileaz:

Maddi Astigarraga Bergara (IG: @xomorro_) Biomedikuntzan graduatua, UPV/EHUko Ilustrazio Zientifikoko masterra egin du eta ilustratzailea da.

The post Kiñuren begirada: izarrak appeared first on Zientzia Kaiera.

María Urrestizala, Jon Azkurreta, Natalia Alegría eta Igor Peñalva

Gizarteak energia-iturri fosilekiko duen mendekotasun energetikoaren ondorioz, demografia eta energia-kontsumoaren joerak gora egitearekin batera, ezinbestekoa bihurtu da ordezko energia-iturriren bat aurkitzea epe-ertain eta luzera gure beharrak asetzen jarraitu ahal izateko. Egoera konplexu horri aurre egiteko, energia berriztagarriek bultzada argia eman diote trantsizio energetikoari, ikatza, gas eta petrolioaren ekarpenaren murrizketa garrantzitsua ahalbidetuz. Dena den, haien sorkuntza aldakorra osatzea beharrezkoa da, klimarekiko menpekoak baitira horiek. Behar horiei erantzuna emateko, fusio nuklearraren garapena gero eta indar handiagoa hartzen ari da eta, izatez, aukera desberdinen artean energia-iturri aproposenetako bat izango dela badirudi, dentsitate energetiko masiboa duen iturria baita, teknologikoki segurua, ingurumenarekiko arduratsua eta birtualki agorrezina.

Irudia: ITER proiektuko tokamak hobiaren egoera 2021ko abenduaren 20an. (Iturria: Ekaia aldizkaria)

Hala ere, desabantailak ere baditu fusioak, eta horien ondorioz, bere garapena erronka konplexua bihurtu da azken urteotan. Izan ere, fusio erreakzioak gertatzeko behar diren erregaien artean (deuterioa eta tritioa), tritioa isotopo erradioaktiboa da, eta hortaz, harekin esperimentalki ikertzea ez da guztiz jasangarria. Horrez gain, tritioak oso ugaritasun urria du naturan; baina oztopo hau litioaren bidez tritioa birsortuz gainditu daiteke, etorkizuneko erreaktoreek izango duten funtsezko elementu bat erabiliz: bilgarri birsortzailea.

Fusioak dakarren beste baldintzatzaileetako bat erreaktoreen elementuak eraikitzeko erabili nahi diren materialen aukeraketa eta haien azterketa da, baldintza ugari bete behar baitituzte. Alde batetik, erreaktoreen barnean egongo den muturreko tenperatura-egoeragatik, eta, bestetik, materialek erreaktoreen funtzionamenduan beran eragin zuzena izango dutelako: aktibazio neutronikoan, operadoreen segurtasun-erradiologikoan, erreaktorearen egituran, tritioaren birsorkuntzan, ingurumen-babesean…

Hori dela eta, bai ikerketa bai inbertsioa ezinbestekoak dira fusioaren garapenenak dakartzan erronka zientifiko eta teknologiko ugariei aurre egiteko. Horrela, ITER proiektuak, eskala handiko erreaktore esperimental nagusia, fusioaren bideragarritasun teknologikoa froga dezan espero da. Proiektua 1985. urtean sortu zen eta momentuz % 78an osotuta dago. Bere helburu nagusia betetzeko, konfinamendu magnetikoaren bidezko irabazi unitarioaren atalasea haustea espero da, 500 MW sortuz 50 MW erabiliz. Muntaia 2025erako amaituko da, eta lehen plasmarekin probak 2025-2026 bitartean egingo dira. ITER proiektuak zubi bat suposatuko du ikerketa‑fasearen eta merkataritza-erreaktoreen artean (DEMO erreaktorearen bidez), eta 2060rako ekonomia-bideragarritasuna frogatzea espero da, 2100ean sistema energetikoaren zati garrantzitsu bat bihurtuz.

Testuinguru horretan, Euskal Herriko Unibertsitateak Fusio Materialen Laborategitik (FML) fusioaren aldeko ikerkuntzan bere aletxoa jartzen du ere. FMLan etorkizuneko erreaktoreetan erabiliko diren materialak entseatzen dira, hala nola aktibazio nuetroniko baxuko altzairu ferritiko-martensitikoak, permeazio-instalazioa, absortzio-desortzio instalazioa, PCTPro- eta TDS‑instalazioak erabiliz. Garatzen diren lanen helburu nagusia material hauek hidrogeno‑isotopoekin duten elkarrekintza aurrez aurretik ondo ezagutzean datza, fusio erreaktoreetan emango diren baldintzetan hidrogenoak jokaera berezia izango baitu eta horren ondorioz interakzioak eta garraio-parametroak menperatzea ezinbestekoa da. Bertan, eskuz esku CIEMAT zentroarekin egiten da lan, EUROfusion proiektuen esparruan agindutako zereginak partekatuz. Horri esker, UPV/EHUk 2003. urtetik aurrera punta-puntako proiektuetan hartzen du parte bere ikerketa eta emaitzen zabalkundea eginez.

Artikuluaren fitxa:

• Aldizkaria: Ekaia
• Zenbakia: 44
• Artikuluaren izena: Fusio Nuklearra Euskal Herriko Unibertsitatetik
• Laburpena: Gaur egun daukagun energia-kontsumoaren sistemak erabateko aldaketaren beharra du, faktore nabariengatik, batez ere suertatzen diren ingurumen-arazoengatik, baina baita denboran zeharreko jasangarritasunagatik ere. Hori dela eta, ezinbestekoa da alternatibak aurkitzea hainbeste erabiltzen diren erregai fosilak ordezkatzeko. Testuinguru horretan, fusio-energia nuklearra aurkezten da epe ertainera sortuko diren arazo asko konpon ditzakeen aukera teknologiko bezala. Artikuluan zehar, energia-iturri horren ezaugarri garrantzitsuenak azalduko dira; bai eta teknologiaren oinarri fisikoak ere. Horrez gain, teknologiak denboran zehar izandako garapena, gaur egungo ITER nazioarteko proiektuaren egoera eta horrek bilatzen dituen helburu nagusiak aurkeztuko dira. Azkenik, aurreko puntu guztiak kontuan hartuz, Bilboko Ingeniaritza Eskolan dagoen Fusio Materialen Laborategiaren aurkezpena egingo da, asetzen dituen beharrak azalduz haren eginkizuna ulertzeko asmoz eta instalazioen deskribapena garatuz.
• Egileak: María Urrestizala, Jon Azkurreta, Natalia Alegría eta Igor Peñalva
• Argitaletxea: UPV/EHUko argitalpen zerbitzua
• ISSN: 0214-9001
• eISSN: 2444-3255
• Orrialdeak: 335-352
• DOI: 10.1387/ekaia.24381

Egileez:

María Urrestizala, Jon Azkurreta, Natalia Alegría eta Igor Peñalva UPV/EHUko Bilboko Ingeniaritza Eskolako Ingeniaritza Energetikoa Saileko ikertzaileak dira.

Ekaia aldizkariarekin lankidetzan egindako atala.

The post Fusio nuklearra Euskal Herriko Unibertsitatetik appeared first on Zientzia Kaiera.

Leire Sangroniz eta Ainara Sangroniz

Xanpaina ospakizunetako edari gogokoena da eta urte berriari ongi etorria emateko edo garaipenak ospatzeko kontsumitzen da. Xanpainaren xarma urre kolorean, burbuila txikietan edo haiek eztanda egitean ateratzen duten zaratan egon daiteke.

Kondairaren arabera, Dom Pierre Pérignon monjeak aurkitu zuen xanpaina egiteko metodoa, duela 300 urte. Hasiera batean Pérignonen helburua ardoak burbuilarik ez izatea zen, baina ondorengo urteetan modan jarri zen eta ardoaren karbonatazioa areagotzen saiatu zen. Hala ere, baliteke kondaira hau egia ez izatea, izan ere xanpaina ekoizteko metodoa deskribatzen zuen artikulu bat argitaratu zen Pérignon lanean hasi baino sei urte lehenago, Royal Society aldizkarian.

Irudia: burbuiladun xanpainaren sekretua botilako partikulen gainazaleko zimurtasunari zor zaio. Partikula horiek burbuilak eratzeko plataforma gisa jokatzen dute eta CO2 harrapatzen dute. (Argazkia: Myriams-Fotos – Pixabay lizentziapean. Iturria: Pixabay.com)Xanpaina eta hartzidura

Xanpaina ekoizteko champenoise metodoa erabiltzen da, non fermentazio bikoitza egiten den. Lehenengo fermentazioan zanpatu egiten da mahatsa eta legamia gehitzen zaio. Honek etanol eta karbono dioxido bihurtzen du azukrea. Prozesuak 15 egun irauten du eta % 11 etanol sortzen da. Fermentazio prozesua Joseph-Louis Gay-Lussac kimikariak azaldu zuen lehenengoz 1810ean, glukosa etanola ekoizteko oinarrizko unitatea dela erakutsiz. Louis Pasteurrek legamiak fermentazioan duen zeregina azaldu zuen, oxigenoa ez zela behar ikusita. Urrats honetan xanpaina oraindik ardo zuria da; izan ere, ingurunera askatzen da osatzen den karbono dioxidoa. Lehenengo pausu hau amaitzean, ardoak ez dauka azidotasun eta zapore egokia; horregatik, ardo mota desberdinak nahasten dira.

Bigarren fermentazioan azukrea gehitzen zaio (24 g litroko) eta legamia. Beirazko botiletan gordetzen da eta itxi egiten dira. Botilak 12-14 °C-an edukitzen dira 6-8 astez eta karbono dioxidoa sortzen dira denbora horretan. Botilak itxita daudenez, sortutako karbono dioxidoak ezin du ihes egin eta ardoan disolbatzen da.

Bigarren fermentazio honetan sedimentuak sortzen dira eta, haiek ezabatzeko, botilak buruz behera jartzen dira 20-70 graduko maldarekin. Bi astez botilak 2 modutara mugitzen dira:

1. botila bakoitzari buelta laurdena ematen zaio pare bat aldiz egunean, eta
2. geroz eta inklinazio handiagoa duten zuloetan kokatzen dira. Modu honetan legamia ardo guztian dabil eta sedimentuak botilaren lepoan pilatzen dira.

Sedimentuak ezabatzeko, botilaren lepoa -20 °C-ra izozten da eta botila irekitzen da. Botilako gasak izoztuta dauden sedimentuak kanporatzen ditu. Prozesu honetan xanpainaren zati bat galtzen denez, botila berriro betetzen da antioxidatzailea eta azukrea dauzkan xanpainarekin eta tapoiarekin estaltzen da. Honela kontsumitzeko prest dago xanpaina.

Kontsumitzaileak botilaren kortxoa kentzen duenean, kontrolik gabe ateratzen da eta 50-60 km/h-ko abiadura hartu dezake. Botila irekitzean gas egoeran zegoen karbono dioxidoak ihes egiten du, eta horrela, desorekatu egiten da xanpainean disolbatuta dagoen karbono dioxidoa. Oreka berreskuratzeko, gas bezala atera behar da disolbatuta dagoen karbono dioxidoa. Gasa bi modutan galtzen da: gainazalean gertatzen den difusio bidez (hau ezin da begi hutsez nabaritu) eta eferbeszentzia prozesuaren bidez, hau da, burbuilen osaketaren bidez.

0.75 L-ko xanpain botila batean disolbatuta dagoen karbono dioxidoak 5 L okupatzen du gas egoeran. Burbuilek oro har 0.5 mm-ko diametroa dutela kontuan edukita, xanpain botila bakoitzak 108 burbuila askatzen ditu.

Burbuilak xanpain-kopako ezpurutasunetan edo zelulosa zuntzetan osatzen dira: bertara kopa zapi batekin lehortzean iristen dira bertara. Gasa ezpurutasun hauetan pilatzen da eta, burbuilak 10-50 mikrometroko tamaina daukanean, zuntzetik banatzen da eta flotatu egiten du. Burbuila bat askatu bezain azkar beste bat osatzen da. Oro har, zuntz bakoitzean 30 burbuila inguru osatzen dira minutuko.

Burbuilek kilimak egiten dituzte aho-sabaian, eta horretaz gain eragina dute zaporean: apurtu egiten dira xanpainaren gainazalera iristean eta konposatu aromatikoak askatzen dituzte aerosol moduan.

Erreferentzia bibliografikoak:

• Liger-Belair, G. (2005). The physics and chemistry behind the bubbling properties of champagne and sparkling wines: a state-of-the-art review. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 53(8), 2788-2802. DOI: https://doi.org/10.1021/jf048259e5
• Liger-Belair, G., Polidori, G., & Jeandet, P. (2008). Recent advances in the science of champagne bubbles. Chemical Society Reviews, 37 (11), 2490-2511. DOI: https://doi.org/10.1039/B717798B
• Polidori, G., Jeandet, P., & Liger-Belair, G. (2009). Bubbles and Flow Patterns in Champagne: Is the fizz just for show, or does it add to the taste of sparkling wines? American Scientist, 97(4), 294-301. http://www.jstor.org/stable/27859359
• Cilindre, C., Henrion, C., Coquard, L., Poty, B., Barbier, J. E., Robillard, B., & Liger-Belair, G. (2021). Does the Temperature of the prise de mousse Affect the Effervescence and the Foam of Sparkling Wines? Molecules, 26(15), 4434. DOI: https://doi.org/10.3390/molecules26154434
• Nicola, Jones (2021). Champagne bubbles: the science. Knowable Magazine, https://knowablemagazine.org/content/article/food-environment/2021/champagne-bubbles-science. 2023ko abenduaren 26an kontsultatua.

Egileez:

Leire Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultatearen PMAS Saileko (Polimero eta Material Aurreratuak: Fisika, Kimika eta Teknologia Saila) ikertzailea Polymaten eta Ainara Sangroniz Kimikan doktorea da eta UPV/EHUko Kimika Fakultateko irakaslea Polymaten.

The post Xanpainaren kimika appeared first on Zientzia Kaiera.